Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Huihuinga o nga rangatira Maori.

Huihuinga o Nga Rangatira Maori

[i roto i te reo Pākehā]

page break

Huihuinga o Nga Rangatira Maori

(He mea tango mai enei korero e roto i te Iwiningi Ta o Akarana nupepa o te 29 o Maehe, a he mea whakatikatika etehi kupu.)

Ki Orakei e tata ana ki Akarana; ko nga tangata i taua Hui, no Ngatiwhatua, no Ngapuhi, no Ngatitamatera, no Ngatipaoa, no Ngatimahuta, no Ngatitahinga, no Ngatimanapoto, no Ngatiawa, no Whanganui, no Ngatitoa, no Ngatiraukawa, no Te Arawa, no Te Rarawa, no Te Aupouri, no Te Whakatohea, no Ngatikahungunu, no Ngatimaru, no Taranaki, no Ngatirangiwewehi, no Ngaiterangi, no Ngatiporou. Katahi ano ka kitea te whakaminenga Rangatira rongo nui ki tenei wahi.

No muri tata o te 2 o nga haora o te awatea i te Taite, i te 28 o nga ra o Maehe, 1889, ka tu ano taua hui ki Okahu i Orakei, ki te korero ki te whiriwhiri i nga ture mo te taha Maori me o ratou whenua, ka whai korero a Paora Tuhaere, a Meiha Keepa te Rangihiwinui, a Te Miterehana (Minita mo te Taha Maori), a Ta Pererika [unclear: Witika] (Tino Roia o te Kawanatanga), me H. Eitikena Kanara raua ko Wiremu Turipona he Minita Karakia no Hauraki.

Ko te whakarapopototanga tenei i raro iho nei o te whai-korero a Te Eitikena Kanara:—

I ki ia no mua iho tana ngakau nui ki nga tikanga whakahaere o te taha Maori ki nga tikanga hoki mo nga whenua o te Maori, a i te mea ka kaha te hurihuri o tana whakaaro ki runga ki aua tikanga ka kaha hoki tana kite he tino mahi whakauaua rawa atu te mahi e taea ai tetehi tikanga pai e tika ai. No mua tata ake nei ka tae mai te pukapuka a Tawhiao ki a ratou (ki nga tangata o taua hui), na mehemea e tika ana tana (ta Te Eitikena Kanara) whakamaoritanga i te tikanga o taua reta, ko tana whakaaro tenei [unclear: ne] tangata tino matau rawa atu a Tawhiao. Ki tana (ki ta Te Eitikena Kanara) mohio iho ki a ia ano ehara ia i te tangata kuare, na rite tonu tana whakaaro ki to Tawhiao e mea mai nei ko nga tikanga pakeke, taimaha, kaua e tino takahetia rawatia e nga iwi Maori te rapunga i te mea hei whakaora, natemea hoki he maha nga ngaru nunui kei mua o to ratou waka kei tahuri, engari ko te mahi pai ma ratou me ata whiriwhiri marire ratou i te tikanga, me ata korerorero marire, me ata kimi marire, kaua e takanititia te whakatakoto i te tikanga. Ko te he nui hoki o te mahi whakatakoto ture, ahakoa he ture mo te taha Pakeha, ahakoa he ture mo nga mea Maori, ko te kaika tonu o te mahinga a o tatou kai-hanga ture kia wawe te oti. Ko te tino he ki tana (ki ta Te Eitikena Kanara) Whakaaro a o tatou Kai-whakatakoto ture mo te taha Maori, mo te whakahaerenga hoki o nga tikanga o te taha Maori, e whai ana kia tere tonu te rere ke o te ahua o te iwi Maori (ara, te haere i rnnga [sic] i nga tikanga Pakeha anake), a ko te tukunga iho o taua tu mahi, e tata ana te Maori ki te mate. He ture hoki kua oti i Te Atua te whakarite mo te tangata, (ko nga iwi e mau tonu ana nga tikanga o ratou tupuna mai) ekore tonu e tere te whakamea kia haere i runga i nga tikanga rere ke. Engari mehemea e hiahiatia kia tupu haere te iwi pera i runga i te pai i te ora kia mohio haere ki nga matauranga ki nga tikanga me nga whakaaro (o nga iwi kua noho i runga i nga tikanga o te maramatanga) me ata mahi, me ata whakahaere marire katahi ka taea.

Tera pea nga tangata o tenei Hui e pai ki te whakarongo mai ki tenei korero, na i te takiwa i puta mai ai a Ihu Karaiti ki ao nei kahore nei ano i tae ki te 1,900 nga tau i taua putanga mai, erua nga iwi e noho ana i taua wa ki nga moutere o Kereti Piritana o Airana, i ahua penei ano me o te Maori nga tikanga. Ko aua iwi he Hereti, he Piritana. Ko o ratou atua he whakapakoko kihai ratou i mohio ki te Atua pono. E wha, e rima ranei nga whakatupurangaimuri mai o taua wa ka tae ake tetehi iwi kaha ki whawhai, penei ano me te Maori nei, ko te ingoa o taua iwi he Tiutona, i haere ake i Oropi ka hinga nga Piritana i a ratou. Ko taua iwi he iwi tino patu kino tukino rawa i te tangata, i hoe ake ratou i runga i o ratou waka-taua, a he mea whakanoinoi haere o ratou whakapurutao ki nga niao o o ratou waka. Ekaiana ano taua iwi i te waipiro, he miere, he mea mahi hei waipiro, ko a ratou ipu inu i taua waipiro ko nga papapa o nga angaanga o o ratou hoa riri. Ki te ki a taua iwi he kainga haupapa tonu a Te Reinga, a ko Pararaihi he kainga tera e kai tonu ai ratou i te waipiro o roto o nga angaanga o o ratou hoa riri. Hanga ai e nga tangata o Kereiti Piritana o mua i te atua whakapakoko tona nui na, he mea raranga ki te aka rakau, whawhao ai he tangata ki roto ka ki katahi ka tahuna [unclear: oratia] aua tangata ki te ahi. Na rite tonu ta ratou mahi kino ki ta te Maori o mua, heoi ano te mea i rere ke kahore ratou i kai tangata. Ko aua iwi ra, ko ona tupuna tonu ere (ko o Te Eitikena Kanara), na te-kauma-wha rau tau e whakatupu pai ana, e mahi ana, e whakahaere ana te Ingirihi i ratou, mai o aua tupuna ra tae mai ana ki tenei ahua o te Ingirihi e noho nei. Ki te mahara hoki o nga pakeha kuare ma te hanga ki tetehi ture ka taea noatia e ratou i roto i nga tau tata nei whakarere ke i te ahua o te Maori kia pera ano me ratou te mohio ki nga tikanga me nga huarahi o te maramatanga, Ekore rawa tena e taea, ahakoa pire pehea pehea ranei. Ki tana whakaaro ki ta Te (Eitikena Kanara), kia wha, a kia ono pea, kia whitu ranei nga whakatupuranga a mua ake nei te rite ai te ahua o te Maori ki te ahua o nga Pakeha e noho nei i enei moutere (ara, te mohio ki nga tikanga me nga whakaaro me nga mahi Pakeha katoa). Otira he pai ke etehi o nga ritenga a te Maori i etehi o nga ritenga a ona tupuna (o te Pakeha), mehemea ka ata whakaahurutia aua ritenga pai a te Maori tera pea e puta atu te Maori hei iwi pai atu i te Pakeha a mua. Ki tana titiro kia rua nga wahanga nui o nga mea e pa ana ki te taha Maori. Ko tetehi o aua wahanga ko nga ture me nga tikanga whakahaere mo te iwi Maori kia ora ai, kia tupu haere ai i runga i te pai me te matauranga, kia kake haere ai hoki. Na, ko tetehi o aua wahanga ko te tikanga mo nga whenua o te Maori, me nga ture hoki mo nga hokonga me era atu tukunga o aua whenua. Ka korero roa a Te Eitikena Kanara i konei ka tatakina e ia nga he o te Paremete i runga i a ratou whakatakotoranga ture he mea na ratou kia akina tonutia atu nga tikanga me nga whakaaro Pakeha ki runga ki te iwi Maori, me te ki ano (a Te Eitikena Kanara) ki tana mohio ekore rawa tera tu whakahaere e tika, engari ka he. Ka kaha tana tautoko i tetehi tikanga, mehemea e mahia ana, kia waiho ma etehi Kooti Maori ano, e whakawa nga raruraru katoa me nga hara me era atu mea a nga Maori ki a ratou whaka-Maori ano, i runga ano i nga tikanga Maori, engari me kape ki waho nga mahi patu tangata me era atu mahi kino e mahia ra e Maori i te mea kahore ano i tae mai te Whakapono ara, hei tangata Maori anake nga kai-whakawa mo aua Kooti. Engari i tino kaha rawa atu tana ki ki tana mohio ko nga hara katoa me nga raruraru katoa a te Maori ki te Pakeha, a te Pakeha ranei ki te Maori, ma nga Kooti Pakeha anake e whakawa i runga ano i te tikanga o te ture Pakeha. E tino whakahe ana ia ki nga Kooti whakauruuru he Pakeha he Maori. Kahore ano hoki i tino mohio noa tetehi Maori ki nga matauranga ki nga whakaaro Pakeha e tika ai tana whakawa i nga raruraru e uru ana te Pakeha. Ehara i te mea e hiahia ana ia kia whakaaetia e te taha Maori ma nga Kooti Pakeha e whakawa aua tu raruraru he mea nana kia tika ai ko te taha Pakeha kia he ai te taha Maori, kahore, nateme ekore e pere, engari ka tika tonu te mahi a te Kooti Pakeha ki a ratou. Ko ia tonu tetehi ekore rawa ia e whakaae ma tetehi tangata o te iwi Maori e whakawa tona raruraru. Na, mo te taha ki nga whenua Maori, ka whakahaerea i konei e Te Eitikena Kanara nga take i tupu ai whawhai ki Waitara he he no te Kawanatanga. kahore i tirohia kahore i whakaaro ki nga tino tikanga a te Maori mo runga i tera hanga i te whenua. Mehemea ka rere a manu tatou ki tetehi takiwa Maori kahore ano i takahia e te waewae Pakeha, e takoto papatupu ana, ka kite tatou e mau tonu ana to mana Maori me nga tikanga Maori i runga i taua whenua. Ko taua whenua he whenua nui wakaharahara, e tae pea ki te Kotahi ki Rua ranei miriona eka, ko taua wahi no tetehi iwi nui pera pea me Ngatimaniapoto, me Waikato ranei, me Ngatituwharetoa ranei. Ko etehi wahi o tau whenua nui ka kiia no etehi wahanga ano o taua iwi, no te hapu kotahi no nga hapu o hia ranei, na ki te haere atu tatou ki te titiro i nga kainga me nga mahinga ka kite tatou e waiho ana e te iwi kia nohoia motuhaketia e te tangata kotahi, e tetehi tangata ranei ratou ko tona whanau, nga wahi ririki e mahia ana e ia ki te kai. A ka kiia no taua tangata anake aua wahi, engari ki te tino tikanga Pakeha ehara i a ia te tino tuturutanga o aua wahi. E tino whai mana ana ano te iwi nui tonu ki runga ki aua wahi, a ekore e tika te hoko a te tangata kotahi ra i aua wahi mehemea kahore e whakaaetia e te iwi. Na i hokona e te kawanatanga te whenua o Te Teira i Waitara no te meatanga atu a te iwi, ara, a te Rangatira o taua iwi, a Wiremu Kingi ki te Kawanatanga kei a ia ke te tikanga mo taua whenua, kihai i whakaaro te Kawanatanga ki te mana o te iwi ki runga ki taua wahi, koia i tupu ai taua whawhai ki Waitara. Ki tana (ki ta Te Eitikena Kanara) whakaaro ekore rawa e pai ekore rawa e tuturu nga ture mo nga whenua Maori kia rite ra ano kia haere ra ano i runga ano i nga tikanga Maori ano mo te whenua. Kaore ano i oti noa tetehi tikanga mana hei whakaatu ki a ratou mo te whakahaerenga o nga whenua, engari kei roto ano i a ia nga whakaaro, otira kua oti te tuhi tana mahara ki roto ki ana kupu whakatuturu (ara, motini) meake nei ka whakatakotoria ki ratou aroaro, kia whakaturia tetehi runanga komihana hei ata uiui marire i te tikanga katoa mo nga whenua ka tuku ai i ta ratou ripoata (ara, kupu) ki te Kawanatanga, a kia mahia hoki e taua runanga komihana he piri hei tuku atu ki te Paremete. Ki tana mohio ko te ara tika tenei. I korero roa a Te Eitikena Kanara i konei mo nga karakia e e karakiatia ana e te Maori, ka mea ka nui te pohehe o etehi Pakeha ki te ahua o te karakia Hauhau, ko taua karakia hoki he maha ona ritenga i rite tonu ki nga tikanga o te Whakapono. Ki te mohio hoki o te tokomaha noa iho o te Pakeha kuare he tangata whakamataku te Hauhau, he tangata karakia ki nga whakapakoko, a he tangata ka tere tonu tana patu tangata hei whakahere mei kore te ture Pakeha hei aria i te mahi pera. Ki tana ki (ta Te Eitikena Kanara) whakaaro he whakapae tenei u a nga Hauhau. Kaore hoki ia e whakapono ka pera te Hauhau, otiia ki tana mahara e tino he ana ano etehi o nga ritenga a te Hauhau e pohehe ana ratou ki te tikanga o etehi mea, engari ki tana titiro, a konei, ake, kia roa ratou e mahi ana e kimi ana ko reira ratou kite ai i te pono o a tatou Karaipiture i nga he hoki kua uru atu ki roto ki a ratou (ki nga Hauhau) i enei tau tata kua mahue ake nei. I rongo ia i mua tata ake nei i tona taenga ki tetehi hui i Waikato, e whakaae ana nga Hauhau ki te tika o a tatou Karaipiture, e whakaae ana hoki ratou ko Te Atua ano te Atua, a e whakapono ana ano hoki ratou ki te Atuatanga o Te Karaiti me te whakapono hoki ki etehi atu tino mea, he mea nui aua mea ki tana whakaaro iho. Ki tana mohio ko te tikanga pai me te whakahaere pai mo te taha Maori e tupu pai ai ratou e ora ai, me whakauruuru tonu mai ratou ki roto ki roto ki nga Pakeha, kia tino marama ai te Pakeha ki aua ritenga katoa kua korerotia nei, tena ko te noho mawehe tonu o te Maori i te Pakeha e kino ana ki tana mahara. Ki tana whakaaro hoki kei te takoto mai nga ra o te pai me te ora mo te Maori (mehemea ka tika te whakahaere), engari kotahi ano te mea e ahua manukanuka nei ia te Pakeha ki te Maori, he kaha rawa no te whakaaro o te Maori i to te Pakeha ki runga ki nga tikanga karakia, na, ki tana tino mohio heoi ano te mea tino kaha rawa atu i te ao nei, ko te wehi ki Te Atua. Ka korero mo ana mahara kua whakapuakina nei e ia ki te aroaro o taua hui, ka mea, ehara i te mea he whakahe nana ki tenei Kawanatanga e tu nei. Ko taua Kawanatanga hoki tetehi o nga tino Kawanatanga pai rawa atu i etehi o nga Kawanatanga e tu ana i enei tau kua mahue ake nei. Otira ki tana mohio kihai i tino whakaaro nui tenei Kawanatanga ki nga tikanga o te taha Maori i kaikatia e ratou te mahinga o nga ture. Na mo nga kupu whakatuturu (ara, motini) ka whakatakotoria nei ki o ratou aroaro, ka meingatia o ia kia whakamaoritia aua kupu, a kia oti ka tukua atu tetehi kape o te whakamaoritanga ki taua hui. A e tumanakotia ana e tona ngakau kia ata whiriwhiria mariretia e ratou aua kupu, (i konei ka pakipaki nga tangata) a me tuku atu e ratou aua kupu ki era atu hui ka tu ra ki Waikato ki era atu whai kia whakapuakina nga whakaaro o nga iwi mo aua kupu kia mohiotia ai. I te whakamutunga i tana korero, ka tino whakawhetai ia kia Paora ratou ko nga tangata o taua kainga mo te pai rawa o ta ratou atawhaitanga i a ratou ko ona hoa manuhiri i taua ra I te mutunga o te whai-korero a Te Eitikena Kanara ka tino pakipaki nga tangata.

Ka tu ko Wiremu Turipona, he minita karakia, ka mea, e whakapai ana ratou ko ona hoa Maori i reira ki nga korero a Te Eitikena Kanara, me te ki ano I [unclear: tino] marama i a ratou ana korero katou, a e tino whakatika ana ratou ki aua korero, katahi ano ratou ka rongo i nga korero pera a te Pakeha mo nga mea Maori. Ka mea, ki taua whakaaro, he hoa pono a Te Eitikena Kanara no te iwi Maori.

Ka tu ko Pene Taui, no Ohaeawai, pera ano te haere o nga korero.

No muri ka tae ake te kupu a Moiha Keepa ki a Te Eitikena Kanara kia haere atu ki te korero ki etehi o nga rangatira i roto te whare-runanga, ka tae atu ka korerorero noa iho ratou ko etehi tino rangatira, tekau ma-rua pea, no te tangihanga o te pere mo te kai o te ahiahi katahi ka mutu ta ratou korero.

I runga i te tono e etehi rangatira ka whakaae a Te Eitikena Kanara me perehi ana kupu whakatuturu (ara, motini) ki te reo Maori me tuku atu tetehi kape ki ia rangatira ki ia rangatira.

Kua rongo matou (nga tangata o te nupepa nei) ka tu ano he hui nui ki Waikato ki era atu wahi hoki a ka ata whakaarohia i reira aua kupu whakatuturu a Te Eitikena Kanara.