.jpg)
Proceedings of of the Kohimarama Conference, Comprising Nos. 13 to 18 of the "Maori Messenger."
Turei, Akuhata 7, 1860
[ko te tohutoro i roto i te reo Pākehā]
Turei, Akuhata 7, 1860.
Ruarua nei nga kupu a Te Makarini. Ka mea kia-whakamaramatiae ia ki nga tangata o Ngatiraukawa te wahi i pouri ai ratou ki nga whakaaro o Potatau mo te Pakeha. Ka mea ia, kotahi tonu te tikanga a Potatau ki nga Pakeha noho-whenua, he atawhai, he pai anake. Panuitia ana i konei te pukapuka tohu i nga korero a taua rangatira ki te aroaro o Ngatiwhatua i te 26 o nga ra o Mei kua pahemo nei. Korerotia ana hoki ta raua mihinga ko Potatau i Ngaruawahia.
Hemi Matini, (Ngatimahanga,) Whaingaroa: Te mea i korero ai ahau e whakakawenata ana tatou ki o tatou hoa Pakeha. Te korero a Te Makarini inanahi mo nga tumuaki Pakeha, hei hoa mo nga Kai-whakawa Maori, hei whakamarama i nga tikanga: ko nga Kai-whakawa Maori he iti te maramatanga i a ratou. Ko nga runanga kihai i tino marama. Ko to matou Pakeha tuatahi, i tukua mui e te Kawana, ko Te Penetana. Ka nui te marama o ana tikanga, me te marama katoa ano ki a matou. Ko te tuarua ko te Rata. E pouri ana matou, he reo Pakeha hoki tana, e kore e mohiotia e matou. Ko taku kupu tenei ki a korua ko te Kawana kia tukua mai tetahi Pakeha mohio ki te reo Maori hei whakamarama i nga tikanga. Ko Te Hare tetahi o nga Pakeha i kite ai matou, ko Te Waiti tetahi. Ma te runanga nei e whakaaro iho tenei kupu. I rongo page 15 ahau e rua nga tau ka haere a Te Makarini ki tawahi. I a Te Makarini i konei e pai ana, e marama ana nga tikanga.
Arama Karaka, (Te Uriohau.) Kaipara: E te runanga nei. Tenei taku kupu ki a koutou: ma tatou e whakaae nga tikanga a te Kawana kua tukua mai nei ki a tatou. E rua nga mea i whakina mai inanahi. Ko te tumuaki Pakeha, ko te tumuaki Maori, kahore ano ahau i tino mohio. Kia hoki ahau ki Kaipara me mahi e ahau. Ki te kitea me tuhituhi mai ki te pukapuka; ki te kahore me tuhituhi mai ano. Ko tetahi o aku kupu ki a koutou ko te kupu a Tamihana kia whakaturia he hoia. E taimaha ana tena. Me ata whakaaro, me ata hurihuri tena e te runanga nei. E nga rangatira o te runanga nei! Me anga nui aianei ta tatou mahi. He whakakotahitanga tenei no tatou, kia anga nui ta tutou waka aianei, kia tika ta tatou hoe, me te whakatere ano kaua e tahuri ki muri. E Te Makarini, ko taku kupu tenei ki a koe, me ta enei korero ki te nupepa. Mau e kawe atu ki te Kuini, a ma te Kuini e whakahoki mai ki a matou. Hei kawenata mau tonu ki a matou, tae noa ki o matou tamariki, kia pena ai me to koutou tikanga me to te Pakeha. Ko nga mea a o koutoa tupuna tuku iho ki nga tamariki. Kia kotahi a tatou ture, kei he, kei tikokikoki ta tatou waka.
Tamihana Te Rauparaha, (Ngatitoa,) Otaki: E mihi ana ahau, e aroha ana ahau ki nga korero o Potatau kua korerotia nei. E tika ana ano nga whakaaro o nga kaumatua, ko nga tamariki hei whakakino i nga kaumatua. He penei hoki te whakaaro o Te Rauparaha i mua atu o tona matenga, he aroha tonu ki te Pakeha. Ko matou hoki e mea ana kia atu i aua tikanga, a mate noa. Ki toku whakaaro, mehemea i ora a Takiwaru, e kore a Potatau e whakaae ki nga kupu a Wiremu Tamihana Tarapipipi. Me Te Heuheu i haere ake ki a maua ko Matene. kihai maua i whakaae. Ki atu ana maua, "Haere e hoki, me ena tikanga, kaua e kawea mai ki konei, whakahokia atu ki tou wahi." E marama ana nga whakaaro o te kaumatua kua mate nei, na nga tamariki ano i whakahe; he whakahihi hoki. Heoi ano taku.
Wiremu Tipene Takahi, (Te Uriohau,) Kaipara: E nga rangatira o te runanga o te motu nei. Ko te runanga tenei o te Kuini. Kia tika te whakaanganui i te waka nei, kia page 16 tika ai te wai ki te takere. He whakatatanga tenei na tatou ki te Pakeha, ko te putake tenei o te mahi tohunga. Whakatomokia tatou ki te maru o te Kuini. Wkakakotahitia te Kawenata ki te Pakeha. Ehara hoki i te tino mea ma tatou, otiia mo a tatou tamariki i muri i a tatou. Me whakamau tenei kawenata. Kua whakapuakina e te Kawana nga kupu aroha a te Kuini ki nga rangatira Maori o Niu Tirani, me tahuri atu hoki tatou ki te mahi i nga Ture o te Kuini, kia kotahi maru hei tiaki i nga Pakeha i nga tangata Maori, kia tupu haere ai nga tangata o te motu nei.
Matene Te Whiwhi, (Ngatitoa,) Otaki: E te runanga nei! Kahore he kupu ke maku, kua oti atu ki a koutou. Kahore he kupu kopikopiko. Heoi ano, ko te tomokanga ki te maru o te Kuini, otiia kei tenei iwi ano tona whakaaro, kei tenei ano tona whakaaro. E mohio ano hoki tatou i te Kawana tuatahi, kahore he kupu ke atu, a taea noatia tenei ra. Heoi ano te kupu, kia kotahi ture kia apitiria nga iwi e rua kia kotahi. E tau ana hoki te mana o te Kuini ki runga ki a tatou, kia piri tatou ki nga tikanga marama, tikanga pai a te Pakeha.
Tenei hoki tenei kupu aku. Kei pouri mai koe e Ma. Kia tukua te mahanatanga ki runga ki te-Maori, kia rite ki to te Pakeha.
Paora Tuhaere; (Ngatiwhatua,) Orakei: Taku mo te kanga o te Pakeha. E kore au e mate ina kanga mai. Ki te moto mai tetahi Pakeha i au, toto ana taku ihu, e kore au e tahuri atu ki te moto i a ia, erangi me pupuru e ahau, me tuku ki te whakawakanga. E whakaae ana ahau ki runga ki te kupu a Matene mo te whakamahanatanga. Ko taku kupu tenei mo nga kai-whakarite whenua, mo nga Kai-whakawa, kia tirohia i roto i te runanga nei. Ma tatou e whakatu, kei mea tatou ma te Kawana, engari hei whakaae kau mana. Me rapu ano hoki e tatou tetahi Pakeha hei kai-titiro. Ko taku e pai nei ko Te Makarini, ta te mea kahore ano ahau i kite noa i tona he. Ko te he kei nga kai-ruri kei nga kai-hoko hoki.
I mua, naku i whakaako toku iwi ki te mahi parau, ka tango nga tangata katoa i te parau. Muri iho ko te kaata hei whakaako i toku iwi, muri iho ka tangohia e ratou te kaata. I tenei he toa, he whakaako ano naku i toku iwi. Koia au ka tono atu nei i etahi taonga o te Kuini kia tukua mai ki roto page 17 ki taku toa, he hawhe ma te Kuini he hawhe maku.
Horomona Toremi, (Ngatiraukawa,) Otaki: Ka whakatika ahau ki te korero. Ko nga korero mo te tumuaki kua oti, ko nga korero mo te tekau ma rua kua oti. Ko taku e korero ake nei ko aku hota, ko aku paura, ko aku tingara kia puta. Ko Ika hei takotora-nga mo enei mea. E mea ana etahi tangata he tahae ta Ika i nga kau, me tamana. Ko etahi tangata e ki ana ki nga kau ki nga hoiho a Ika e haere ana i runga i ta matou whenua, ma ratou e tamana, kia kitea ai he he to Ika. [Ka ki a Tamihana Te Rauparaha, "Ko Ika anake te Pakeha o Otaki?" Ka whakahokia e Horomona, "Ka whitu tau i noho ai a Ika i reira; no nanahi a Tamati; no te ahiahi nei ko ta Tamihana i whakanoho ai."] Whakarongo mai e te runanga nei! Tenei ano taku mo te kupu a Te Makarini kia haere tatou ki te kainga Maori runanga ai. E kore e tika. Mehemea na te runanga Maori i whakatu a Matene kua kore noa atu, nei ra na te Kawana, koia ahau i kaha ai ki te hapai. Ko tenei, mau ano hoki e hapai.
Ko te kupu whakatu hoia a Tamihana, kia turi kore. Ko te marihia kia turi kore, kaua e hohorotia i tenei ra, kei kino. Erangi ko te runanga nei, tukua kia puta te pai, kia rere haere i runga i to tatou motu.
Porutu, (Ngatiawa,) Poneke: E hoa, e Ma. E he ana te kupu. a Potatau, i ki na ia, "Hei aha te aha, hei aha te aha?" na te mea kotahi ano a raua tepu kainga ko te Kawana, kotahi ano hoki to ratou ruma moenga. Te ki atu ia ki tona iwi, Hei aha te mahi a-tamariki?
Whakarongo mai e Ma. Whakaritea e korua te ritenga ki au; kaua e tutakina te ara ki au. Akuanei ko te ngarara e pakiri mai ra nga niho, akuanei ano ia te kata mai ai; ka kite hoki ia kua rite nga ritenga. E kore te Pakeha e mahi noa. He mahi whai tikanga tau e utua ana koe ki te moni.
Te Herewini Te Amohau, (Ngatiwhakaue,) Rotorua: E Te Makarini! Kahore he kupu e toe ana, heoi ano kua rupeke atu ki to aroaro, i te marama me te hawhe e korero ana tenei runanga. E mea ana ahau ki te kupu a Matene e tika ana, me. whakawera page 18 wera ngatahi te taha Maori ki runga ki te mea porotaka nei.
Perenara, (Tuhourangi,) Tarawera: Ko te tikanga o taku kupu i tu ake nei, he whakapuaki naku i taku maharahara mo runga i a tatou korero i nga rangi kua pahure ake nei. Ko nga korero o mua kua takoto, me waiho marire; kia puta hou mai he tikanga mo aianei; no te mea ko te tikanga tuatahi kua oti ko te Tiriti o Waitangi, kua whakaaetia hei mana mo nga iwi katoa. Me te runanga tekau ma rua mo te whakawa, kua oti. Ko te toru, ko te whakaurunga ki roto ki a te Kuini: ko te otinga tenei ki au ko te whakaunga o tenei runanga e te Kawana i nga tau katoa. Engari ki taku whakaaro kahore ano i marama he kupu whakaotinga mo te whawhai o Te Rangitake. Ko te Kawana e whawhai marama ana—e marama ana tana titiro; no te mea kua oti te wehe nga hoia ki tera mahi; me nga Kai-whakawa, me te runanga hei tiaki i te ture; me nga Minita o te Rongo-pai hei tiaki i tera mahi. Tena ko nga tangata Maori e rere ke ana. I mua ake nei i te taenga mai o te Rongo-pai, whakapono katoa. Ko to ratou tahuritanga ki te whawhai, te ai he wehenga, ka uru katoa. Kahore he hunga whakapono, kahore he runanga, kahore he tewara; mate katoa nga tinana me nga wairua. Koia ahau i mea ai kia huihuia katoatia nga whakaaro kia kotahi; kia kotahi te kupu rongo mau. Ma Matene, ma nga rangatira o te runanga e ahu atu ana, e whakapuaki ki a Te Rangitake.
Tenei hoki tenei kupu aku mo te korero whakatu hoia a Tamihana e whakahengia nei. Ki au, kaua e whakahengia, waiho kia korero i ana whakaaro. Mehemea he kupu i ahu mai i a te Kawana, ka tika kia hurihurihia e tenei runanga. Hei reira tatou mea atu ai, me ata waiho marire, kia rapurapua i roto i nga tau e takoto ake nei, e kore hoki e tika kia kaihorotia inaianei.
Tenei taku mo te kupu a Matene e korero nei mo te utu. Kei a koutou, e Te Makarini, te tikanga mo tenei.
Wi Pohe, (Parawhau,) Whangarei: E whakatika ana ahau i te kupu a Te Awaitaia i korero inanahi ra—kia paiheretia tatou ki te paihere o te Kuini: te paihere kore e motu, he paihere rino. Ki te kohuhu te page 19 tangata i roto i tenei paihere, ko te huarahi tena o te kino. Tenei hoki taku mo ta Arama inaianei, kua mea nei ia kotahi te waka o tenei runanga: kua eke i ranga i te waka kotahi. Kia mahara tatou kei hoe whakatuara. Kia tika ano te tikanga o te hoe ki to te hunga o te ihu. Kei huri te hunga o te kei ki te hoe whakamuri.
Mo te kupu a Matene, kia mahana katoa, kia werawera katoa: he aha ra te whakamaoritanga o taua kupu? E mea ana ahau he porotaka pea. E mea ana ahau he muru tena i a te Kuini. Tenei te taonga e kukume ai tatou, he hakimama, hei hoa whawhai mo nga manu o te rangi. Ma koutou hoki e te runanga e titiro ki te kupu o Tamihana mo te Kingi. Ka whakatika ia ki te korero, ka puta tona kupu whakahe i te Kingi.
Arama Karaka, (Te Uriohau,) Kai-para: Ka whakatika ahau ki te korero mo te waka nei. E nga rangatira o te runanga nei, ka eke nei tatou ki tenei waka, te Pakeha me te tangata Maori. Ko Ngapuhi tenei kua eke nei ki runga ki tenei waka. Kia tika te whakatere. Kia rongo mai koutou, ko o Ngatiwhatua rangatira kaumatua tokotoru—ko Apihai, ko Ihikiera, ko Paikea. Ki te kite ahau e tahuri ana a Apihai ki muri ka karanga atu ahau, "Me peke koe ki te wai." Ki te tahuri a Ihikiera ki muri, me peke ia ki te wai; ki te tahuri a Paikea ki muri, me peke ia ki te wai. He whakarite tenei naku mo te kupu a Wi Pohe.
E Ma, whakarongo mai! He whakaaro na matou tenei ki to kupu i ki mai nei ko te runanga whai mana tenei o te motu nei; mo te kore haere mai o Ngatipaoa, kahore he ritenga.
Tenei hoki taku mo te kupu a Matene: e tika ana. He mahara hoki noku ko nga minita e tonoa mai ana ki tenei motu, he ritenga ano tona; ko nga Kai-whakawa, he ritenga ano tona; ko te Kawanatanga, he ritenga ano tona. He whakakotahitanga tenei, kia mahana tahi.
Ihakara, (Ngatiraukawa,) Manawatu: Kahore ahau e pai ki te kupu a Tamihana mo te whakatu hoia, ara, ki to matou kainga, no te mea he ritenga whakatara tenei. He korero tenei naku mo te kupu o Matene, kia page 20 werawera tahi. E tika ana te kupu a Matene, no te mea kotahi te whare, kotahi te tangata. Ko te ingoa o tenei whare kotahi ko te Kawanatanga. Kahore e tika kia tutakina tetahi tatau kia whakapuaretia tetahi, erangi kia puare katoa. Me penei ano hoki mo nga paura, ta te mea he whare kotahi; no reira ahau i mea ai kia puare katoa.
Eruera Patuone, (Ngapuhi,) Awataha:—Tenei taku kupu mo te ngarara e korerotia nei. Ki toku mahara, e te runanga nei, mo Te Rangitake tenei, mo to raua whawhai ko te Kawana i Taranaki. Ki au, waiho atu tena ngarara i reira mahi mai ai. Me titiro tatou i tenei taha puta noa ki runga puta noa ki raro, whana atu ki te Reinga. Kia matau tatou ki te kahu e rere ana e rapu ana ki te kiore mana; na ka mau te kahu ki tana kiore, rere ana. Me titiro tera e te runanga nei, e nga iwi o te motu nei. Kia matau te titiro, kei he.
Parakaia Te Pouepa, (Ngatiraukawa,) Otaki: Ka whakahe tonu ahau ki nga kupu a te runanga nei. E toru nga kupu hei whakahe maku. Katahi ahau ka mahara e hanga noa iho ana nga korero a te runanga nei. Ki au kua mutu era korero, e kore e pai kia hoki ano ki era. Kahore koutou e mahara kua tinatahi nei tatou ki a te Kawana, kua puta nei hoki ana kupu ki a koutou? Ki te mea ka kai tahi tetahi iwi ki tetahi iwi he whakau tena i te aroha. Me te Karaiti hoki i te mutunga o tana mahi i kai tahi me ana akonga; ko te unga ano ia o te aroha ki nga Apotoro. Kei hea ianei he rerenga mo koutou? kua kai tahi nei ki a te Kawana.
Ko te paihere rakau a Te Awaitaia; ka tika tera kupu. Ki te mea ka kotahi tikanga ma te runanga, ma te aha e whawhati? Mehemea ka wehewehe nga korero o te runanga, ka whati, ka he hoki.
He kupu hoki tenei naku mo te kupu a Paora, a Te Rira, a Matene, mo nga moni a te Kuini, a te Kawana. E he ana tenei, kia tono ana tamariki ki te moni. Ki au, i haere mai ahau ki te rapu korero anake hei hokinga ma tatou. Ko tetono moni ka he. He patipati tenei i nga moni a te Kawana. Ki au, me kohikohi marire e tatou he moni, mo te runanga ranei, mo te whare ranei, mo te aha ranei. Ka 2l., ka rongo te Kawana ka homai e ia e 2l.; ka 5l., ka homai e ia e 5l.Tena me tono taurangi, kahore nei a tatou kia takoto, e he ana. Me page 21 a mtou moni i kohikohi ai mo te rori, 97l., me tono atu ki a te Kawana kia homai 97l.
Ko te kupu a Te Rira kia homai he taonga e te Kawana kia kite mai nga tangata e kiia nei he ngarara, ara, nga tangata i ahu nei ki te Kingi, "E! me i haere ahau ki te hui a te Kawana, na, kua whiwhi ahau ki te taonga moku." Ki au, be whakahonore tenei i te taha ki te Maori, he patipati ki te taha ki te Kuini.
Ko te mutunga tenei: karangatia ana hei apopo ano ka korero ai.