.gif)
Paremata Maori: Waipatu 1893
[10 a.m.]
Pika (H. Tomoana): Kote te pire a Taia.oa kei te aroaro o te whare i naianei. Tenei ka panuitia atu.
Me tu mai koutou ki te whakapuaki mo tenei pire.
Taare Tikao: Ko Taiaroa te tangata kaha ki te mahi ture, i te [unclear: me] e haere ana ki te whare o Runga, he tangata pono ratou. Ko ta Heke he tono noa iho i te mana ka mutu, na reira ka mea ahau ko ta Taiaroa e mahi kia oti i te tuatahi, i te mea mehemea ka tonoa ko te mana anake kua hanga ture mai ano te pakeha i muri i te homai tanga o te mana, no reira e tino mea, atu ana ahau kia mahia ta Taiaroa kia oti i te tuatahi, ko to Heke me mahi atu ano. Mehemea ko te tatou kaumatua i runga tonu e noho ana kua kore e oti enei mea i naianei.
Ko to tatou kawanatanga e ahau tamariki, ko ta tatou mahi he tika, na o tatou matua i homai kia tatou, kaati ko tatou kei te peka ke ki waho i te ara i whakatakotoria mai e ratou.
Me kaha nga Rangatira ki te hapai i tenei tikanga kia pai ai tona iwi tona iwi, E hoa ma kua kore haere to tatou kaha kua 600,000 te maha o nga tangata o Aotearoa me te Waipounamu i naianei, a konga Maori katoa e 41.000. Ma tenei e ahua mate ai o tatou mana.
Timoti Whiua: E motini ana, ahau kia hoki mai ano te Tiamana (T. Tiako) ki tona nohoanga tiamana.
Mangakahia: E tautoko ana ahau i tenei korero.
Pika: Kei te noho mana tonu te tiamana.
Timoti me Mangakahia: Ka unu i a raua motini whakahoki i te tiamana.
Tamahau: Mo te pire a Taiaroa, konga iwi ma ratou e tautoko tenei pire. konga mema kaore ano kia tu i roto i te kooti ko oku whenua katoa kua uru kei roto i te kooti.
Ko tenei pire he pire huihui me tuku kinga iwi nei kia kite mai ratou, a kia marama peneitia he tikanga mo o ratou whenua, Ma ratou e whakaae mai hei ture, ka pai ka kore kaua tatou hei mahi E whakaae ana ahau ki te rarangi e ki nei konga toenga a te kooti ma te kooti ano e whakaoti, manga mema o Taupo e korero tenei korero ka pai, ko te mea tino pai rawa me waiho mo tera tau.
H. K. Taiaroa: Mo te korero a Tamahau, ke tenei pire monga tangata katoa, timata atu i te kore a tae noa atu ki te whai whenua.
E mea ana te pukapuka o tera tau, kia kore te kooti whenua maori, a kia riro hoki ma te komiti e mahi, penei me taku nei.
Kua hanga e te Paremata tetahi ture. a kua oti te paahi, ko taua ture ko te Rohe potae o nga papatupu, kaore e taea e te Maori te hoko, te Reti, te aha ranei i raro i taua ture.
page 53
Ko tooku whakaaro mo tenei pire hei arai i taua ture.
Paraone: Koia tenei ko te pakiaka o te mahi e mahia nei ko ahau te mema o Wanganui, hei titiro i nga mahi ko taaku e pai ai ko tena ano ta taku iwi.
Ko taku whenua 10,000, eka na reira ka mea ahau kia puta, taua korero, kua [unclear: tonoa] kia kootitia ko te take i hiahia ai ahau kia paahitia, e mea ana maua ko Metekingi, kia marama ai ta maua homai ki raro i te kotahitanga, kua puta noa atu te korero a te Kuini kia pakiherea o tatou whenua, a poua iho, te haki e nga kai whaka haere ki runga i o tatou whenua, ko taku kupu tenei, mea whakaatu atu ki te pononga a te Kuini kaua te Kawana. E rite tonu ana enei pire e rua, kia riro rawa mai te mana ka hoa u ai nga menemana.
Mangakahia: Kua eke tatou ki te tino tikanga o ta tatou mahi.
Konga kirihi[unclear: j] i hei whakarapopoto ia tatou kia eke ki runga i ta tatou mahi, I unuhia ta Wi Pere mo enei kia tirotirohia.
I tu a Taiaroa i enei ra i mahue ake nei ki te korero mo tenei pire kaua tatou hei mo[unclear: e], me pau o tatou whakaaro, ki runga i tenei putake.
I mua atu o taku korerotanga mo te pukapuka i haina ai te 21,900 tangata, ara te take i timata atu ai tenei mahi kia haere i roto i te ture.
Ko tatou kei raro i te 71 e haere ana me te Tiriti o Waitangi, kanui nga pire kei konei e takoto ana, ko ta Heke, me ta Timi Kara, ko enei pire he ono katoa i te mana mahi ture monga whenua kinga maori ano.
Ko enei ano nga take o nga hui i tu ki [unclear: Wai]-o-mata-tini, Omahu, Parikino, Wairarapa.
Kua oti [unclear: ta] tatou kupu kia tonoa he take Motuhake.
I te pire a Hori Kerei (Sir George Grey). e mea ana kia tu he kaporeihana (Co-operation), ko te kupu atu a te komiti, kaore i pai i te mea kaore ano i penei te kupu a te Hui i tu ki te Waipatu.
Ko te ingoa kaporeihana kaore i roto, engari ko te kupu whakatu komiti na reira i mea he kaporeihana ano, ko taku e tono nei ahau ko te take Motuhake.
No te tau 1889 ka timata ahau ki te tono i tenei Mana, ko te rarangi rua ote Tiriti o Waitangi kaore ano i tino mate. No te 1864 ka mahia taua ture patu i te rarangi 2 ote Tiriti o Waitangi, a no te 1868 ka uru nga mema ki roto i te Paremata, I runga i te tino hiahia o tatou kia tonoa he mana motuhake, na reira ahau ka mea kia kaha tatou ki te mahi, Engari mehemea kua ngenge tatou, ko te pire nei te mea poto, ko te kaporeihana tanga na ana i mataku, mai ai ahau.
H. Ta Wake: E motini a waha atu ana ahau kia homai te pire a Heke.
Pika: E pai ana kia tuwhaia, engari kaore e korerotia i te mea kei te haere tonu te korero mo te pire a Taiaroa.
Timoti Whiua: Mehemea kei te ringa o te kawanatanga kua hoatu i naianei.
R. Wharerau: Mo te kupu a te kai motini ko te rarangi mutunga o te pire nei te wahi, kaore ahau e pai, na tenei rarangi i whakarite ki ta Hori Kerei.
Ko taku whakaaro ko te take motu-hake e tono atu. Ko tenei mana e tonoa nei, he mana Huihui, a na runga i te panuitanga mai i te 21,900 nei, ka mea atu ahau kia tukua tenei pire kia ratou i mua o te tukunga ki te whare.
Ko te mea e tonoa atu ana e ta Heke, ko te mana Motuhake, na reira ka mea atu ahau kia ata tirotiro ano nga mema ki tenei pire, a kia titiro ano nga iwi o Runga nei, mo nga papatupu, me ata titiro ano nga mema o te Waipounamu.
He pai ko ta [unclear: Wipere] e tuku i tenei i tau, a ko ta Taiaroa mo tera tau ka tuku atu ai.
Pika: Ka nukuhia te whare mo te 2 p.m.
page 54
Pika: Kua paahitia te Ripoata o te Whare Ariki mo te pire kohi moni, kua paahitia taua motini kohi moni, kei te whakamihi ratou ki te whakaaro o nga Rangatira ki te mau i taua take ma ratou e whakarite, ara te moni i tonoa e te kawana tanga kia takoto, hei whakahaere i nga mahi o te hui, ko taua moni e £682.
Me homai te pire a Hone Heke.
H. Te Wake: Ko tena taku e tino hiahia ana.
Timoti Whiua: I te tononga mai i mua o te tina nei, ka kiia atu kei te pirimia te tikanga, kaati kanui te raruraru o te Pirimia, na reira ka penei te kawanatanga kia tae mai ia, otira mehemea e pai ana me panui atu.
Mangakahia: Mehemea he ruri tenei no te whare ko etahi kia panuitia ko etahi kaua, ka pai ahau kia panuitia at i.
Pika: Kei te mohio ahau ko te mea tika ko te tuwha haere i te pire a Heke.
Timoti Whiua: Ko te take i kore ai e hoatu na te ki ko tenei ra mo te pire a Taiaroa.
Mehemea ki te panuitia, kua kore e mohio nga mema ki te mea hei mahinga, mo te kupu a Mangakahia, e hara i te ture, enga i i kiia kia kaua e puta, otira ke te pooti te tikanga, ko ta te kawainatanga kia oti te mea kotahi ka mahi ai i tetahi.
R. Aperahama: Ka mahia ruruatia raua k ore e oti.
H. K. Taiaroa: Me korero taku pire i naianei kei motini atu ahau kia haere mai te kawanatanga ki te Whakapuaki i tona kupu i naianei mo ana pire.
Tamahau: E pai tonu kia tuhaia, engari kaua e korerotia te pire.
Timoti Whiua: Mehemea ki te unuhia i naianei kua kore he korero.
A. Kume: E tautoko ana ahau kia korero tia raua tokorua.
Mangakahia: E tautoko ana. (Paahitia ana.)
J. Taiaroa: Ma Taiaroa ano tana e korero, ma Heke ano tana. Ki te hinga ta Taiaroa kua hinga te kawanatanga mehemea ka kore e riro ma Taiaroa e korero, i te mea kei te kawanatanga taua pire i naianei.
Mangakahia: E tautoko ana ahau.
Paahitia ana i te pooti a waha.
Timoti Whiua: Ko Heke ehara i te mema, e mea pai kia riro ma tetahi atu mema e korero tona pire.
H. Heke: Kaore e marama ki au tenei.
J. Taiaroa: He motini kia tu a Heke ki te whakamara ma i tona pire.
Marumaru: Etautoko ana ahau i ta J. Taiaroa (Paahitia ana e te pooti a waha) ka hoatu nga kape o te pire a Heke.
Mangakahia: I te mea kua tae mai nga kape e inoi atu ana ahau kia homai he taima hei tirohanga iho i nga kupu o tenei pire, ara mo te 7 p.m. ka tu ai.
Pika: Konga mea e pai ana me ki nai Ae. Paahitia ana kia nukuhia mo te 7 p.m.