Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Proceedings of of the Kohimarama Conference, Comprising Nos. 13 to 18 of the "Maori Messenger."

Taete, Hurae 12, 1860

Taete, Hurae 12, 1860.

Na Te Makarini i whakatimata nga korero. Ka karanga atu ia, Tena ano etahi hapu kahore ano kia whakapuaki noa i a ratou whakaaro i roto i te runanga, na kia whakatika mai ena hapu inaianei. Kia ata mutu ta tena hapu ta tena hapu, ko a reira ka tu atu ai te kaumatua nei. a Te Kawana, ki te whakapuaki i ana kupu. I te mate hoki taua kaumatua i te rewharewha, ka tahi ka tomo mai ki te runanga. No te mutunga o tena ka tahuri ia ka korero i nga pukapuka e mau nei—na Tamati Ngapora tetahi, na Ihaka tetahi—ko te tikanga, i noho ai raua, ara he mate. Mo te Kawana hoki tetahi taha o aua reta, mo te runhnga tetahi.

Mangere, Hurae 9, 1860.

E hoa e Te Kawana,—

Ka nui toku pai kia haere atu ki te huihui, me i tuku ahau i te mate kia puta. E hoa e Te Kawana, tena koe, korua Potatau. He kupa tenei naku ki a koe; ki nga rangatira Maori ano i Ko taku kupu tuatahi ki a koe, ki Te Kawana, ko te rangimarie; ko te tuarua, ko te rangimarle ano. Mea page 30 ana koe, "E tika ana, he iti tou hiahia ki te rangimarie, he nui toku." I toku taenga ki Waikato i korero nui au ki te iwi ki te rangimarie me taku tohe ki te pihi i utua ki nga moni o te Kuini kia tukua mai ki a koe. Whakaae ana etahi o nga rangatira, pakeke ana etahi; ko te pakeke tenei ko te hiahia kia haere tahi nga rangatira Pakeha me nga rangatira o Waikato ki reira, ki Waitara, kia ata mohio ki taua pihi. Ka mutu tera korero aku ki a ratou, ka korero ano ahau ki te raugimarie. Ko te whawhai ki Niu Tireni, a nga Maori ki a ratou ano, a nga Pakeha, me whakamutu, ara me whakamutu te whawhai ki tenei motu. Ko nga tangata e kino ana me to mai ki roto ki te pai. Ki te rangona te whawhai ki tetahi wahi, me haere nga Rangatira-Maori, me tetahi tangata pai, tangata mohio o nga Rangatira Pakeha,—ratou tahi ki reira ki te ata korero, kia whakamutua nga mahi pera. Ahakoa, i raro, i runga, i waenganui, i tetahi taha, i tetahi taha, me pehi katoa nga rangatira o tera wahi, o tera wahi i te kino, kei tupu ake, kei nui haere, kia noho ai tatou i runga i te pai.

Engari kia rongo mai koutou, e nga Rangatira Maori: mehemea ka pai koutou ki enei korero, tangohia, kia noho ai tatou i runga i te pai. Kia kaha ta koutou pehi i nga kino katoa.

E hoa, e Te Kawana, ko taku kupu ano tenei ki a koe: mehemea ka pai koe ki enei korero, mau e whakamana.

Naku,

Na Tamati Ngapora.

Mangere, Hurae 9, 1860.

E hoa e Te Kawana,—

Tena koe, ka nui ano taku pai ki te haere atu kia kite i te huihui. He nui no toku mate te ahei ahau te haere atu: kua mate hoki toku matua ko Poharama, no tenei ra i moe ai; na konei ahau te ahei te haere atu. E hoa, kua tae atu ahau ki Whanganui (Kohimarama) i te rua o nga ra o Hurae: ka tatari ahau tae noa ki te Taitei. Ka korerotia mai ki au e nga tangata o Orakei, ekore e hohoro te huihui, e tatari ana ki a Te Makarini. Hoki tonu mai ahau i te Taitei, mate tonu iho ahau i te po o te Parairei; ko tenei ekore au e tae atu i te nui o toku mate, i te pouri ki toku matua. E haere ana ahau ki Patumahoe, ki te nehu i a ia; e tohe tonu mai ana nga tangata ki au kia haere, atu; na konei ahau i raruraru ai.

E hoa, e Te Kawana, ko taku kupu tenei i korerotia ki a koe i mua:—"Ki te mea ka rongo au ki te kino o Potatau, e puta i tona

page 31

mangai, ka korero ano ahau ki a koe." Whakarongo tonu au kia puta he kino i tona mangai; puta tona kupu, ko te atawhai, ko te pai, ko te rangimarie, ki nga tangata Maori ki nga Pakeha, a e takoto tonu ana tana kapu ki te pai, ki te atawhai a taea noatia tona moenga; mau tonu tana kupu ki te atawhai i nga Pakeha, i nga tangata Maori.

Ko taku kupu i ki atu ki a koe i mua, mau e pehi nga kino. Ko taku kupu inaianei ka penei auo; mau e pehi nga kino, ara, nga whawhai, kia noho pai ai tatou. No te mea kua mate tou hoa,. a Potatau, ora ake ko koe, mau e pehi nga kino. Ko taku whakaaro tenei kia waiho tenei motu i runga i te rangimarie, i te aroha, i te atawhai tetahi ki tetahi. No te mea kua rongo te whawhai nui me te wehiwehi i te putanga mai o te maramatanga o te Rongo Pai.

E hoa ma, e nga rangatira Maori. Ko taku whakaaro tenei, kia waiho he mahi ki runga ki tenei motu, ko te whakapono, ko te atawhai, ko te aroha. Ma koutou ka pai ki ena kupu, tangohia. Kia kaha te pehi i te kino, kei tupu he raruraru, engari kia kaha te pehi. Ki te kitea he he ki tera wahi, ki tera wahi, me haere katoa nga rangatira Maori ki te pehi: me pena ano nga rangatira Pakeha, whakaaro pai; me haere tahi ratou ki te pehi i te kino. Ko taku whakaaro tenei, kia mau tonu he pai ki tenei motu ake, ake, ake, kia waiho he whawhai, ko nga kura, ko te whakapono.

Na Ihaka,
(Rangatira o Pukaki.)

Te Amohau: Kia kotahi ano ara, kia huihuia nga korero kia kotahi. Ko nga korero o nanahi e pohehe ana. He maha ke nga ara. I huihuia mai nga tangata ki konei kia rangona ai nga korero. Whakarongo mai e nga Pakeha. Ko taku kupu ki a Kawana, ki te Kuini hoki. He kuare ahau; kahore ahau i te mohio ki te whakahaere i enei mahi. Te mea tenei i karangatia ai tatou, kia kitea nga whakaaro, ou, ou, ou—haunga ahau, he kuri ahau. Ko taku kupu tenei. Imua e he ana; inaianei kua tae mai te Whakapono, e noho pai ana. Tenei ka kitea nga whakaaro o katoa o katoa. Imua i te timatanga e ngaro ana matou i te pouri—ka tae mai te Rongo Pai, na kua ora matou. Tenei ta matou e tiaki nei ko te aroha ki te Atua. Me hoatu e au ki nga ringa o nga rau e rima ma ratou e tiaki.

Te Wikiriwhi: Tena koutou e nga Pakeha, tena koutou. Kia rongo mai koutou ki toku huarahi i haere mai ai ahau. Ko te tuatahi tenei, ko te Whakapono. Ka ngaki au I tena ka oti. Noho ana ahau i runga i te ture, page 32 manaaki ana au i runga i te ture. Ko te tuarua tenei ko te karere. Tae mai ana te karere o te Kawana—Haere mai ki te runanga—na haere mai ana ahau. Na, ko tenei, ka piri ahau ki te Kuini, ki te Kawana—piri tonu. Ko taua mea mana e wehe, ko te mate.

Karaitiana: Tena koutou e aku hoa Pakeha. Imua i toku whanautanga mai i ui tikanga ahau ki oku matua, na ka ki mai era, he parau ena na ou tupuna. No te taenga mai o te Pakeha kua whai ahua ahau. Ko taku kupu tenei e Te Makarini. Ko korua ko to iwi hei tuakana, ko au hei teina. Na, ki te kino, kahore he kainga mou, kahore he tuakana moku.

Te Makarini (o Ngatiawa): Whakarongo mai e te iwi. E toru aku e mamae nei i haere mai ai ahau inaianei. Koia tenei, ko te mate, ka tahi, ko te mana, ka rua, ko te kingi, ka toru. Te mate nei e hara i te mate noa; na te tangata tenei mate i whakapa, ka mate. Whakarongo mai ra koutou ki tenei kupu. Mehemea kua tauwhare nui te tikanga o te Kuini ki a tatou e kore e tau enei mate—ka tupu te tikanga. Na, he tikanga whakahe tenei naku ki a koutou. Otira, ma koutou ma te runanga e korero atu nga kupu whakahe.

Wiremu Patene: Haere mai, haere mai. Tena koutou. Haere mai, haere mai, i runga i te pai. Kawea mai tau pai—whakatokia te pai. Ko tenei, kua mate au i a Kawana, mate rawa. Tenei au kua mate i te kore tikanga a Kawana ki ia wahi ki ia wahi. Kia ki atu au, ko au ano hei tamaiti ki a koe. Otira i hea ra koe i te pihitanga? I tenei wahi ka whakaaro au kua tupu tenei mea ki Niu Tirani. Mehemea i penei wawetia e koe, ne, kua waiho e koe kia whakarakau nui. Ko taku tenei i kite ai. Ko to he tenei. I mahi kuare koe. Me i tuhituhia mai e koe i te timatanga, penei kua tika, ko tenei, kua rakau. Engari kia mahara koe, e te Kawana, he mahi tamariki tenei. Ko te mana o te Kuini kei a tatou. Kia ki atu au he mahi tamariki tena mahi. Ko taku tenei, whakamutua te pakanga kia noho pai ai tatou.

Hamuera: Kia korero atu au i tetahi kupu Karaitiana. Na Ihu Karaiti tenei kupu, ko Ia kei runga ake i a Hatana. Waihoki ko ta te Kawana e ki ana inaianei, ko ia kei runga ake i te Pakeha, i te Maori—ko ia anake te rangatira. Akuanei ka mea a Hatana, ko au kei runga, na takahia ana e te Karaiti. E mea ana te Kuini ko ia anake te rangatira mo runga i nga tangata. Na konei ahau i mea ai, koia ano te maru ki runga i nga tangata katoa.

page 33

Maihi Pohepohe: Kua oti tera wahi. Ka haere mai au ki te whai i tetahi tikanga mo te wairua, koia ra tenei ko te atawhai. Taku kupu tenei ki a koe e Te Makarini kia houhia te rongo ki a te Rangitake, kia whakakotahitia to raua tinana ko te Kawana.

Hamiora Tu: Haere mai, haere mai. (He waiata tenei—Te ra matariki, &c.) Haere mai, haere mai, te maro o te tangata ki Niu Tirani. Haere mai, haere mai! Kia rongo mai koutou ki taku whakahe ki te Kawana, ara, ki to tatou Kawana. Mei mahia mai taua he i te timatatanga, na, kua rite, nei ra waiho ano e ia kia kaumatuatia, riria iho. Ki au, e he ana tena. Ko taku tikanga tenei, kia rongo mai koutou, Kia houhia te rongo ki a Te Rangitake.

Menehira: Haere mai i runga i te rangimarie hei matua moku. Me rapu atu i te kupu o te Kawana. Kahore au i rongo i tetahi wahi he i roto i nga korero a awana. I ki atu au ki taku iwi kia piri pu ki te awana. Kua kite au i nga whakarihariha o te whenua, kua kite hoki au i nga mamae.

Te Mutu: E hoa ma he kupu kotahi taku. Kei whakapono koutou ki te kiagi. He mahi he tena. Aua e whakanuia e koutou. Kei nui haere. Ki te whakakahoretia e kontou, ka memeha taua kingi. Ko taku kupu tenei, ko koe te matua ko au te [unclear: tamaiti].

Ngahuruhuru: Korero, e te iwi, i to taonga. Kei waenganui pu ahau i te whenua e noho ana kei Rotorua. Ko te papa tenei,. ko te whaea tenei, ara, ko te Pakeha. Na, me whakarongo pu koe ki to tatou whaea. E hara i nga Pakeha nga hianga, na nga Maori anake nga hianga. Na te Maori te he ki te Pakeha. Na, ko taku kupu tenei, kia atawhai ki te Pakeha, kia atawhai ki tenei kawana. Otira ma koutou ano e korero. (He waiata.) Ka tomo au ki te uini. (Ko te tuarua o nga waiata) Ka tomo au ki te Kawana. Ka moe au i roto i te Kawana. (Na, hoatu ana e ia te pukapuka ki roto ki tana takai, hei whakarite hoki mo taua kupu.) Titiro mai e nga tangata Maori! E kore aku kupu e rere ke, [unclear: Kua] uru au inaianei ki te mana o te kuini ki to mana o te Kawana. Tena ko te whakatu Kingi—ehara tera. Whakarougo mai e nga rangatira Maori! Ka tomo tatou ki te Kuini, ne? (Whakaae ana te katoa.) Na, ka tomo au ki te Kuini. Heoti ano aku korero. Kei wehewehe koutou, ko etahi ki te Kuini, ko etahi ki te Kingi Maori. Ka he tena.

Pererika: E te iwi! E nga iwi o te Hauauru, o te Tonga, o te Marangai, o te Hau-uta, kia rongo mai koutou. Kahore i page 34 homai te kupu a te Atua ki tenei ao kia kai etahi, kia kaua etahi e kai, otira mo te katoa. Tukua mai ana ko nga minita, na ka tahi ka kitea te Ture. E rua nei nga ture—he Karaipiture tetahi, he ture tangata tetahi. E hoa ma, ko oku whakaaro enei. Ekara[ma,] whakarongo mai ki aku whakaaro. Kua kite au i nga he o taku whaea, ara, o te Maori. Ka rua nei oku whaea; na, kua pouri ahau ki etahi o oku whaea. Kua kite ahau e he ana taku whaea tuatahi Ko tana kai i homai e ia he aruhe—na he korangarauga taua kai. Ka homai e ia hei kakahu he ua pora, na mamae ana toku kaki. Homai ana e toku whaea tuarua he kakahu—na pai rawa. Ka haere au ki te kaukau, ka mau te paritai i taku tinana, na ka kite taku whaea, mukumukua e ia toku kanohi ki te kokowai. Ko te kino tenei o toku whaea. Engari, e Te Makarini, me pupuri koe i aku taonga. Kia rongo mai koe, puritia. Anaka e hoatu e koe ki toku whaea tawhito, kei haere au ki te tango mai. Heoi ano aku korero mo toku whaea. Tenei aku taonga. tenei aku whenua—tiakina e koe. Tenei ano aku tumu. Kaua koe e pokanoa ki te wehewehe i oku taonga: maku ano te whakaaro ki te wehewehe i oku taonga. Maku ano e tuku marire atu ki a koe: kaua e tangohia. Na enei ano i he ai te whenua nei Otira e hara i a koe taua he, naku ano, na toku tinana. E whakawa ana au i ahau ano. Nau ano tenei whenua i iriiri ko Niu Tirene. Na; konei ka ki atu ai auki a koe, kia ata pehi koe i ahau. Imua e rua nga tangata i tae mai ki tenei motu; ko te Whakapono teiahi, ko te Ture tetahi. Kahoreau i mohio ehia ranei n a whakapaparanga i mate ai nga tikanga o toku whaea. Engari puritia atu ena tikanga o matou. Heoiano aku korero.

Te Rongotoa: kahore aku korero. Tena koutou e nga Pakeha. Tena koutou e nga Maori. Ko au anake ahau; ko au anake e tu ake nei. Tena koutou—tena koutou katoa. Tena ra koutou, e nga Pakeha, tena ra koutou. Ko taku waiata tenei (Kaore te aroha, &c.) Kua kore taku whaea Maori; ko koe taku papa—hei matua moku ake ake. Heoti ano taku korero.

Pirihi Te Kotuku: He tau hou ahau, he tau hou ahau. Haere mai, haere mai! Haere mai e te Kuini, haere mai e te Kawana! He tau hou ahau, he tau hou hoki koe. (He waiata.) Kia korero ahau i aku whakaaro, ta te mea i ki mai koe kia hoatu aku korero ki to aroaro. E kore au e ki he tangata pai ahau—he tangata kino ahau. Taku whanautanga mai i te kopu o toku whaea, taea noatia tenei, ka kite tonu au i te kino; page 35 ka tahi nei ka kitea, ko te pai o te Whakapono. Ka kite au i tenei tikanga pai "E to matou Matua i te Rangi."

Kia rongo mai koutou. naku te he: naku i pokanoa ki te tuku i te whenua o tetahi. Na enei hoki i tupu ai nga he ki Niu Tirene. I au ano i te kopu o taku whaea kua tae mai te Whakapono ki Niu Tirene. Kahore taku ngakau i whakarongo. Kei tewhakahe ahau i ahau ano. Whanau mai au i taku whaea, taea noatia tenei, ka he tonu au. Nui atu ta matou mahi i enei ra ka haere nei. Ahakoa he, waiho kia whakapuaki au i aku whakaaro. Engari kia ki atu au, e kotahi ana a korua whakaaro. Ko au i he, ko taku ngakau i pakeke. Ka tahi nei ka tapoko he mohiotanga ki roto i ahau, hei pehi i aku he. Heoiano ra oku whakaaro. E kore e taea e [unclear: ahau] te whakahoki korero ki a Kawana. Naku te he; e pakeka ana toku ngakau. Ki te tangohia taku whenua e tetahi tangata, na ka riri au, ka pouri; ki te tangohia taku wahine e tetahi, ka puremutia, na ka riri au, ka pouri; ki te kohurutia taku tamaiti, na ka riri au, ka pouri; ka murua taku whare e tetahi tangata, ka tahaetia aku taonga, na ka riri au,; ka pouri. Tena ko te tikanga o Te Rangitake e takoto ke ana. kaore au e pai ki tena. Ko te tikanga ki te kingi, kahore au e pai ki tena. Kia rongo mai koutou, ka tomo au ki te Kuini i a tahi nei au ka tomo ki te taumarutanga o te Kuini.

Mohi Kupe: Tena, kia korero ahau i aku whakaaro. Haere ake aku waka e rua, koia tenei, ko te Karaiti tetahi, ko te Kuini tetahi. Ko te tikanga tenei o tetahi waka. ko te Whakapono, mana au e arahi ki roto ki te Kawanatanga. Ko ia hoki ko te araiti te kai-whawhanau o te rangimarie, o te aroha. Ko te kupu hoki tenei, "E pupuhi ana te hau; tena ko tana putanga mai me tana haerenga atu e kore e kitea." Ko te tikanga auo tena o te wairua.

Taiapo: (He Waiata.) Kahorehererenga ketanga i konei mo te tangata. Kia pehea ra te tikanga o aku korero ki a Kawana - kia pehea ranei? Ko aku be aku e whakaaro nei. Ko nga mea he ki taku whakaaro, koia enei, ko te tahae, ka tahi, ko te pokanoa, ka rua, ko te tango-whenua, ka toru nga he. Ko nga he enei koia au ka whakaaro ai me hahau noa ahau i tetahi tikanga, hei kawe atu maku ki a Kawana. He tangata mangere ahau. He tau nou ahau. No mua ranei taku tomonga ki a koe? Kei ki koe he korero hangareka taku korero Ko te kino pea kei roto i te ngakau o te Maori. E kore au tae ki reira (ki Taranaki). Na, page 36 kia rongo mai koutou ki taku whakaaro mo tenei he a te Maori. Kahore au i mohio, na te Pakeha ranei tehe, nate Maori ranei. Otira, ki taku whakaaro i he a Kawana; inahoki kahore ia i huihui mai i nga kai whakaako ma ratou e ata whakarite, penei pea, kua tika. Ko tenei, e te Makarini kei a koe anake te tikanga.

Na ka whakatika a Te Makarini, ka mea: E Taiapo, kia korero au i taku kupu ki a koe. Kaore i huna te tikanga. Ko taua whenua he mea korero pai i mua i a Kawana Hopihona. Tae mai ki naianei, he maha nga tau i korerotia ai. E ineu ana koe kahore i waiho ma nga kai-Whakaako e whakarite. Ehara oti a Tamati Waka i te kai-whakaako? I haere atu ia, na, kahore ratou i rongo, A Wiremu Te Awaitaia hoki ratou ko Wiremu Tamihana, ko te kaumatua, a Potatou kua moe mai na e hara oti ratou i te kai whakaako? I haere atu ratou, na, kahore i rongo.

Rirituku Te Puehu: (He Waiata.) Ko toku kainga kei waenganui. Kihai i u mai taku waka i te.pito. Ehara ahau i a te kawana i mua: ka tahi nei ahau ka uru. Na, e pai ana nga korero a te Kawana: ka rua nei nga pai o ana kupu, ara, he pai mo te wairua, he pai mo te tinana. Na, e titiro ana au ki nga korero o te whitu o nga wharangi o tenei pukapuka. E tika ana enei korera, Te arai mo te tinana ko te Karaipiture. Koia ahau ka ki atu ai—kia whakakitea mai e koe nga pai mo te tinana. Kia rongo mai koutou. He Maori au inaianei, he Pakeha ahau apopo. I mua he Maori au, inaianei kua uru au ki te Kuini. Aua he huna nga ora mo te tinana. ta te mea kua kotahi tatou inaianei (HeWaiata). Kia rongo mai koutou. E kore au e haere i runga i nga tikanga a te Kingi, a te Rangitake. E kore au e haere i runga i ena mahi. Kia rongo mai koutou. E whakaaro ana au ki te Pakeha, ki te Kuinitanga, ki te Kawanatanga. Ka tomo au ki tena i tenei ra nei ano. E noho noa ana au ko au ano, ka tahi nei au ka tomo. E tika ana te pukapuka a te Kawana. He maha no nga korero e puta mai ana i tenei Kawana. Ko tenei Kingitanga he take raruraru. He kino tenei ka toia mai nei ki nga iwi Maori. Koia au ka mea ai kia whakuinitia enei iwi erua. [unclear: Kati] tena korero. E kore e tino mohiotia. Ko te take tenei i huihui ai tatou inaianei ko te Kiugitanga. Ko taku tomonga inaianei kei roto i te Kuinitanga: ta te mea kahore ano i tupu noa taku Kuinitanga i roto i ahau. Kia ki atu ahau. Kahore aku hiahia ki ena mea. Ka tahi nei au ka tomo ki te Kuini. Tena ko te page 37 mahi Kingi, kaua e pehia, waiho kia tupu noa taea noatia te korenga. Taku whakatauki tenei. "Ka karikari te kareke ki te whakarua, ko Otoka i Whenna Kura." Ka mutu taku.

Henare Hepa Toangaanga: Ko au ano taku iwi. Whakarongo mai, whakarongo mai. Karanga mai ana nga tangata he, kukume ke taku ki te he. Kia rongo mai koutou. E tomo ana au i, naianei ki raro ki nga waewae o te Kuini, o te Kawana. Titiro hoki, e ka mai ana te ahi i te puwharawhara. Kaua e piki ki tena rakau kei taka ki te whenua. Kia korero atu au ki a korua ko Te Mete. Me ki mai korua kia haere atu matou ki a Te Rangitake e pai ana.

Te Kawau: Haere mai i te iwi, haere mai! Haere mai ki au ki te tangata kino. Na Kawana te aha? Kia rongo mai koutou. No Kawana te he, no tatou te he. Haere mai kia whakawhanaunga tatou. Kahore he wahi korero i ahau. Tena ko te korero mo Rangitake, waihe kia maua ko Kawana to maua he. He hoa ia noku, he hoa au ki a ia. Ma maua tena pakanga. Haere mai, haere mai. Haere mai ki te mihi ki te tangata. Ko taku kupu tenei, kia rongo mai koutou. Kia pai te mahi. Tena ko te kingi pokanoa, Hei aha ma tatou tena kingi pokanoa?

Ko te mutunga tenei. Karangatia ana mo apopo ano.