Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Petition of Major Kemp Te Rangihiwinui, With Maori Translation Attached.

Whakamaoritanga

Whakamaoritanga.

Ki te Tumuaki Honore me nga Mema o te Whare Runanga e noho huihui ana i roto i te Paremete.

Ko te Pitihana a Meiha Keepa Te Rangihiwinui (tetahi ona ingoa ko Meiha Keepa) he Rangatira Maori no nga Takiwa o Whanganui me Manawatu. E whakaatu ana:—

1.I te 10 o nga ra o Aperira te tau, 1873, ka mahia e te Kooti Whenua Maori he ota i raro i nga ritenga o "Te Ture Whenua Maori, 1865," me "Te Ture Whenua Maori, 1867," kia whakaputaina he Tiwhikete ki a Meiha Keepa Te Rangihiwinui (ka huaina i raro ake nei ko Meiha Keepa) i raro i te tekiona 17 o "Te Ture Whenua Maori, 1867," mo tetahi poraka Whenua kei Horowhenua kei te Takiwa o Manawatu, kei roto i te Takiwa Porowini o Poneke, tona nui e 52,460 eka hira ake iti iho ranei, a, i taua ra ano ka mahia he ota i runga i nga ritenga o taua tekiona 17 o "Te Ture Whenua Maori, 1867," kia rehitatia ki roto ki taua Kooti nga ingoa 143 he tangata Maori enei no Niu Tireni a kia meinga no ratou taua whenua. Ko te whakataunga a taua kooti i puta ai aua ota koia tenei, ko Muaupoko te iwi nona taua whenua, a, i meatia me mene katoa nga tangata o Muaupoko ki roto ki taua rarangi ingoa. I te 27 o Hune, page 51881, i raro i te mana o taua tekiona 17 o "Te Ture Whenua Maori, 1867," i runga hoki i te mana o aua ota, ka tahi ka tino whakaputaina te Tiwhikete e te Kooti Whenua Maori ki a Meiha Keepa, he mea hiiri e te Kooti he mea haina e Te Tumuaki o taua Kooti, a, ko te tikanga o taua mea he whakatu ia Meiha Keepa hei Kai-tiaki mo nga tangata kua rehitatia ra o ratou ingoa ki roto ki te Kooti kua whakahuatia ake nei.
2.I te Marama o Noema, 1886, ka tu taua Kooti ki Pamutaua Nota hei wawahi i taua poraka whenua i runga i te tono a ta koutou Kai-pitihana a Meiha Keepa; a, ki te aronga i whakahaerea taua keehi e te Kooti i runga i nga ritenga o "Nga Ture Whenua Maori" o "Te Ture Kooti Whenua Maori, 1880," me "Te Ture Wawahi Whenua Maori, 1882."
3.I te 25 o Noema e toru nga ota wawahi i mahia e taua Kooti i runga ano i te whakaae a nga tangata katoa nona te whenua rokohanga ki roto ki te Kooti I taua ra.
4.I te [unclear: 1] o nga ra o Tihema ka mahia etahi atu ota wawahi i runga i te whakaae a te katoa, a i runga i taua wawahanga whiwhi katoa ana nga tangata i uru ki te Tiwhikete a te Kooti Whenua Maori i tetahi wahi o taua whenua hei piihi motuhake mo ratou. Otira ko nga piihi katoa i whakataua ra kia ratou i runga i te wawahanga he whenua kapi i te ngaherehere ehara i te whenua kua nohia e te iwi o Muaupoko.
5.A te mutunga o taua wawahanga o te poraka e nga tangata nona, waiho toitu ana te wahi o te poraka i tino nohia hei kainga—tona ingoa ko Horowhenua No. 11. 14,793 eka te rahi, a kei roto I taua wahi te roto o Horowhenua.
6.I te mea kua tuturu te whakaaro o te iwi kaua tenei wahi o te whenua e wawahia, engari me waiho hei kainga tuturu mo te iwi, whakamutua ana te wawahi, a, tonoa ana kia whakaputaina e te Kooti he Tiwhikete mo taua wahi ki a Meiha Keepa kia pera ano me to mua ahua.
7.I te taenga ki tenei ahua o te whakahaere o te keehi ka tu atu a Wirihana Hunia—mona ake me tona whanau—koia tetahi o nga tangata i uru ki te Tiwhikete, ka mea kaua e tuhia ko te ingoa anake o Meiha Keepa ki roto ki te ota. Katahi ka hikitia ki waho o te Kooti mo tetahi taima poto kia whiriwhiria taua mea, a, whakaae ana a Meiha Keepa kia whakaurua te ingoa o Warena Hunia (te teina o Wirihana) ki roto ki te ota, kia tu ko raua hei Kai-tiaki, a, tonoa atu ana e ia (e Meiha Keepa) ki te Kooti kia whakaurua a Warena Hunia ki roto ki te ota, a peratia ana e te Kooti, kaore kau he kai-whakahe.
8.I te whakaaetanga o ta koutou kai-pitihana kia uru te ingoa o Warena Hunia, i mahara ia e uru ana taua tangata hei hoa Kai-tiaki mona ki te whakahaere i taua poraka kia puta ai he pai ki te iwi nona te whenua; a, koi ra ano hoki te whakaaro o nga tangata katoa no ratou te poraka i rokohanga nei ki te Kooti i taua ra na ratou nei i whakaae kia tuhia taua whakariteritenga (e te Kooti), a i kore ai ratou e whakahe.
9.I muri iho i te mahinga o aua ota wawahi kua whakahuatia ake nei, ka ruritia taua whenua a mahia ana he mapi tika o taua whenua ma te Kooti. A, muri iho whakataua ana kia whakaputaina he Tiwhikete i runga i nga ritenga o Te Ture Whakawhiti Whenua.
10.I te marama o Pepuere 1890 ka tu te Kooti Whenua Maori ki Pamutana Nota, hei wawahi i runga i te tono a Warena Hunia i te whenua e mohiotia nei ko Horowhenua No. 11. Kia kitea ai to Meiha Keepa paanga me to Warena Hunia paanga. Na, no reira rawa ka mohio to koutou kai-pitihana me tona iwi kua raru ratou i tetahi whakararenga a te Ture, a, kua tino riro hei whenua motuhake mo nga tangata tokorua i whakahuatia nei o raua ingoa ki roto ki te Tiwhikete o taua whenua, a, kei a raua anake te tikanga mo taua whenua.
11.Na ko te iwi o Muaopoko e noho ana i runga i te mahara, ko o ratou paanga ki taua whenua kei te puritia e Meiha Keepa me Warena Hunia i runga i te ritenga tiaki. Na no taua ra ka mohio ratou, ahakoa ehara ia ratou i ata whakaae atu, otira i runga i te tino ritenga o te Ture kua riro noatu o ratou paanga i nga tangata tokorua kua whakahuatia ake nei, a, ko to ratou kainga o nga tupuna iho i whanau nei te nuinga o ratou ki reira, ko o ratou whare, ko a ratou mahinga, ko nga tanumanga tupapaku, me a ratou mahinga ika kua tino riro e kore e hoki mai kia ratou. Kaore kau he kupu whakatupato a te Kooti i puta atu kia ratou e mohio ai ratou ko te ritenga o taua ota he tango atu i te whenua i nga tangata kua whakaaetia no ratou, a, kaore hoki te Kooti i whakaatu atu ko te mea pai me whakapumau nga ritenga tiaki kia mau ai taua whenua ki te iwi, otira tenei kei te maharatia kaore pea te Kooti i mohio ki te tino tikanga o taua ota i hanga ra e ia, mehemea hoki i mohio, i pehea ra ia i whakaae ai kia tuhia taua ota, a kaore ana kupu whakatupato ki nga tangata e pa ana kia ratou taua mea.
12.I te tuunga o te Kooti i te marama o Pepuere, 1890, ahakoa ano te tohe a Meiha Keepa mo runga mo te tikanga tiaki i te whenua me te whakaae ano a Warena Hunia mo taua tikanga, wawahia ana e te Kooti aua whenua ano nei i puritia e nga tangata taua whenua page 6i raro ano i to ratou ake mana, a i muri iho i te rapunga o te nui o te utu o te whenua, i runga ano i taua tono pera, wehea ana te whenua kia rua nga wahi, ara ko Horowhenua Nama 11a, te nui o te utu ara o nga moni mo tera £13,392, ko Horowhenua Nama 11b, te nui o nga moni mo tera £12,244, a whakataua ana tetahi o aua wahanga ki a Meiha Keepa, tetahi wahanga ki a Warena Hunia.
13.I runga i te korenga o Mehia Keepa i whakaae ki te whakataunga a te Kooti Whenua Maori tonoa ana e ia ki te Tumuaki Kai-whakawa o taua Kooti kia tu he Kooti whakawa tuarua a whakahaua ana kia tu ano he whakawa. No te marama o Mei, 1891, ka tu taua Kooti whakawa tuarua i nga aroaro o Tiati Mea me Tiati Kanara. I taua wa i tohe ano to koutou kai-pitihana, a Meiha Keepa mo te tikanga tiaki ano, a i nui tana tohe kia kaua te whenua e whakahaerea e te Kooti ano nei he whenua motuhake no nga Kai-tiaki e rua. I tautokona ia i runga i tenei tohe ana e te nuinga o nga tangata no ratou te whenua i tae nei ratou ki te Kooti.
14.Kihai nga tiati i whaakae kia whakahaerea e raua kia uiuia ranei taua tikanga tiaki i runga hoki i to raua whakaaro kahore o raua mana ki te pera, a mahia ana e raua he ota i te 10 o nga ra o Aperira, 1891, whakatuturu i nga ota mo nga wehewehenga. Ko tenei i raro iho nei te kape o te whakataunga a te Kooti i tenei whakawakanga tuarua:—

Horowhenua Nama 11: Whakataunga.

"He whakawa tuarua tenei mo tetahi ota wehewehe i mahia ki Pamutana Nota i te 10 o nga ra o Aperira, 1890, e tetahi Kooti ko Tirimipara (Trimble) te kai-whakawa, whakatau i te nui o te hea o ia tangata o ia tangata o Meiha Keepa Te Rangihiwinui raua ko Warena Te Hakeke, nga tangata tokorua i whakataua i roto i te ota o te Kooti no raua te whenua e mohiotia ana ko Horowhenua Nama 11, ko tona nui 14,975 nga eka, i mahia nei taua ota i te 10 o nga ra o Tihema, 1886, it te wehewehenga o Horowhenua Poraka, 52,000 nga eka, i kiia nei i roto i taua ota wehewehe o te 10 nga ra o Tihema, 1886, i roto hoki i te Tiwhikete mo te whenua i tuhia i te 19 o nga ra o Hurae, 1888 (i whakaputaina i raro i te mana o te Ture Whakawhiti Whenua), mo taua poraka, ko taua Meiha Keepa Te Rangihiwinui me taua Warena Te Hakeke anake nga tangata no raua taua poraka.

"Ahakoa kua whakaurua mai ki roto ki tenei keehi etahi take i waho atu i te mana whakahaere o te Kooti heoi ano te mea hei tino whakahaerenga hei tino rapurapunga hoki ma te Kooti ko te nui o te hea o tenei o tenei o te hunga tokorua no raua te whenua, ara ko te nui ake o te hea o tetahi i to tetahi ko te iti iho ranei, a mo runga mo tenei ka whakataua e te Kooti, i runga ano i nga kupu whakaatu maha kua whakapuakina mai ki tona aroaro, kia whakatuturutia te whakataunga a te Kooti tuatahi o te tau 1890, a kua whakatuturutia taua whakataunga, a ka mahia he ota, i runga ano i tenei whakataunga, i runga hoki i te Ripoata ki te Hupirimi Kooti mo runga ano mo taua mea. Ka whakahokia atu te ra mo aua ota ki te ra o te whakawakanga tuatahi, a ka whakaputaina aua ota ina oti te whakaahua ki runga ki ia ota tetahi mapi mana o te whenua i roto i ia ota.

"Otira ahakoa ka mahia e te Kooti enei ota i runga anake i nga tikanga me nga mea e uru mai ana ki raro ki tona mana whakahaere, e whakaaro ana te Kooti me ki penei atu ia, i runga ano i nga korero i whakapuakina ki te aroaro o te Kooti i te whakawakanga o te keehi, me etahi atu mea hoki i kitea e te Kooti i tona haerenga ki te titiro i te whenua, kei te marama ki te whakaaro a te Kooti i pa he mate nui ki te iwi o Muaupoko i runga i te whakataunga o te ota a te Kooti o te tau 1886.

"I runga i taua ota wehewehe o te tau, 1886, me te Tiwhikete i puta nei i raro i te Ture Whakawhiti Whenua, tuturu ana, i runga i te tikanga o te Ture, ko taua hunga tokorua anake nga tangata no raua te whenua ko tera nei, i taua wa i mua atu hoki, tetahi tino wahi o te whenua o te iwi o Muaupoko, i noho tuturu nei ratou ki reira mai ano o nga ra i o ratou tupuna.

"Kahore he mana i te Kooti e ahei ai ia ki te uiui i peheatia, a he aha ranei te take i whakaputaina ai te Tiwhikete mo taua wahi, e tino marama nei no te iwi nui katoa, ki nga tangata tokorua anake. Otira ki te whakaaro a te Kooti, i runga i nga tikanga me nga mea katoa kua tae mai ki tona aroaro mo runga i tenei keehi ko te tikanga me whakaatu te Kooti ki te Tumuaki Kai-whakawa i nga mea kei te mohiotia e te Kooti mo te taenga atu o tetahi tono ki a ia mo runga mo taua mea kua marama ia ki te whakaaro ka ahei ranei te whakatu tetahi whakawa heu mo taua take katoa kia puta ai he ora ki nga taha katoa.

15.I runga i te kitenga kahore e taea e te Kooti Whenua Maori te whakahaere he tikanga mo ratou, katahi ka tuku pitihana atu a Meiha Keepa me etahi atu tangata o Muau-page 7poko ki te Paremete, i e tau 1890, whakaatu i nga take kua kiia i mua ake nei inoi hoki kia hanga e te Whare he ture kia kore ai e pa he mate kia ratou, a, kia whakaritea hoki tetahi tikanga tiaki mo taua whenua.
16.I tukua atu taua pitihana ki te Komiti mo nga mea Maori, a koia nei te ripoata a taua Komiti mo runga i taua mea, ara,—

"Nama 11, 1890. Pukapuka inoi a Meiha Keepa me etahi atu e 63.

"E whai kupu ana nga kai-inoi mo te ahua raruraru o te tu o Meiha Keepa hei kai-tiaki mo te Poraka Whenua o Horowhenua, Nama 11, ko nga eka ki ta te kai-ruuri 14,975. A e tono ana ia, a Meiha Keepa, kia whakataua e te Paremete te pehea o tona tu i runga i taua tikanga mahi tiaki,—kua whakahaua ahau kia ki penei:—

"Ki te whakaaro o tenei Komiti, i muri iho i te whakarongonga ki nga kai-whaki Korero, kua penei te tukunga iho o a ratou whakaaro. I whakaturia a Meiha Keepa raua ko Warena Hunia hei kai-tiaki mo Horowhenua Poraka Nama 11; a e ki ana a Meiha Keepa ki tona whakaaro i peratia te whakataunga. A e penei ana te whakaaro i runga i te ture mo nga whakahaere e whakahaerea nei inaianei i roto i te Hupirimi Kooti e kore e ahei te whakaara i tetahi kupu mehemea e mana ana taua tiaki inaianei, a ki te whakaarahia he kupu e kore e whai mana. A i runga i enei tikanga me hanga he ture hei whakamana i te whakawa-tuarua o taua Poraka kia taea ai te wehewehe ki nga tangata tokomaha e whai paanga ana ki taua whenua. Akuhata 20,1890."

17.I te Paremete o te tau 1891, ka tuku pitihana ano a Meiha Keepa me etahi atu tangata o Muaupoko ki te Whare o Raro, he pera ano nga kupu me to mua pitihana, ko te tukunga iho pera ano ara kiia ana e te Komiti mo nga mea Maori me tuku atu kia whakaarohia paitia e te Kawanatanga.
18.Te tukunga iho o te ripoata o te Komiti mo nga mea Maori o te tau 1891, he Pire i whakatakotoria atu e te Kawanatanga ki te whare a paahitia ana hei Ture, huaina ana te ingoa ko "Te Ture Whakatikatika 1891 i nga Ture Kooti Whenua Maori" me te whakarite hoki i roto i taua ture ko nga wahi katoa o taua whenua me tino here tuturu a tae noa ki te mutunga o tera nohoanga o te Paremete. I te nohoanga o te Paremete i te tau 1892 i tuku pitihana ano a Meiha Keepa me etahi atu tangata e 62 o Muaupoko he inoi na ratou kia mau tonu i te Paremete tenei tikanga tiaki, a kia whakahaerea hoki era atu tikanga e mana ai e tuturu ai nga take o nga tangata e tino tika ana ki runga ki te whenua.
19.Puta rawa ake te ripoata a te Komiti mo nga mea Maori o te tau 1892, kua tureiti, kua kore e taea te hanga he ture hei whakaora hei tiaki i nga paanga o Muaupoko, whakarite tikanga ranei hei arai i te tuku o te whenua, kia kore ai ranei e taea te wahi nga tikanga tiaki e kiia nei kei runga i taua whenua. Heoi whakaputaina atu ana e te Kawanatanga o te Paranihi etahi moni iti noa iho ki a Meiha Keepa, me te whai kupu atu hoki ki a te Kawana kia panuitia taua Poraka i runga i nga tikanga o "Te Ture Hoko Whenua Maori 1892," te tukunga iho o tera he arai i nga whakahaerenga Paramete katoa me nga tuku katoa i runga i taua whenua, haunga ia ki a Te Kuini, mo nga tau e rua timata mai i te ra i puta ai taua panui. I whakaputaina taua panui i te ra whakamutunga o te Paremete, no te mea kei taua ra e pahemo ai te mana tiaki i taua whenua i raro i nga tikanga o te Ture o te tau 1891.
20.Ka mutu tenei tikanga tiaki i nga take o taua iwi i runga i tenei mahi atawhai a te Kawanatanga, a te marama o Oketopa e haere ake nei.
21.Kua timataria e Meiha Keepa me etahi atu tangata o Muaupoko he tono whakawa mo Warena Te Hakeke (ara ko Warena Hunia) i roto i te Hupirimi Kooti o Niu Tireni, a e inoi ana nga kai tono (apiti atu ki etahi atu mea) kia whakatuturutia taua tiaki i runga i tetahi kupu whakatau a taua Kooti Honore; a kia tukua atu hoki he tikanga ki te Kooti Whenua Maori kia uiuia kowai ma nga tangata e tika i raro i te Tiwhikete tuatahi,. A, kia puta he kupu a taua Kooti ki a Warena Te Hakeke kia kaua ia e hoko e tuku e mokete ranei i taua whenua i tetahi wahi ranei o taua whenua; a, kia whakataua hoki, ko te Tiwhikete i whakaputaina kia Meiha Keepa raua ko Warena Hunia, kua kore e whai mana ki runga ki nga kaitono me era atu tangata o Muaupoko e noho ana i runga i te poraka i te wa i whakaputaina ai taua Tiwhikete; a, ko Warena Te Hakeke, e ki nei ia inaianei nona ake te whenua, me whakakore atu i runga i tona tuunga kai-tiaki.
22.Ahakoa kei te kaha tonu ta koutou kai-pitihana ki te whakahaere ki te akiaki hoki, i tana tono kia tere te whakawakia, otira e kore e taea te whakawa ki Whanganui kia tae ra ano ki te mutunga o nga ra o Hepetema i roto ranei i nga ra timatanga o Oketopa e haere ake nei, a tena ano pea ka [unclear: whakaioaina] ki tua rawa atu o taua wa.page 8
23.I runga i enei take katoa kua tuturu te whakaaro o ta koutou kai-pitihana me ona tangata ki te inoi atu ki to koutou Whare Honore kia whakaorangia ratou i runga i tenei mate—e tino mohio ana hoki ratou e kore ratou e tukua e te Paremete kia mate i runga i to ratou kuare ki nga ture me nga ritenga Ingarihi, e tuku ranei kia murua atu o ratou kainga tupuna i a ratou, i runga i te tenei take, ara, kihai i tonoa e ratou kia tuhituhia e aua kaitaiki o ratou tetahi pukapuka whakaatu kua tino tu taua tikanga tiaki, e tika nei kia hanga i raro i te Ture arai Mahi Tahae, kahore, rawa hoki o ratou mohiotanga ki taua Ture i taua wa, kihai hoki i whai kupu tohutohu, kupu whakatupato atu ranei te Kooti kia pera ratou i te wa i whakaputaina ai te ota mo te tiwhikete. I runga i te ahua pai tonu o nga kupu whakaatu a nga Komiti mo nga Mea Maori i ia wa i ia wa me te whakaae tonu o te Kawanatanga ki te whakarite tikanga tiaki mo ratou, kua ahua mohio ratou e kore e tikanga kore ta ratou haere atu ki to koutou Whare Honore.
24.Kua oti nei ano te whakaatu atu e ta koutou kai-pitihana ki te Komiti mo nga Mea Maori, ko te whakaaetanga a Muaupoko ki te tuku atu i o ratou whenua ki o ratou rangatira Maori tiaki ai ehara i te tikanga tauhou, a, i runga i te tikanga Maori, e kore e whakaarohia he tino tuku whakarere atu tena i o ratou whenua kia riro oti atu i nga tangata i whiriwhiria ra, a, me kore rawa atu he whenua mo te iwi—ara, me kore atu ratou te iwi i runga i te whenua i noho ai ratou i whanau nei te nuinga o ratou ki reira. Ka taea ano e ta koutou kai-pitihana te whakaatu i te tika o enei kupu ana hiahiatia kia pera, ma nga mangai o nga kai-whaki ki pono tokomaha e whakatuturu; a i runga i tana titiro ki to mua whakahaere mo runga i tenei mea, ahakoa e mohio tuturu ana ia ki te kaha me te tika o ona take, pai atu ia kia haere atu ki te Paremete kia waiho ma te Paremete ia e whakaora, pai ke atu tena i te tuku atu kia mahia atu i runga i nga raruraru me nga tikanga awangawanga o nga Kooti Whakawa.

No konei ta koutou kai pitihana ka inoi atu nei ki to koutou Whare Honore, kia hanga he Ture whakamana i te Kooti Whenua Maori ki te uiui i nga tikanga o te tiaki i kiia nei i whakaritea, a, mehemea ka marama i runga i taua uiuinga koia ano, kei te mana tonu nga ritenga tiaki ki runga ki taua whenua, heoi me kimi kowai nga tangata mona te whenua, a, kia pehea te rarahi o nga hea me nga paanga mo ia tangata o ratou.

                                    A, ka inoi tonu ta koutou kai-pitihana.

                                                   Meiha Keepa Te Rangihiwinui.