Ture Whakahaere Rahui Maori
[hua]
1. | Ko te Ingoa Poto o tenei Ture ko "Te Ture Whakahaere Rahui Maori, 1893." | ||||||||||||||||||||
2. |
I roto i tenei Ture, ara mehemea kahore e rereke ana nga tikanga e mau iho nei,— "Tuku tukunga ranei" te tikanga o ia kupu he tuku rere atu, he tuku mo tetahi wa anake ranei ahakakoa i runga i te hoko, riihi, mokete, tono, whakaekenga moni tetahi atu tuku rane: "Kaiwhiriwhiri" tona tikanga ko tetahi tangata e whakaturia ana hei kaiwhiriwhiri utu i raro i tenei Ture: "Kairuri whai raihana" tona tikanga ko tetahi kairuri e mahi ana mo te Kairuri Tumuaki he mea whakahau ranei nana na tona teputi ranei, ko tetahi kairuri ranei i whakaturia e te Poari: "Poari" tona tikanga ko te Poari i whakaturia e "Te Tari Tiaki o te Katoa, 1872," hui atu ki nga Maori tokorua e whakaturia ana i ai wa i ai wa e te Kawana kia tu mo taua Poari i te wa i pai ai te Kawana. "Ngaki" i hui mai ki roto i tenei kupu te Whakatere i nga wai o nga repo te tua waerenga, te para whenua hei ngakinga kai, he para he parau he rui ki te karaihe: "Whaina, whainatanga" tona tikanga he whaina he whainatanga kia riro i te Kaitiaki mo te Katoa. "Whenua i tukua ki te Kaitiaki mo te Katoa" tona tikanga ko nga whenua e tukuna ana ki te Kaitaki mo te Katoa i runga i nga tikanga o tenei Ture: "Riihi" i uru mai ki tenei kupu nga raihana: page 2"Kaitango riihi" e uru mai ki tenei kupu te kaituku raihana me nga kaiwhakaoti, kaiwhakahaere, me nga tangata i tukuna ai nga whenua a te kaitango riihi a te kaituku raihana: "Mana takiwa" tona tikanga ko te Kaunihera Poari ranei o tetahi paro, takiwa taone; kauti, takiwa huarahi, tetahi atu takiwa ranei i whakamana ki te whakanoho reiti mo ia wahi; hui atu ki tetahi hunga topu, i whakamana te toputanga e te ture kahore ranei: "Minita" tona tikanga ko te Kaitiaki Moni o te Koroni: "Heretitemata Maori" tona tikanga ko nga whenua katoa e puritia ana e nga Maori i raro i tetahi take o ia ahua haunga nga whenua Maori haunga hoki te whenua mea hoko i mua i te Karauna, i tetahi tangata ranei, i tetahi hunga topu whaimana ranei "Whenua Maori" tona tikanga ko nga whenua e whai take ana nga Maori i raro i a ratou tikanga me a ratou ritenga Maori, a kahore nei ano i whakawakia nga take e te Kooti Whenua Maori: "Maori" tona tikanga, ko nga Maori tuturu o Niu Tireni, hui atu ki nga hawhe-kaihe me o ratou uri: "Kaipupuri matamua" tona tikanga ko te tangata tuatahi i tukana ai tetahi riihi raihana ranei: "Tangata whai take" tona tikanga he Maori whai take: "Whenua haerenga kararehe" i uru mai ki tenei kupu nga whenua katoa i tukua ki te Kaitiaki mo te Katoa e haerea ana e te kararehe e pai ana ranei hei haerenga kararehe, ka whakamaramatia ake tona ahua i konei: "Riihi haerenga kararehe" tona tikanga he riihi e whakamanangia ana te noho o nga whenua haerenga kararehe hei haereranga kararehe: "Kaitiaki mo te Katoa" tona tikanga ko te Kaitiaki mo te Katoa i uru mai i raro i "Te Ture Tari Tiaki mo te Katoa, 1872:" "Whare" i nga wahi katoa e hiahiatia ana e tenei Ture ko te tikanga o te kupu (whare) ko te whare o te kaitango riihi o tetahi whenua i tukua ki te Kaitiaki o te Katoa, i runga ranei i te whakaae a te Kaitiaki o te Katoa, te whare hoki o te whanau a taua kaitango riihi, a ko taua whare me whare e ahei ana te tangata te noho i roto, a e whakaaetia ana e te Kaitiaki o te Katoa he whare e ahei ana te tangata te noho i roto: "Raana" tona tikanga ko tetahi whenua e nohia ana i runga i te mana riihi hei haerenga kararehe, e pai ana ranei hei haerenga kararehe erangi kihai i whiua he kararehe ki runga: "Whakapainga pumau" tona tikanga a i uru mai hoki ki aua kupu te whakapai me te ngaki i nga repo, te para waerenga, tataramoa o ia ahua, tarutaru Maori ranei, me te ngaki, me te whakato ki te rakau me te whakato taiepa tupu, me te whakatakoto i te rahi me te ngaki i nga kaari, me te taiepa, me te whakaheke i nga wai, me te hanga i page 3nga huarahi, me te keri i nga poka wai, turanga wai ranei, me te keri i nga whakahekenga wai, me nga tipi hipi, me te hanga i nga maioro me nga mahi tiaki o ia ahua, me te whakapai me te whakamomona i te whenua, te hanga ranei i tetahi whare: "Kairuri Tumuaki" tona tikanga ko te Apiha Tumuaki o te Tari Whenua, Ruri hoki, ko tona teputi ranei: "Kaitono" tona tikanga he tangata e tono ana i raro o tenei Ture: "Ture Kooti Whenua Maori, 1886," i uru mai taua Ture me nga whakatikatikanga katoa o taua Ture, me tetahi etahi atu ture ranei i paahitia hei riiwhi mo taua Ture: "Ture Rahui Maori, 1882," i uru mai taua Ture me nga whakatikatikanga katoa o taua Ture: Ture Rahui Maori o Whakatu me te Taihauauru o te Waipounamu, 1887," me " Te Ture Rahui Maori o te Waipounamu, 1883," i uru mai aua Ture me nga whakatikatikanga o ana Ture: E uru mai ana ki "tenei Ture" nga Apiti katoa e pa ana ki tenei ture me etahi ture iti, whakahaerenga Ture ranei i raro i tenei Ture, a kei te wahi o te Apiti ki tenei Ture e mau nei enei kupu na ("tenei Ture") ki te rokohanga aua kupu he whakaatu e uru mai ana te tinana o tenei Ture hui atu ki te Apiti, ki te kore ia he ritenga, ke e kitea: "Taone" tona tikanga ko tetahi piihi wahi whenua ranei i waho o tetahi paro i ruritia kia pena te rahi o nga piihi hei turanga whare. Take ki te whenua (ara he whenua i rahuitia hei painga mo nga Maori) ka kiia kua marama nga take ina kitea nga take i runga i te whakawakanga a te Kooti Whenua Maori. |
||||||||||||||||||||
3. | Ko nga whenua katoa e uru ana ki tetahi o nga whakamaramatanga e mau iho nei ka meinga mo runga i nga tikanga o tenei Ture me tuku ki te Kaitiaki mo te Katoa penei ano me nga tikanga o tenei Ture:—
Kahore he mea e mau ana i konei e kiia ka pa ki tetahi whenua i karatitia i raro i "Te Ture Karaati o Powati Pei, 1869," me te Ture Whakatikatika i "Te Ture Karati o Powati Pei, 1871," ki nga rahui ranei e ekengia ana i tukuna ranei ki te Kaitiaki mo te Katoa e te Ture Whakanohonoho Rahui o te Tai Hauauru, 1892, e nga Ture ranei i whakakorea e taua Ture. Mehemea e awangawanga ana te whakaaro mehemea kaore i uru mai, i uru mai ranei tetahi whenua ki raro i nga tikanga o tenei tekiona ka ahei te Kawana i runga i te ota i roto i te Kaunihera te kahiti ki roto i te Gazette me te Kahiti te whakatau i aua awangawanga me te panui mehemea e tau ana taua whenua ki raro i nga tikanga o tenei tekiona kahore ranei, a ko taua ota ka tuturu oti tonu atu. Ko nga whenua e tukua ana ka tukua ranei a muri ake nei ki te Kaitiaki mo te Katoa i runga i te mana o tenei tekiona me tuku penei ara:—
|
||||||||||||||||||||
4. | Nga rahui Maori katoa o roto o te takiwa e whakaaturia ana i roto i te Apiti e whakahuatia ana i roto i te tekiona tuawha o "Te Ture Rahui Maori, 1882," a i tau i te timatanga o tenei Ture ki raro i nga tikanga o tetahi Ture kua whakakorea nei ka meinga kua tau ki raro i nga tikanga o tenei Ture.
page 5
Ekore tenei Ture e whai mana i tera wahi o te Koroni e mohiotia ano ko te Takiwa Raupatu e whakaaturia auo i rolo i te Apiti e whakahuatia ano i roto i te tekiona rima o "Te Ture Rahui Maori, 1882," Haunga ia i runga i nga tikanga kua whakaritea ake nei. |
||||||||||||||||||||
5. | Ko nga whenua me nga taonga katoa i tukua ki te Kaitiaki mo te Katoa i te timatanga o te mana o tenei Ture i tukua i mua a e puritia ana e ia i runga i nga tikanga o tetahi Ture kua whakakorea nei ka tukua ki te Kaitiaki mo te Katoa i raro i tenei Ture.
Te Tukunga Mai O Nga Rahui Me Nga Whenua E Whai Taike Ana Nga Maori Ki Raro I Tenei Ture. |
||||||||||||||||||||
6. | I muri iho i te whakataunga o te take Maori ki tetahi whenua i rahuitia i mua, tera ranei e rahuitia a muri ake nei hei painga mo nga Maori, a kihai aua whenua i tukua ki te Kaitiaki e tenei Ture, a ahakoa etahi atu tikanga o tenei Ture, ka ahei te Kawana i runga i te Ota i roto i tona Kaunihera te tuku i aua whenua ki to Kaitiaki mo te Katoa hei whakarite i nga tikanga o tenei Ture. Ko taua ota me perehi ki roto i te New Zealand Gazette me te Kahiti, ko te whakaotinga o nga tikanga katoa, mo enei take e mau ake nei ara:—
|
||||||||||||||||||||
7. | Nga heretitimete Maori, mehemea o tan ana ki raro i nga here e taea ekore ranei e taea te tuku, ka ahei e te tokonui o nga tangata whai take o aua heretitimete i runga i te whakaae a te Kawana te tuku mai ki raro i nga tikanga o tenei Ture; a ki te whakaae te Kawana ka ahei te hanga he ota i roto i te Kaunihera hei tuku i taua whenua ki te Kaitiaki mo te Katoa, a i reira ano ka tau taua whenua ki raro i te mana o te Kaitiaki mo te Katoa i runga ano i nga tikanga o taua ota.
Nga Kaitiaki nga komiti ranei mo nga tamariki, mo nga porangi me etahi atu tangata manakore ka ahei mo te taha ki taua hunga, ahakoa nga tikanga o te tiaki, te whakaae te whakahaere te whakakore i tetahi tikanga e tukuna ai nga heretitimete ki te Kaitiaki mo te Katoa. Ka ahei nga wahine marena akakoa kaore e whakaae a ratou tane te whakaae to mahi te whakakore i tetahi tikanga e tau ai aua heretitimete ki te Kaitiaki mo te Katoa i raro i tenei Ture. Ko te Maori e neke ake ana ona tau i te tekau mawhitu tau ka kiia hei whakerite mo nga tikanga o tenei tekiona he kaumatua. Me perehi te Ota i roto i te Kaunihera ki roto i te New Zealand Gazette me te Kahiti a ka oti te panui ka meinga he korero tuturu tana panuitanga i tukua taua whenua ki te Kaitiaki mo te Katoa. I mua o te whakaaetanga a te Kawana, i mua ranei o te hanganga o tetahi ota me tuku te tono e te Kawana ki te Kooti Whenua Maori kia mohiotia ai:—
I reira ano ka timata te kimi e te Kooti mehemea e whakaae ana te nuinga o nga tangata whai take, a mehemea he mea tika kia tukua page 6mai taua whenua ki raro i nga tikanga o tenei Ture me te tuku tonu i ta ratou ripoata ki te Kawana. I runga i te tukunga o aua tikanga me kiini e te Kooti i nga ingoa o nga tangata e whai hea ana panga ranei ki taua whenua, me te nui o te hea me te paanga o ia tangata ki taua whenua, a mehemea kua whakahaerea ranei kahore ranei i whakahaerea tetahi tikanga mo runga i taua whenua, me te ahua o aua tikanga me te tuku tonu i te ripoata ki te Kawana mo runga i aua tikanga |