Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Proceedings of of the Kohimarama Conference, Comprising Nos. 13 to 18 of the "Maori Messenger."

Taete, Akuhata 9, 1860

[ko te tohutoro i roto i te reo Pākehā]

Taete, Akuhata 9, 1860.

Kei runga ko Te Makarini, ka mea: E aku hoa, e nga rangatira o te runanga nei! He kupu ruarua nei aku. Kua korero maua ko te Kawana ki te ra e mutu ai tenei runanga. Kua mea atu a te Kawana ki te Runanga nga Nui o nga Pakeha, e noho mai ra i Akarana, kia whakaaetia e ratou tetahi runanga penei mo te tau e takoto ake nei. Ko ta koutou pukapuka hoki mo taua mea kua oti te whakatakoto ki te aroaro o taua Runanga. Hei apopo pea ka ata korerotia e ratou. A, e mea ana te whakaaro o te Kawana, taihoa tatou e whati, kia ata oti taua mea te whakarite, kia tika ai te whakaaturanga ki a koutou. Heoi ra, e kore e pono he kupu maku inaianei mo te otinga o te mahi nei, e kore hoki e tino kitea; otiia ki taku whakaaro ake, ko te Hatarei pea te ra whakamutunga mo tatou.

E mea ana ano pea koutou kia haere te korero inaianei i runga i ta Ngatitoa i korero ai inanahi. Heoi ra, e pai ana, me korero. Otira, kia puta he kupu maku i konei kia kotahi.

He maha o koutou e tohe ana kia whakamutua te whawhai ki a Te Rangitake. E. mea ana hoki koutou kia haere ki reira, kia kite rawa i a ia. ka ki atu ai, kia houhia te rongo. Ko taku tenei e whakaaro nei, ahakoa haere atu te tangata, ahakoa tohe, ekore rawa a Wiremu Kingi e rongo. Engari kia puta ano he whakaaro pena ma nga tangata kua uru nei ki te kino, ka tahi pea ka rite. Tera a ano pea nga iwi e noho marama ana; page 30 otira ki te mau te ngakau kino o te hunga whawhai, e taea hoki te pehea? He ahakoa, e kore te Kawana e herehere i nga tangata e mea ana ki te haere, kia kite ratou i a Wiremu Kingi, kia korero a-ngutu atu ki te houhanga rongo.

[Ka mutu tena, ka haere te korero a Te Makarini i runga i nga kupu a Mohi, a Te Rira Porutu, he whakahokinga ia mo a raua.]

Tamihana Te Rauparaha, (Ngatitoa,) Otaki: E rua nga mea e whakaaro nei au, ko te tohe kia haere ki Taranaki, ko te hoki ki te kainga. Otira, kei te nuinga o nga tangata te whakaaro, kei te itinga o nga tangata o tetahi taha te he. E whakaaro ana au, e hara matou i te takawaenga hou ki tua iwi ki a Ngatiawa. E mea ana au, kua nui haere tenei pakanga inaianei, erangi me hoki tatou ki o tatou nei wahi. Waiho kia ngata o raua puku, ka ngawari iho pea raua. Mehemea ko te itinga tenei o taua pakanga kua marama inaianei; ko tenei, kua kohuru kua patu konihi ratou. Me rapu ra tatou i teoei. Akuanei, ki te haere tatou ki Taranaki, ka taunu mai nga tangata ka mea, "He mea utu ratou ki te moni i haere mai ai." Engari e aroha ana au ki a Wiremu Kingi. Na, mehemea ka puta tona whakaaro ki te hoki mai ano ki Waikanae, kia waiho atu taua kainga, e pai ana. Erangi me hoki tatou ki te kainga ata whakaaro ai; me kimi katoa tatou i tetahi kupu tika mo tenei whakaaro. Me mahara hoki tatou he iwi ratou kua mohio ki te pakanga. Ina hoki ka whawhau i ta ratou rongo, hongi atu te ihu, muri iho ka kohuru ano. Me rapu e tatou he tikanga mo Taranaki. Ki te mea ka kaha koutou, ka tokomaha nga tangata ki te taha i a koutou, me tuku atu ki ta koutou; mutu pu ta matou tohe atu.

Ko nga tangata e whakahe nei ki a Te Makarini mo nga whenua: kei nga Maori ano to ratou he. Ina hoki e mohio ana au ki nga tikanga o to matou kainga. Kotahi te wahi i he ai to matou kainga, no te hokonga a Wairaweke, i era takiwa. Imua, i te kuaretanga o nga Maori, hokona ana e ratou te whenua hei utu mo te pu repo, kotahi tonu: na Kapene Piringatapu; ki ana taua Pakeha kua riro katoa a Wairau i taua pu nei. No te taenga mai o Wairaweke ki Poihakena, ka hokona e te wahine o Kapene Piringatapu taua whenua ki a Wairaweke, page 31 nui noa atu nga utu. Na kona ka hua te raruraru ki Wairau. Muri iho ka hokona a Heretaunga ki a Kawana Pitiroi; e wha rau pauna: ka hoatu ki a Te Rangihaeata e rua rau, ka toe i a Te Rauparaha e rua rau. Ko nga rua rau i a Te Rangihaeata ka hokona e ia ki te kaipuke, totohu tonu iho te kai-puke ki roto ki te awa ki Porirua. Muri iho ka peke atu ano a Te Rangihaeata ki taua whenua pupuri ai, na reira ka pana atu ia e nga Pakeha e nga Maori ki runga ki te maunga, heoi ka marino te moana. Kua mate inaianei o matou nei kaumatua.

Ko tenei, kahore ano au i kite noa i te he o Te Makarini i a ia e hoko nei i o matou whenua; erangi na nga Maori ano i whakararuraru. Ina hoki mana anake e whakaoti nga mea pakeke katoa; koia i puta ai te whakaaro o nga tangata Maori ko ia ano hei Kawana, he marama hoki no tana mahi i roto i nga tangata Maori. He hae te mea i whakahe ai etahi tangata Maori ki a Te Makarini, ki nga Pakeha hoki. Me Wi Tako hoki, he pokanoa tana whakahe i nga Pakeha. Nana ano i hoatu te whenua ki nga Pakeha o Poneke; ko te wahi i mau i a ia o te taone, ko Kumutoto, e retia ana ki nga Pakeha, nui noa atu nga moni e riro ana i a ia. No tona mahi makamaka ki runga ki nga tangata ki te hakari, ki te kai taonga, kua rawakore ia, no reira ka tahuri ia ki te korero kino ki nga Pakeha. Ka korero ia, kua tangohia etahi o nga whenua o ratou, o nga tangata Maori, e te Pakeha. Ko ana korero ena ki etahi o nga tangata Maori kia haere atu ai ki runga ki tana tikanga whakakino i te Pakeha.

Hemi Matini, (Ngatimahanga,) Whaingaroa: E hari ana ahau ki te kupu a Te Makarini. Ki taku titiro kahore he he o te Kawana. No te mea i nga ra i a Noa kahore he ripenetatanga i reira. J nga ra i a Rota raua ko Aperahama kahore he ripenetatanga ki Horoma ki Komora. I nga ra i a Mohi i a Arona kahore ano hoki he ripenetatanga. Ko nga whiu enei a te Atua i mua mo nga tangata kino. I nga ra ano hoki o te nohoanga o Iharaira ki Ihipa ka whiua e te Atua nga Ihipiana tae noa ki te putanga mai o Iharaira ki waho. I te arahinga atu o Iharaira tae noa ki te Moana Whero, ka tuku te riri nui a te Atua ki a ratou: he whiu tera mo te mahi kino. Ko nga Ture i whakatakotoria mo te Pakeha, kotahi tekau. Kotahi kupu ki muri mai,—"Ka arohatia e au nga mano e aroha mai ana ki au, e whakarite page 32 karite ana i aku Ture." Ko nga ture enei: Kaua koe e patu, kaua koe e puremu, kaua koe e tahae, &c. Ka tahi ka atea taku korero. Ki te pouri koutou, me mahara kei te whiu te Kawana i nga hara. Tenei ano te tangata o Ngapuhi e noho nei, i hara ano, a kua ripeneta. Ki taku whakaaro na te Atua ano tenei whiu, kia mohio ai nga tangata ki te ripeneta. E tika ana kia whiu te Kawana i o tatou hara. Kei mea kontou ka puta he pai mo tatou: kahore. Engari me homai te whenua a te Kawana. me homai hoki nga tangata kohuru, ka tahi ka pai.

Hetaraka Nero, (Ngatimahanga,) Whaingaroa: Ko taku korero mo Te Teira raua ko Wiremu Kingi. Ko Te Makarini e noho ana i taua wahi raua ko te Kawana. Na, ko te hokonga o taua wahi i whakawakia ano e Te Makarini ki te tikanga hoko whenua. Ko te tikanga o ta Te Teira korero, piri ana te Kawana ki a ia. Ka pouri te ngakau o Wiremu Kingi, ka tupu te paoa ki tona ngakau, ka karangatia he whawhai ki te Kawana. Muri mai ko te kohuru, ka neke haere te kino i konei. Ka hoki mai taku korero ki Waikato. Ka whakaturia e Waikato te Kingi Maori,—te ritenga o taua Kingi he pupuri whenua. Ka rongo Te Rangitake kua rite ki tana i whakaaro ai, hari ana tana ngakau. E hanihani ana taku korero i te he o Waikato raua ko Wiremu Kingi. Ka mea au ka nui haere tena he. I roto i tenei takiwa ka rongo maheahea aku taringa, kua mahi konihi ano te mahi a aua iwi, ka mea au e kore e taea te kokopi te whakaaro; kua kapi tenei motu i te kino o nga tangata Maori. E pai ana au kia haere koutou ki te kawe i te pai ki taua wahi, koia nei nga painga, ko te maunga rongo, ko te aroha. Otiia e kore e taea te whakarite enei hara ki te Kawanatanga.

Te Waaka Te Ruki, (Ngatimahanga,) Whaingaroa: E Ma, ka ki au i hoki pai mai tena wahi a Pukekohe i a Kawana. Ko au kei runga i taua pihi e noho ana. Ki taku ki kua hoki pai mai tena wahi ki a Mohi. He aha te pononga o tena wahi? I a Kawana Pitiroi ka whakahokia mai tena wahi ki a matou, ka haere mai tatou i Waikato, ka tohutohu haere au i aku whenua ki a koe, a puta ana ki te ngutu-awa o Waikato. Ka tae tatou ki a Ngatitipa, he iwi whawhai tera iwi ki te oneone. kua mate hoki nga rangatira o Waikato, Ka tahi ka tonoa e au ki a page 33 Ngatitipa kia tukua mai te Whakaupoko. Whakaae ana Ruihana, a Ngatitipa katoa, ka tahi ka homai ki a koe. Ka tangohia tena whenua, ka ora te tangata, kahore he pakanga.

Te Manihera Matangi, (Ngatiawa,) Poneke: E mea ana au ka whai taku kupu i runga i ta Tamihana. E whakarongo tika ana ahau ki te kupu a Te Makarini e ki mai nei. Me he mea na te Kawana ena kupu, koia kau te reka ki oku taringa. Ka aetia ano e tatou tenei kupu, na te mea i haere mai i te ritenga o te kupu a te Kawana. Kotahi tonu te wahi e kore ai e uru a tatou kupu, ko te matenga o Waikato ki Taranaki. Ma konei ano ka kore ai e uru he kupu ma tatou ki runga ki te ritenga ki a Wiremu Kingi. Mehemea kahore a Waikato, ka uru tatou ki te mahi tikanga mo Wiremu Kingi. ka haere tika nga korero, Engari ma Te Awaitaia hoki tetahi kupu e whakaae ki runga ki te matenga o Waikato, hei konei ano a tatou kupu ka haere tika ai. Ma te Kawana tetahi tikanga kia haere ano ia ki te whawhai mo te kohuru ki Taranaki, ka tukua atu ano ia kia mahi. Ka mutu tana whakaaro ki Taranaki katahi au ka haere atu, no te mea noku tera mate. Ko taku tupuna ko Paora Kukutai kua mate. Ka eke ano taku korero ki tena mate, ta te mea noku tena mate. Inaianei ko a tatou kupu e kore e whakaaetia mai me ka ahu atu tatou i konei ki runga ki te whauwhanga rongo. E kore ano hoki tatou e kite i to tatou hoa i a Wiremu Kingi; ko ia anake ki te whare korero ai, ko tatou katoa ekore e uru atu.

Parakia Tararoa, (Tuhourangi,) Tarawera: E kore raina au e korero tahi i to tatou korero. He ture kei a ratou, he ture kei a tatou. Ko taku i penei atu ai au, ko te korero o Ngatitoa. E karanga ana Hohepa kia haere ki Taranaki ki a Te Rangitake. E pai ana au kia haere koutou ki te kawe i te korero o te runanga. Mehemea e rua nga marama ka haere katoa tenei runanga ki reira.

Ka tahi taku ka puta mo taku whenua. Ko te manawa o taku whenua, kahore kia puta te mamaoa; kia whenei me te tangata, ka tuwhera te waha ka puta ake te manawa ki nga pongaihu, kahore i puta te manawa o taku whenua ki te moana nui. Ko te take tenei i he ai to matou rori, ko nga moni. E mea ana nga tangata, ko nga kaheru, ko nga patiti, ko nga pikaka, ko nga poke, hei utu mo te whenua. Ka mea ratou ka riro te whenua, koia i rapurapu ai to matou whakaaro kia whakamaramatia e koe.

page 34

Te Makarini: Ko te kupu tenei mo te tangata e mea ana ki te haere manuwhiri ki Taranaki. Ekore pea te Kawana e herehere i te tangata, inahoki i whakaae ano ia i mua kia haere a Hohepa ki Taranaki. E whakaaro ana ahau ki te kupu a Waikato kia haere ki reira. Kua tae nei hoki a Waikato kihai i oti; ki te haere a muri ake, ekore pea e oti. Engari ma nga iwi tupu o reira te tikanga e oti ai tena he.

Tenei taku kupu hei utu mo ta Parakaia.

Ko te mahinga anake o te rori te mea i utua. Mo reira nga moni, kihai i karangatia mo te whenua; i meinga ano hei utu mo te uaua me te ngenge o te tangata nana taua rori i mahi. Ekore e piri ena moni utu-mahi ki te whenua.

Hemi Parai, (Ngatiawa,) Poneke: E te runanga nei, whakarongo mai. Ko taku tenei e mea ai ki a koutou, he patai atu naku. Kei te Kawana raua ko te Makarini ta raua whakaaro; ko tenei ko te kupu a Hohepa, I kia kainga katoatia ranei e tenei runanga rangatira, e Ngatiwhakaue, e Wiremu Te Awaiiaia, e Ngapuhi? Heoi ano taku kupu.

Rapihana Te Otaota, (Ngatitoa,) Porirua: Whakarongo mai e te runanga rangatira nei. Kahore hoki nei aku kupu e tikina atu ki I tahaki, no te mea hoki kua whakamaramatia nga ara o te pai me te maru hoki o te Kuini. Koia au i ki ai me whakatika te kupu a Ho-hepa mo Wiremu Kingi, no te mea hoki i roto i tenei taima e noho mate kai kore ana ia, kahore he kai mana, kahore he wai mona. Ko te kai marama kua kapea e ia ki muri, ko te wai marama kua kapea e ia ki muri; ko tena kai inaianei he uku, ko tona wai he wai paruparu. No reira au i mea ai kia ka-wea ano he maunga rongo ki a Wiremu Kingi kia rite ai to te Karaipiture, "Ki te mate hiakai to hoa riri me ata whangai, ki te mate wai ia me whakainu ano." Ko te kai I hei hoatunga ko te pai anake, ko te wai me rangimarie anake. E puta ana o tatou whakaaro kia kawea he rongo pai ki a Wiremu Kingi, no te mea he ture ano kei a ia, he ture I ano kei a tatou. Kua rongo ia i te ture, kua rongo tatou i te ture. Ko enei hapu, ko Ngatitoa ko Ngatiraukawa, ko te take i haere mai ai, he whai orangatanga. Koia au i mea ai me kawe enei hapu erua ki te aroaro o Wiremu Kingi; ki te kore ia e pai mai, kei a ia tana. Ki te pai ia, e pai ana hoki.

page 35

Wiremu Tamiahana, (Ngatiawa,) Waikanae: Ko maua ko Tamihana ki ta maua. E tika ana to kupu e whakahua na ki nga uri o Te Rauparaha o Te Rangihaeata. He kupu kotahi taku. Kahore au e pai kt te haere ki uta me ka tae ki Taranaki, erangi me haere atu ano ki o matou nei kainga, ata hurihuri ai i te tikanga; kia rite mai i o matou nei kaumatua ka haere mai ai. He ahakoa, e Hohepa, ki te haere koutou ki uta, na tatou tahi taua tikanga, ki te kawea ki o tatou kainga ranei, na tatou tahi.

Matene Te Whiwhi, (Ngatitoa,) Otaki: E whakapai ana au ki nga mea erua. Ko te tikanga pai tenei: kia tae atu ki Taranaki, ka tonoa atu te reta ki a Wiremu Kingi. Ki te kore ia e pai mai, heoi ano me haere me hoki. Ki te tae ki runga ka huihui i nga iwi o reira, i a Ngatiawa, i a Ngatitoa, i a Ngatiraukawa. Ki te kitea he ritenga i reira, me hoki mai ki Taranaki; ki tekore, heoi ano.

Arama Karaka, (Te Uriohau,) Kaipara: E mea ana Te Makarini e rua putake. Kei reira aku whakaaro e tiaki ana. Ka tiaki ano hoki ahau ki te taha ki Taranaki. Me whaki au i taku korero kia rongo mai koutou. Na te Rongo-pai ano i whakataimaha nga whakaaro, ka whiti te ra. Ka mea te Rangihaeata kia po, po iho ano. Me Ngapuhi ano hoki kua pena. Na te kawenga o te Rongo-pai ki nga wahi ngaro ka tupu te maramatanga. Ko tenei e noho ana a Wiremu Kingi i roto i te pouritanga, me whakamarama ano ia. Kia rongo mai korua, e Te Makarini raua ko Te Mete! Na Te Teira raua ko Wiremu Kingi te whenua, tukua ana e Te Teira tana wahi, ka kite a Wiremu Kingi ka whakaaro ia kahore he hawhe ki a ia. E mea ana au me whakarite ano to hawhe ki a Wiremu Kingi. Ki te haere atu te runanga ki Taranaki, ka mea atu ki a Wiremu Kingi, "Tukua mai te whenua a te Kawana: tenei hoki te hawhe o nga utu ki a koe," ka he mai ia, na, ka tika te Kawana, ka he ko ia. Ko taku hurihuri tenei; ehara i te mea na te runanga tenei whakaaro.

Tahana Turoa, (Patutokotoko,) Whanganui: E pai ana ahau ki ta koutou korero. Ka tika ano kia hurihuri tatou i te korero mo Te Rangitake, kia kitea tona tikanga.

Paora Tuhaere, (Ngatiwhatua,) Orakei: Ka whai korero au i runga i te kupu a Te Manihera. Ki au, ko te pai tenei, ko te kawe page 36 i nga korero o te Rongo-mau. E marama ana au ki te taha ki Waikato. E kore ranei koutou e pai kia tuhia he pukapuka ki nga rangatira o Waikato, me kore ranei ratou e whakaae mai ki to tatou tikanga? Ki taku whakaaro, e whakaae mai ano ratou.

Horomona Toremi, (Ngatiraukawa,) Otaki: E Ma, e tika ana te korero a Matene kia rua nga haerenga, ko ta Tamihana ko ta Hohepa. Kei runga au i ta Hohepa ki te haere ki Waitara. Ekore au e pai kia tae ki te kainga ka hoki mai ai. He tito te korero a Ngatiawa e ki nei kia tae ki runga ki Kapiti ka hoki mai ai. He aha te hoki mai ai matenga o Rawiri Waiaua, o Katatore? Kahore i tae mai aua iwi nei; waihoki ko tenei ekore e hoki mai ki Waitara ki te whawhau i te rongo. Ko tenei, e Ma, ekore au e hoki mai.

Perenara, (Tuhourangi,) Tarawera: Taku ra. Kua mohio tatou ki taua whawhai, ekore e mau te rongo; otira kaua e whakaaroa tera. E mea ana a Tamihana me hoki ratou ki runga rapu tikanga ai mo te haerenga ki Waitara. Ki taku mo tera, na ratou ake ano tena whakaaro, ehara i tenei runanga. Tetahi, i reira ano ratou, te rapu mai ai i reira? E mea ana au me whakakotahi te kupu. Hei te ahunga atu nei ano ka whakapuaki i te kupu rongo-mau kia mohiotia ai na te runanga nei ano taua kupu. Ka whai mana te kupu o te runanga, no te mea ka puaki ki a Te Rangitake. Ahakoa takiri noa ia, kia ahatia atu, i te mea ka koiwi te kupu rongo mau, te ai he rerenga mo ana whakaaro. Ka whakaae ia a muri ake nei ko taua kupu ano ko te rongo-mau.

Ngahuruhuru, (Ngatiwhakaue,) Rotorua. Ka haere tatou ki o tatou kainga mahi ai, ara, kia oti te runanga o nga runanga katoa i mene mai ki te aroaro o te Kawana, ka homai ai ki te aroaro o Te Rangitake, kei reira te otinga. Hei reira ka tahi ka whakahoki mai i te kupu ki a te Kawana o te otinga o te whawhai ki te taha Maori; kia tukua te whenua mo nga tupapaku o te taha Pakeha, Heoi taku.

Ko te mutunga tenei o te korero: karangatia ana hei apopo ano korero ai.