.jpg)
Proceedings of of the Kohimarama Conference, Comprising Nos. 13 to 18 of the "Maori Messenger."
(He roanga no tera Karere.) — Manei, 16 o Hurae, 1860
(He roanga no tera Karere.)
Manei, 16 o Hurae, 1860.
I timataria e Te Makariui nga korero o tenei ra. Ka mea atu ia:—He pukapuka tenei na te Kawana kua tae mai. Na, ki to te Pakeha ritenga, ka tae atu he pukapnka a te Kawana ki tona runanga, ka whakatika ratou ki runga kia korerotia taua pukapuka.
Heotiano, tu katoa te runanga ki runga, me nga Pakeha hoki i haere mai ki te matakitaki; na, panuitia ana te pukapuka nei;—
(Pukapuka 1.)
Na te Kawana, na Tamati Koa Paraone.Ka tukua atu nei e te Kawana etahi "Tikanga mo te whakahaere i te mahi whakarite whakawa," hei tirotiro, hei hurihuri ma nga rangatira Maori o te Hui ki Kohimarama.
Ko enei Tikanga, he mea ata whakariterite ia na Te Matenga, na te tino Kai-whakarite whakawa tuatahi o Niu Tirani.
Whare o te Kawana,
Hurae 16, 1860.He Tikanga Enei Mo Te Whakarite Whakawa Kia Pai Ai.
Ki te whakaae katoa te Iwi ki enei korero e mau nei. katahi ka takoto hei tikanga mo te Iwi ki a ratou whaka-tangata-Maori.
I. Ko Nga Tangata Hei Whakahaere.
- I. Kei nga wahi kahore ano kia whakaturia noatia he Kai-Whakarite ki reira, ma te Iwi e titiro tetahi, ka whakaatu ki a te Kawana, ma te Kawana e whakaae, katahi ka tu.
- II. Ko te Runanga, ma te Iwi e kowhiti, ma te Kai-whakarite e whakaatu nga ingoa ki a Te Kawana. Kaua e tino tokomaha nga tangata mo te Runanga, engari, kaua e neke iho i e Tokorima. Ka pai ano kia page 4 Tokoono, kia Tokowhitu, a tae noa ki te Rua-tekau, engari kaua e neke ake i te Rua tekau. Kei te tokomahatanga o nga tangata mohio te whakaaro.
- III. Kia Tokorua nga tangata tika hei Hoa mo te Kai-whakawa, ma te Runanga e whakaatu ki a Te Kawana, ma Te Kawana e whakaae, katahi ka tu.
- IV. Ko ta te Kai-whakarite mahi he tino mahi rangatira. Kaua ia e tono moni mana,. e tango ranei, i nga tangata. Erangi, ma Te Kawana, ma te Runanga hoki, te whakaaro ki nga moni hei oranga mona.
page 6II. Ko Nga Hara Me Nga Utu.
- V. Na, ko nga Hara hei whiu ma te Kai-whakarite, ko enei e mau nei:
1. Ko te Patu Huhua-Kore i tetahi tangata kia mamae.
Ko te Utu, kaua e neke iho i te Rima Hereni, kaua e neke ake i te Rima Pauna.
2. Ko te Tahae. Ko tetahi wahi o te Utu, hei te Utu o te taonga pera ina hokona. Ko tetahi wahi, ko te Utu mo te He. Ko te Utu mo te He, kaua e neke iho i te Rima Hereni, kaua e neke ake i te Kotahi tekau Pauna.
Ki te hoki te taonga i tahaetia ki te tangata nona taua taonga, me utu ko te utu. anake mo te he.
3. Ko te mea a tetahi tangata i runga i te Ngakau Kino I Kino Ai te Whare ranei, te Kakahu ranei, nga Rawa ranei, nga Kai ranei a tetahi atu tangata. Me titiro te nui o nga hanga i kino i te meatanga a te tangata, kei te utu o nga hanga pera ina hokona te tikanga. He kai e tupu ana, me titiro ki te utu o nga kai pera ina tae ki te hauhakenga, a ka hokona i reira. Ko tetahi wahi tenei. Na, ka tapiritia mai ano hoki tetahi wahi hei utu mo te he: kaua e neke iho i te Rua tekau Hereni, kaua e neke ake i te Kotahi tekau Pauna.
Ko te utu mo enei Hara kua oti nei te tuhituhi, ara, te wahi i meinga hei utu mo te he, he mea ano, ka riro katoa i te tangata nana te whakawa; he mea ano, ka riro katoa ma Te Kuini, ma te Runanga hoki; he mea ano, ko tetahi wahi ka riro ma te tangata nana te whakawa, ko tetahi wahi ka riro ma Te Kuini. Kei te Kai-whakarite te tikanga; mana te whakaritenga.
Erangi, ko te utu mo te taonga i tahaetia mo te hanga ranei i kino i te meatanga a te tangata, ka hoatu katoa tera ki te tangata nona taua taonga i tahaetia, taua hanga ranei i kino.
- VI. Tenei ano hoki etahi Hara hei whiu ma te Kai-whakarite. page 5
1. Ko te Kai i te Waipiro; ko te Whangai hoki i te tangata ki te Waipiro. Ko te utu, kaua e neke iho i te Rima Hereni, kaua e neke ake i te Rua tekan Hereni.
2. Ko te Kai i nga Kai Pirau, i te Kaanga-Wai ranei, i te Kotero ranei, i te Aha ranei. Ko te Whangai hoki i tetahi atu tangata ki tetahi o aua Kai pirau; ko te Taka i te Wai hei kopiro hei takotoranga mo te kai pera. Ko te utu, kaua e neke iho i te Rima Hereni, kaua e neke ake i te Rua tekau Hereni.
A, kei te whakapumautanga o te Hara pera, ma te Kai-whakarite e whakaatu ki te Rnnanga, ma te Runanga e mea kia wha-kangaromia taua kai, aua wai kopiro ranei.
3. Ko te Moe Puremu i te hoa wahine a tetahi tangata.
Ko te utu, kaua e neke iho i te Rua tekau Pauna.
Kei te mea kua marenatia tikatia, kaua te utu e neke iho i te Toru tekau Pauna.
Na, ko enei hara, ka riro katoa te utu ma Te Kuini, ma te Runaoga hoki.
I mua, i rere ke te tikaoga a te Pakeha mo te Puremu. Ko nga utu i riro ma te tangata nana te wahine. No muri nei, ka kitea, e kino ana tera. He mea kino hoki tenei, kia waiho te puremu o te wahine hei whakawhiwhi i tona tane ki te moni. Na konei i kore ai tera tikanga, a takoto ke ana inaianei.
- VII. Konga moni hei utu mai ma tetangata e whakawakia ana. ina kitea tona hara, ma te Kai-whakarite e whakarite, ma tona kotahi, tae noa ki, te Rima Pauna. Ki te maha atu i te Rima Pauna, me karanga nga Hoa o te Kai-whakarite hei noho tahi i a ia, hei whakarite tahi. Ko te utn nui, ko nga moni maha, kaua e waiho ma te ki a te tangata kotahi, erangi, kia tokotoru hei whakarite, a kia uru tahi ta ratou whakaae, katahi ka waiho i ta ratou.
- VIII. Ko te Kai-whakarite ratou ko ono hoa me haere tonu i runga i nga tikanga e mau nei, i enei Hara anake. i enei Utu anake. Kaua e peau ke atu tetahi tikanga ma ratou ake. Erangi, kia takoto ra ano etahi tikanga atu, hei reira ka mahi ano i era.
- IX. Ko nga Hara nunui, ko te Patu i te tangata kia mate, ko te Wero i te tangata, ko te Tapahi e whara kino ai te tinana, ko nga pera katoa, waiho hei whakarite ma te Pakeha. Otira, ma te Kai-whakarite Maori ratou ko ona Hoa e kimi nga tangata e kiia ana kua mea i te hara pera, a ka mau, ka tukua kia kawea ki tetahi taone Pakeha whakawa ai.
III. He Whakawa Moni, Taonga Ranei.
X. Tenei ano hoki etahi mea hei whakarite ma te Kai-whakarite, ara, he Whakawa Moni, Taonga Ranei.
He tini noa iho nga tikanga o enei mea whakawa. He penei etahi:—
1. He mahi na tetahi tangata i te maara a tetahi, a kahore i utua: he taonga ranei no tetahi i riro i tetahi, he mea hoko, a kahore i utua: tena atu hoki tena atu hoki, he mea pera. Ko te take o enei whakawa, he whakaaetanga na tetahi ki tetahi, taka ana ta tetahi, na reira i mea ai ki te whakawa. 2. Tenei ano hoki etahi. He mahi he na tetahi tangata, he mahi whakaarokore ranei; engari, kahore i meatia i runga i te ngakau kino, a na taua meatanga ka pau nga kai a tetahi atu tangata, ka kino ranei ona rawa, aha ranei, aha ranei.
Kei enei tu Whakawa. ekore e meinga tona take i. tupu ai hei Hara. Engari, he tautotohe kau. Ki ta tetahi, kei a ia te tika; ki ta tetahi, kei a ia.
Kei te whakaritenga i nga Whakawa penei, mehemea ka kitea e he ana ta te tangata nana te whakawa, heoi ano, kua mutu. Erangi, mehemea ka kitea kei te tangata e whakawakia ana te he, na, ka whakahokia ki tera tona taonga, moni ranei, ka tapiritia ano hoki etahi hei utu mo te pupuri he a tenei; ko nga utu mo te pupuri he, kaua e neke ake i te rua hereni mo te pauna kotahi.
IV. Ko Te Whakaputanga i Te Moni.
XI. Ki te mea he rawakore te tangata i whakawakia, kaua e pakeke te tikanga ki a ia mo te whakaputanga i nga moni, erangi, waiho mo te ngahuru, mo te wa e hauhake ai ia i ana kai—mo tera tau ranei.
Kaua te tangata e murua. Engari ka kitea e whakauaua ana te tangata ki te utu, a roa rawa, kahore kia utua, hei reira ma te Kaiwhakarite e mea kia tangohia marietia etahi o ona taonga, kia hokona nuitia i te tirohanga a te iwi. Na, me tango nga moni utu o aua taonga hei whakarite, a ki te ai toenga me whakahoki ki a ia.
Ko te ko, kaheru, toki ranei, ko nga mea hei mahi kai mana i tenei ra i tenei ra, kaua e tangohia. Ko nga kakahu e mau i te tangata, me nga kakahu moenga, kaua e tangohia.
V. Mo Te Whai Reo Ki A Te Kawana.
XII. Ki te pouri te ngakau o te tangata ki te taimaha o te utu i karangatia e te Kaiwhakarite ratou ko ona Hoa, ki te mea hoki tona whakaaro, ko te utu i nui rawa ake i page 7 te he, na, ka tukua he putaoga reo mana ki a te Kawana.
Ma te Kawana e tono tetahi Kai-Whakawa Pakeha ki te whakataki i nga kainga katoa, i tenei takiwa i tenei takiwa, hei whakarongo i nga mea pera, ka korero ai ki a ia. Na, ki te pai a te Kawana, mana te tikanga kia whakamamatia taua utu, kia rite ki te he. Engari, mehemea ka kitea e te Kawana i tika ta te Kai-whakarite ratou ko ona Hoa, a kahore he take i whai reo ai te tangata ki a ia, na, ka tapiritia tetahi wahi ki te utu i whakaritea i te wkakawakang. Engari, ko te wahi e tapiritia, kaua e neke ake i te rima pauna.
Otira, e kore e tukua te tanguta i whakawakia kia pupuri i te utu i whakaritea kia utua e ia,.i runga i tona whai-reotanga ki a te Kawana.
Mehemea kahore i neke ake i te Kotahi tekau Pauna te moni i whakaritea kia utua, ekore e tukua he putanga reo ki a te Kawana ma te tangata e whakawakia ana.
VI. Ko Te Pukapuka Whakamahara.
XIII. Ko nga mea whakawa katoa e homai ana ma te Kai-whakarite e whakarite, ma ratou ranei ko ona Hoa, me tuhituhi katoa ki tetahi pukapuka whakamahara, me te whakaritenga i whakaritea ai; tenei mea me tona whakaritenga, tera mea me tona whakaritenga, me nga moni hoki i utua mai.
Ko tenei pukapuka me tiaki pai, me whakakite hoki. ki te Kai-whakawa Pakeha e tonoa atu e te Kawana ki te whakataki i taua takiwa.
VII. Ko Ta Te Runanga Mahi.
XIV. Ko nga moni utu-hara, e kiia nei ma te Kuini, me hoatu ki tetahi Kai-tiaki, ma te Runanga e whakarite, ki reira takoto ai, taka noa te tau.
Ka taka te tau, ka huihui te Runanga ki te whakarite i te wawahanga o nga moni Ko etahi me wehe atu ma te Kai-whakarite; ko etahi ma nga Hoa; ko etahi mo te Whare Karakia ranei, mo te Kura ranei, mo te. Mira ranei, mo te aha ranei, mo ta ratou mea hoki e pai ai.
Ka taka atu tetahi atu tau, me pera ano; pera tonu, ia tau ia tau.
Otiia, kaua e pakaruhia wawetia te moni, engari ma te Kawana ano e whakaae ki ta te Runauga i whakarite ai. Ko ta te Kawana hoki ko ta te Kuini.
XV. Kia huihui, te tokomaha o nga tangata o te Runanga ka mahi ai tetahi mahi Runanga; ki te ngaro te tokomaha, kahore te tokoouou e mahi.page 8 XVI. Ko taua Runanga ano hei titiro i nga kino tupu ake i roto i te iwi, hei rapu whakaaro hoki e kore ai aua kino, e neke ake ai te iwi ki te pai. A, ka kitea he whakaaro, me tuhituhi, me hoatu ki a te Kawana, hei titiro iho. Ki te pai i a te Kawana, heoi, katahi ka takoto hei tikanga, ka pera te mana me enei e mau ake nei. Heoi Ano.
Ka mutu, ka noho nga tangata,—ko Te Makarini anake e tu ana. Ka mea ia:—
Ko enei ture, he mea tuku ia na te Kawana hei tikanga mo era nga wahi kahore ano kia mohio noa ki te whakahaere i te ture Pakeha. He mea ata whakarite ia na to koutou hoa, na Te Matenga, hei tikanga mo nga wahi mamao atu, kia tika ai ta ratou whakahaere whakawa ki a ratou ano. Otira, e kore ia e rite mo nga wahi kua tauwhare nei te ture Pakeha, pera me Peowhairangi, me Poneke. Kua mea etahi o nga rangatira kia kotahi tonu te ture. Ka tika ano tenei, otira, e kore pea e ata rite. E kore te tamaiti e tupu kia kaumatua i roto i te ra kotahi. Maha noa nga whakapaparanga e mahi ana te Ingarihi i taua ture i tino pai inaianei. Koia hoki i whakaaroa ai kia akona koutou ki nga wahi ngawari o te ture, kia tupu baere hoki to koutou matauranga; a kia waiho ia hei whakakapi mo nga ritenga kino o te Maori e mau tonu nei i nga kauraatua. He mea ata hurihuri marire enei ture na to koutou hoa na Te Matenga. He mea ngawari ia, e taea ano te whakaaro. Ehara i te mea whakairi hei ture pumau, otira hei tikanga e marama ai te mahi a nga kai-whakawa Maori i nga wahi e matara atu ana i nga Kooti Pakeha. Mehemea e tata [unclear: nai] ana te Kai-whakawa Pakeha, ka tika ano kia tukua mana te whakawa. Heoi, ka waiho enei ture hei hurihuri ma nga tangata o tenei runanga i nga ra e haere ake nei, na ka oti te hurihuri me whakaputa i aua whakaaro kia rangona ai. Ki te pai ratou kia horoia tetahi wahi o nga ture, kia apitiria ano ranei tetahi, e pai ana, ka tukua a ratou korero kia tirohia e te Kawana.
Ka korerotia i konei te rarangi 1, 2 3, me te 4, me te whakamarama haere hoki i nga tikanga o aua korero. page 9 Ngamoni (Ngatiwhakaue, Rotorua): E Te Makarini, whakarongo mai ki taku kupu. Ko nga tikanga o nga pukapuka o nanahi ko taku tera e mea nei. Ko nga tikanga o nga kupu i hoatu nei e ahau inaianei kia whakamaramatia mai, kia marama ai ahau. Tena ko tenei e he ana te whakahinga o ena nga kupu hou a te Kawana; kia ki mai koe e tika ana kia marama ai taku ngakau, kia karanga mai ranei koe e he ana, e pai ana, kia karanga mai koe kua watea kia tatu ai taku ngakau.
Te Makarini: Kahore ano ra i rupeke mai nga pukapuka o etahi o nga hapu. Kia rupeke mai ka korerotia e ahau nga pukapuka katoa kia rongo koutou. Muri iho, ka hoatu kia kite te Kawana i a koutou korero.
Te Keene (Ngatiwhatua, Orakei): Naku te tikanga i timataia ai tena pukapuka, i korerotia e ahau ki Waikato. Ko te tangata nana te wahine, e kore e pai kia hoatu nga moni o te wahine ma te Kuini. Ko nga moni utu e kore e hoatu ki te tane tupu; ki te kore ka mate te tane puremu. Ko te wahi tenei i mea ai ahau ka mate te tangata nana i puremn taua wahine: me he mea he rangatira te tane tupu ka ata whakaaro ia ki nga tikanga o te ture Maori ka mate i a ia te tane tutua i puremutia ai tana wahine. Me wha-kamarama ra tenei tikanga kahore hoki he oranga ngakau mo te tane tupu. Tenei hoki tetahi knpu kihai i marama i ahau. E mea ana koutou kia rua hoa mo te Kai-wha-kawa. I taku korerotanga ki a Te Makarini i Waikato, i mea mai ia, "Kia hoki atu taua ki raro ki te Tari, hei reira whakarite ai." Ko tenei, ko ahau anake tenei e tu nei. Ko Paora e tu noa ana, ehara ia i a koutou i karanga. E pouri ana hoki taku ngakau mo tenei. Kaua nga Kai-whakawa e tono moni. Ka kotahi tino tau, ka rua awhe tau ahau e mahi. E mea ana koutou ma te Kawana ma te runanga e hoatu nga moni hei oranga mona. I te tau 1858 ka timata taku mahi, a tae noa ki 1859; katahi nei, kei te tau 1860, ka tahi ka puta tenei ture, "Kaua e tango moni." No konei ka pouri ahau. Heoi ano aku kupu.
page 10Paora Tuhaere (Ngatiwhatua, Orakei):—Koia na ano taku. Taku i titiro he ai he marama kore no nga korero, ko te marama kore tenei ko te utu mo nga he. Ko te he nui ko te he iti he mea huihui nga utu, te mohiotia te utu mo te he nui mo te he iti. He kore whakamaramatanga i roto i aua ture. Ki taku whakaaro me whakamarama te tikanga mo te he iti mo te he nui; ka tae ki nga he nui kia nui ano te utu. Ko nga riri ohotata he he nui tena, kia nui ano hoki te utu. Ka tae ki te hara kohuru e pai ana tena e kawea ana ki nga whare whakawa nui. Ko taku whakahe, e whakahe nei ahau ko te he nui ko te he iti kotahi tonu te utu; kihai i whakamaramatia teuei. Ko taku i titiro ai ahau he he nui he he wahine. Kahore e tika kia hoatu nga utu ma te Kuini; ekore nei e wahia te utu. He riri kei kona, he kino kei tena [unclear: ritenga]: ta te mea ko te he o taua wahine, ko te kore utu, ka nui te pouri o te tane. Koia ahau i mea ai me mnru me horoi tena ture, me whakamarama ake, kei kino te tangata. Ko taku kupu hoki tenei, kia whakaurua te tangata Maori ki uga runanga Pakeha hei whakatakoto i nga ture, mo te mea he iwi whakahihi te tangata Maori, e kore e rongo ki te kupu a nga rangatira; e riria atu ana, e whete mai ana nga karu ki nga Rangatira. Otira ko aku ena i kite ai e he ana; heoi ano, e pai ana etahi: ko ena erua anake, ko nga he nui ko nga he iti, ko nga he wahine.
Te Makarini (Ngatiawa, Whakatane): Tena nga pukapuka i mahia inanahi. Ki taku whakaaro me waiho nga ture ki muri, me waiho ranei ma ia hapu e korero; ko enei ki mua, taihoa nga ture.
page 11Tango Hikuwai, (Ngapuhi, Kerikeri): E nga tangata Maori, e nga Pakeha, tenei taku kupu ki a koutou; e haere ana ahau ko toku whenua. E haere ana ahau e hoki ana, ko taku matua kua mate, ko taku matua kua mate; ko taku tuahine kua mate; ko te arahi hoki ahau i toku tupapaku i a Wi Hau. Heoi ra. kei rapurapu koutou ki ahau. E Te Makarini, tenei taku kupu, ka poto aku whakaaro, ka mutu tenei kupu. E pai Kawana ki aku kupu, perehitia kia kitea e nga iwi. E kore e tika inaianei, waiho mate nupepa e whakatika. Ko te kupu a te tangata i whakapuaki nei mo te utu mo nga Kai-whakawa; ko taku whakaaro tenei, he mahi ano me tana utu. Ka waiho tetahi tangata hei Kai-whakawa, me tango ano ia i te utu. He Kai-whakawa ahau; e toru aku tau i mahi ai; ko te utu £10 mo nga tau e rua. I tetahi o nga tau e £5. Ki taku whakaaro e rima tekau pauna, £50, katahi ka tika tenei utu; ina hoki ko nga huihuinga ki toku kainga; ko aku moni pau katoa te hoko ki te paraoa; me to Wi Hau kainga, penei tonu te tikanga. Koia ahau i mea ai kia tika te utu. Heoi ano aku kupu mo tena. E te hunga o runga, whakarongo mai ki taku kupu ki te whawhai o Kawana raua ko tana hoa. Me moe tatou: kei ohooho tatou ki te peke tetahi o tatou ki runga ki a Te Rangitake, kua he tenei huihuinga; erangi me whakawhetai atu tatou ki te Atua, ki a Kuini hoki, ki a Kawana hoki, ki nga Pakeha katoa, ma kona tatou ka meinga hei tika ki te ture. Heoi ano enei kupu. Waihoki, ki te hara te tangata, ki te patu ranei i te Pakeha, ki te patu ranei i te Maori, me whiu ia ki te ture; ki te puritia ka meinga eharu ia i te tamaiti no te ture. Ko nga he nunui ko nga he iti ma nga Kai-whakawa e rapu ona tikanga. He pono tenei kua takoto nga ture ki nga wahi katoa. Kei rapu aku hoa aroha ki ahau, ka haere nei ki toku kainga. Kia aroha koutou ki te Kuini, ki te Kawana, ki nga Pakeha. Ki te poka te tangata ki roto ki a Te Rangitake aianei, ko tenei I. uihuinga ekore e meinga hei runanga pono. Engari me moe tatou ki raro ki te whenua. E mahi aua raua i ta raua taha, waiho tatou kia moe tonu ana. Heoi taku kupu; kia whakahoa tatou ki te Kawana. E kore au e wareware ki te taha Pakeha. Kia rima aku tau e rapu whakaaro ana ka tomo ahau ki te runanga Pakeha.
page 12Na, kia korero au i takn whakaaro ki te runanga nei. Akuanei pea ka ki mai te Kawana kia haere atu etahi o matou ki tana whawhai i Taranaki. E kore au e mohio ki te whakaaro o tenei runanga mo kona, na konei au i waiho iho i taku kupu, ka haere hoki au. Kia ki atu au, ma Te Kawana au e tono, ka haere atu au ki reira.
Hone Ropiha Tamaha (Ngatikinohaku, Kawhia): Tenei ra, maku e utu atu tau, ka hoki na hoki koe; mehemea e noho ana koe a taea noatia te mutunga o ta tatou korero e pai ana. Nei koa ko tenei, ka haere koe, ko taku kupu tenei ki a koe, Kia pono to kupu, no te mea no Ngapuhi koe. E matau ana hoki ahau ki nga mahinga a Ngapuhi. He pono ranei, he he ranei. Ka haere nei koe ki raro, korero atu ki to iwi kia kaua e pa ki te he. Ka hoki koe inaianei koia ahau ka mea atu, kawea enei mea kia rongo Ngapuhi; no te mea kua ngaro te kaumatua a Te Waka. E kore e matauria inaianei te tika ranei, te he ranei. E matau ana ahau ki Ngapuhi, he iwi tutu hoki ratou. Kei rongo nga iwi i muri i a koe kua he koe; kia pai kia marama to haere.
E rite ana ki te oati au korero i tenei whare. Heoi me ata whakaaro koe ki te tikanga o au korero. E mau ana hoki ki runga i a Ngapuhi katoa te oati e oati na koe. Ma tenei Runanga au korero e pupuru, kia man tonu ki a koe.
Tango Hikuwai: Ka utua to kupu e ahau. Ko toku kupu mo nga hapu i ahau. ko tera ki a Kingi Wirerou Tareha, ki a Wiremu Hau, ki a Riwhi Hongi; ko uta e kore e taea te whakaaro e ahau; ko taku kupu mo toku taha anake.
Te Waka Te Ruki (Ngatimahanga, Whaingaroa): Kahore ano ahau i korero noa, ahakoa kei te ngaro a Wiremu Nero—kua mate a Potatau. Ko a raua korero maku e whaki. Kia korero ahau i nga kupu a Wiremu. Tae ana mai te Rongo Pai, hopukiaana e Wiremu. Ewha whai ana a page 13 Waikato ki Taranaki; ka kawea atu te rongo pai, a ka ora a Taranaki; hoki ana mai E whawhai ana a Waikato ki Rotorua, a kihai ratou i whakarongo; hoki ana mai. Ka tahi ka haere ki a Te Rauparaha ki Kapiti. Ka hoki mai ka kite Potatau ka haere ki a Te Rauparaha; heoi ka mau te rongo ki te taha Maori Katahi ano ka huri te aroaero, ki te Pakeha. No Wiremu Nero tena whakaaro ki te Kawana tuatahi, marena rawa,—ki te Kawana tuarua, marena rawa,—ki te Kawana tuatoru, marena rawa.—ki te Kawana tuawha, marena rawa. Piri tonu nga whakaaro o Potatau ki a Kawana, a mate noa. Tenei ano tana kupu kia atawhai ki te iwi Pakeka, ki te iwi Maori. Heoi ano ena. Tenei ano tenei: ko etahi Pakeha e korero. pai ana, ko etahi e korero kino ana, ko etahi e korero whakahihi ana. Homai ana te kupu ki a Tamihana Tarapipipi. ka ki, "Kua riro te mana o te whenua i a te Kuini, ko koutou kei raro i o matou waewae:" Kua mate a Potatau, ora atu ko Tarapipipi. Ko te matua koTe Heuheu. Ka mea taku whakaaro kei au tenei kino kei Waikato. Kahore he Waikato i runga i a Wiremu Nero, ta te mea ko Waikato kua tae ki a Te Rangitake. Ka hoki taku korero. Ko nga whakahihi a te Pakeha ki a Tarapipipi. [Na te Makarini: Ko te korero e rangona ana, ko te ingoa o te Pakeha kahore i mohiotia.] E ki ana te Pakeha, "He paru nga tangata i raro i nga waewae o te Pakeha." Ko nga korero ra tenei i pouri ai a Tamihana.
Hoani Ropiha Tamaha (Ngatikinohaku, Kawhia): Kia kite mai koutou katoa naku tenei te mea ma; na te Kawana tetahi. [Ka mau te ringa ki nga pukapuka e rua.] Kia kite mai koutou e te runanga katoa, e Te Rauparaha, e Hohepa, e Matene, na. te mea hoki, tatou tahi tatou, kua tatoutia inaianei Kia rongo mai koutou, ko au ano tenei-he ma. Ko ahau ano taku pukapuka; ki te kore e marama mai aku kupu i a koutou me korero atu e ahau. Kei Waikato te timatanga, Te Akau, Whangaroa, Aotea, Kawhia, Marokopa, Mokau, Urenui, Waitara, ka rohe au ki reira. Kua ma ahau i runga i enei whenua; page 14 kua ma ahau i aku iwi i te taha ki te hauauru, ki roto o Waikato. Titiro mai, kahore he paru o te whenua i runga i ahau, kahore he kakahu o taku iwi i runga i ahau; kua ma ahau, no te mea ko aku iwi katoa era. Ko tenei ma, kia penei te marama, kia tiaho ai to koutou maramatanga ki te aroaro o nga tangata—na te mea ko to te Kawana tenei, "He inoi pono taku ki a te Atua kia tukua mai e Ia tana manaakitanga ki runga i a koutou ka runanga nei, Mana hoki e arahi na te huarahi tika. Na, ka waiho koutou ki konei korerorero ai i nga mea kua whakaaria e au ki a koutou, i era atu mea ranei e kitea e koutou hei mea e tupu ai te pai ki te iwi Maori." E hoa, e Te Para, e mohio ana koe ki te ritenga o taua kupu, "Kia penei to koutou maramatanga te tiaho ki te aroaro o nga tangata kia kite ai ratou i o koutou hanga pai."Ina hoki i penei ta te Kawana kupu, "He inoi pono taku." Kua ma ahau i runga i aku whenua kua. kua ma ahau i aku iwi. Engari ka whakaritea e ahau ki ta tatou Minita: na tenei i tika ai taku noho i konei, mehemea i penei te ahua i mangu, kua peia atu ahau i konei. Na ko te Tiriti o Waitangi, no nga ra i a Kawana Hopihona; no nga ra i a Kawana Pitiroi ka timata te he, ka pohehe te Tirtti nei. Kotahi ringa i piko, kotahi i maro. Na tenei ringa, na te ringa maui i piko, ka tupu te kino, ara te whawhai. Koia te whainga ki Kororareka. Ko te ringa i piko, ko Hone Heke; ko te ringa i maro, ko Te Waaka. I mea koutou nga iwi o runga nei ko Te Waaka i kuware, ko Heke i tika, tae noa ki tona mutunga. Maku e ki atu ki a koutou ko Heke i he, ko Te Waaka i tika, taea noatia tenei taima, koia i Waaka tonu ai, i mau tonu ai tana ingoa inaianei. E pumau ana nga manaakitanga a te Kawana ki nga tangata katoa. Tenei ano hoki tenei mo ta Paora i korero nei. E mohio ana ano a Paora, he tangata hoko whenua hoki ia: kahore ahau i mohio, ko Paora e mohio ana, no te mea nana i hoko Taurarua. Katahi ahau ka mohio he he kei Taurarua. Ki au ia kua riro Taurarua ki te Kuini; na konei au i mea ai kahore he Paoratanga i runga i taua whenua. Kua tu noa ake nga whare ki reira, kua kapi i o te whare Pakeha. E pai ana taku korero mo te mea e korero atu ana ahau ki te kanohi o Paora; ko ana whare he whare whakaairo, ko te whakaairo hoki tenei—he kowhatu. Ka mutu i konei taku korero.
page 15Matene Te Whiwhi (Ngatiraukawa, Otaki): Ara, e Te Makarini, kahore he ritenga ke atu mo te mea hoki kua puta te kupu a te Kawana kia huihui nga rangatira Maori ki konei ki te whakapuaki i o ratou whakaaro i runga i te kupu tonu a Kawana, kia whaka-puakina nga whakaaro o nga tangata Maori ki tona aroaro. Kua puta nei ta ratou kupu kia noho tonu ratou i raro i te maru o te Kuini. Me taku kupu kotahi ano. Tenei taku e whakaaro nei, e Ma, kahore he hokinga ki muri. E kore e taea e ahau te korero nga tikanga me nga whakaaro o Ngatimea o Ngatimea. Ko taku, maku ano ia e tiaki. Kati tena. Ko tenei tikanga kia whakatutu-rutia e korua ko te Kawana. Tenei te mea i penei ai taku kupu hei ara mai mo nga painga o te Kuini ki te iwi Maori; hei ara unga atu hoki mo nga iwi Maori ki te Kuini; kia noho ratou i raro i te maru o te Kuini, ko te Kawana hei matua mo ratou, ko te mahana o te ture kia tau iho ki runga ki a ratou. Ma tenei anake e whakau nga iwi e rua, ko konei hoki ratou tupu tahi ai. E kore ahau e whai ki te mohiotanga inaianei, engari i roto pea i etahi tau ka kitea e ahau he mohiotanga ki te tikanga Pakeha. Engari, e Ma, ko tenei tikanga kia tuturu. Tenei te mea i penei ai au, me te ra hoki e hangai ana ki runga ki nga otaota o te whenua; no reira ka mahana,, ka tupu, ka whai hua. Me te tikaokao hoki. Mehemea ka tau tonu te mahanatanga ki runga ki ana heki, ka paoa, ka haere; mehemea ka taka te heki ki waho o te kowhanga ka mate. Otira kei te matua te whakaaro.
Tukihaumene (Ngatiwakaue, Rotorua): Ehara au i te kuware, he tangata note Kuini page 16 ahau; i takahi ai koe i aku kupu. Kahore he kupu e rere ki whea ki whea, kei a te Kuini anake te tumautanga o te kupu. Ka tika te kupu a Matene, ka nui nga he o te ao nei, kahore au e pa ki ena mea. Hei aha ma tatou nga kino? Ka timataia e ahau nga korero o era ra ko te Kuini anake, ko te Kawana anake. E mea ana ahau ki nga pukapuka kia korerotia, he aha ano ena tikanga ka rapurapua? Ma wai e ki e kore e tupu te kino? E tupu te kino; ma te Maori e whakakino. Ko te kupu nui ki te Kuini ki te Kawana, heoi ano. Katahi ahau ka tino pai no te whakaaetanga o Te Whareheihei (Taiapo) ki a te Kuini. Katahi toku iwi ka tino whakaae ki tenei tikanga.
Tomika Te Mutu (Ngaiterangi, Tauranga): Na, whakarongo mai, maku ano e whakakino nga korero o tenei runanga. Ko taku whenua, tera te tuhia mai i uta, i tuhia ki te kingi, he mea tuhi pokanoa. Ko te whenua nei ko Tapatai, ko te timatanga kei Kumikumi, Kahutakiwaru, te Pawakahorohoro, Kaikakaroro, Ohiriro, ka haere ki te Maunga, ka puta ki te Arapowhatu. Ki te Mea na toku tipuna i tango tenei whenua i mua; te mea i tuhia ai he mea kia hoki ahau ki raro, ko ia kia kake ki runga. Ko tenei ka kino ahau akuanei. Ki taku tikanga ia ki au ano te mana o toku whenua. Ko Kotorerua te ingoa o toku tipuna.
Horomona Toremi (Ngatiraukawa, Otaki): Kihai matou i tuhituhi i nga kupu o nga pukapuka o te Kawana. He rapu aha hoki to matou no te mea kua tapoko matou ki roto. Kahore he rapunga maku, ta te mea kua tapoko enei iwi, a Ngatitoa a Ngatiraukawa, ki te Kawanatanga. Te tuatahi ko nga Minita, te tuarua ko te Kawana; ka oti au ki kona, kahore aku hokinga ki muri. Hei aha ahau i rapu ai? Kei a koutou kei nga Pakeha te whakaaro: ma koutou e whakau mai ki a matou. Kahore he hokihokinga, ta te mea kei a koutou te mana o nga whakaaro, i tupu mai hoki i te Atua to koutou mana. Ko matou hoki he iwi kuware, he iwi whakaaro kore. Kotahi aku kupu ko te ture a te Ariki i ki iho ai ki a Hoani. "Ko taku ture tenei kia aroha koutou, tetahi ki tetahi." E page 17 mahara ana ahau na te ture tatou i aroha ai. Ko taku i whakaaro ai ko to matou reo kua motu ki a koutou; mau ma te Pakeha e whakahoki mai, e whakamaori mai. Tenei hoki tetahi kupu, e Ma, ko to koutou mana kia whakauria ki runga ki a matou. Kahore aku tirotiro, ta te mea kua oti i nga Kawana tuatahi tae noa iho ki a Kawana Kerei, ko Matene hei Kai-whakawa mo matou. Heoti ano taku, ko ahau he tangata hapai ake i a ia.
Te Ahukaramu (Ngatiraukawa, Otaki): Ko taku whakapono i ruritia mai ano i Ingarani, ka u, ko Otaki te unga ki uta: kei kona e takoto ana nga ture kotahi tekau. He tauhou hoki ahau ki tenei taone; engari ko Otaki ko Poneke te putanga o nga ture. Kotahi tekau kei Otaki, kotahi tekau kei Poneke. E kore au e mohio ki enei e korerotia nei e te katoa; kotahi taku kupu, ko te Atua te tuatahi, ko te Kuini te tuarua, ko te Kawana te tuatoru. Ko te whakaaro a te Rangitake e kore e kitea e ahau. Ka noho tonu ahau ki runga ki enei mea e toru. Ko taku hoa ko Potatau nana i whakapai te Kuini me te Kawanatanga. E mea ana koe kia wehea nga tangata o te Kuini; ki te mea ka whakatu kingi etahi iwi, me wehe ratou i runga i te mana o te Kuini.
Manihera (Ngapuhi, Whangarei): E nga rangatira Pakeha kua tupu nei ki Niu Tirani; me nga rangatira Maori o Niu Tirani, whakarongo mai, ko taku kupu tenei ki a koutou mo te kupu i te nupepa. Ka puremutia te wahine a tetahi tangata, ka tonoa he utu mo te wahine a te tangata, ka puta mai te utu, ka wahia te utu ki te Kuini tetahi, ki te runanga tetahi, Ka whakakahoretia ki te tane nana te wahine, ka mate ahau i te tane nana te wahine. Engari me wahi te utu, ki te tane tetahi nana te wahine, ki te Kuini tetahi, ka ora ahau i tehei tangata. Ki te kahore e wahia te utu ki te tane nana te wahine ka noho te he ki runga ki te tangata nana te wahine. Engari me wahi te utu hei whakamarie i te ngakau o te tane. Ki te kore e marie tana ngakau, ka tutu taua tangata: me wahi kia marie ai ia. Ka riri pono ia; engari me whakamarie taua tangata. Kati page 18 tenei kupu, e nga rangatira Pakeha, e nga rangatira Maori o Niu Tirani. Tenei tetahi. Ahakoa he Kai-whakawa ahau, ki te he ahau ma te ture ahau e whiu. Ko te he i nui kia nui te utu; ko te he i iti, kia iti te utu. E kore ahau e mea he tangata tika ahau; ekore e kitea te ra e he ai ahau. Tera te ture hei whiu i ahau. E korero ana ahau ki toku taha; ma ia hapu tona ritenga.
Te Makarini: E mea ana ahau engari me ata whakaaro e koutou nga tikanga o enei ture; ma koutou e mea kia wehea te utu, e pai ana ano te kawe atu i to koutou kupu ki te Kawana. Me ata hurihuri, me kimi marire; mo te mea hoki ko nga Kai-whakawa anake ano nga mea kua whakaaro i enei mea, kahore te nuinga. Ehara tenei i te tino ture, he timatanga kau: me hoki koutou ki o koutou whare korero ai; ma ia hapu ano e rapu nga tikanga.
Eruera Kahawai (Ngatirangiwewehi, Rotorua): E mea ana ahau ko nga utu o te pukapuka a Kawana kia korerotia inaianei. Kua oti te manaaki, kua oti te paihere, koia i Whakaaro ai ahau kua oti nga whakaaro a te Kawana i whakapuaki ai i waenganui o te runanga. Ko tona tikanga ma tatou e titiro i nga wa e haere ake nei; ko au e mea ana i ko nga whakaaro o Kawana kua oti katoa, kahore he toenga. Kua oti hoki te ki ko ia hei matua; ko ona korero kua oti te manaaki, kua oti te paihere,—e pera ana me te paipa, e kore nei e wareware i roto i te ngakau, ahakoa moe: ko te rite tenei o nga kupu a te Kawana, e kore e wareware. Katahi ahau ka kite i te hanga kaumatua nei—i a Tukihaumene, i a Taiapo, i a Ngahuruburu—kua tapoko mai nei ki tenei tikanga, ki nga ture a te Kuini. Ko matou ko nga page 19 taitamariki kua marama ano ki te titiro i te tika, i te he. Ka mutu enei. Waihoki ko te tikanga mo nga wahine. Ki a matou ki nga taitamariki, ko nga wahine marena e kore e taea te whakaaro, no te mea kua oti raua te hono ki te hono tapu a te Atua. Ko nga wahine kihai i marenatia e kore e tino nui i a matou. E taea te whakaaro tenei.
Wi Waka (Ngatikahungunu, Wairarapa): He kupu noa ake taku, he kupu maori: kei te mohiotia nga wahi ki te Kuini. I roto ahau i te hara i mua i aku tupuna, i roto au i te tutae e takoto ana. Pera me te whanau a Rangi raua ko Papa. Ko Tane-tuturu, ko Tane-pepeke, ko Tane-uetika, ko Tane-neha, ko Tane-te-waiora, ko Taoe-nuiarangi. Ko tena whanau takoto tou i roto i te poho o to raua matua, takoto mate ana. Na Tanenuiarangi nana i kite te ao marama; he puare no te keke o Rangi ka kitea tera ia te kainga, te oranga mo ratou. Ka ki a Tanenuirangi kia tahuri kia patu i a ratou matua; ka koti-kotia nga toko, ko Toko-huru-nuku, ko Toko-huru-rangi, ko Rakau-tuke, ko Rakau-koki; katahi ka wahaia e Paia. katahi ka tokona a Rangi, "Tane i titokona, titokona—Tane i hapainga, hapainga." Tu ke Rangi, takoto ke Papa; ka kitea te Aomarama, ka whai kainga mo te tangata, ka ora te tangata. I roto au i te paru; tae mai te whakapono, ka ora ahau. Ko te Kawanatanga, na te Kuini, mo te tinana tena; ko nga minita mo te wairua. Tenei ano hoki tetahi. I rite te Kawana ki a Tamatea. Tae mai Tamatea, tahuna ana e ia te maota, nga tairo a Rangi, ka whai whenua, ka noho te tangata ka ora. Waihoki ko te Kawana mana e tahu nga kino. He kupu ke tenei. Kati te hui ki konei, kawea te rua o ou hui ki Poneke. Na koutou a koutou kainga. Tukua mai ki ahau kia mohiotia e nga tangata o te upoko o te ika, na konei i kore ai i kitea mai nga rangatira o runga. Engari me kawe ki Poneke kia kimihia nga whakaaro o te upoko o te ika. Kia tae mai korua ki Poneke kia mohiotia nga mea e hapa ana, kia mohiotia page 20 nga tangata o te Kuini. He ki katoa tenei na te upoko o te ika. Ki te Kuini ona tangata, ki te kingi ona. Ma te Kuini e whakarauora ona tangata. Mau ka riri mai koe, e korero ana ahau ki te aroaro o te Kawana. Ko taku kupu tenei ko Poneke he wahi hei mahinga mo ena he, kia mahia nga mea e ngaro ana, ko [unclear: I]a te Kuini e mohiotia ana.
Henare Pukuatua (Ngatiwakaue, Rotorua): He korero tenei naku. Kahore matou e mohio ki te rapu ritenga mo te taha Kuini. Ko matou e mea ana he iwi he matou, me waiho ma matou anake te korero, kia marama ai matou. Katahi ka pai ake toku ngakau ki nga kaumatua kua pai nei ki te kuinitanga. Na te mea ko nga rangatira kaumatua enei o Rotorua, hei hapai i nga ritenga o te Kuini. Na, e hoa e te Kawana, korerotia mai nga tikanga mo te wahine marena; whakaritea mai nga ture mo te hara iti mo te hara nui.
Te Makarini: Whakaarohia, kimihia, rapurapua enei mea: me whakapuaki e koutou o koutou whakaaro kia rongo te Kawana. Kahore ano i poto katoa o koutou kupu te korero e te Kawana. I tenei wiki ka timata tatou te whakaaro ki nga tikanga i haere mai ai tatou. He kupu ke ano pea a te Kawana, mana e tuku mai ki a koutou. Kati pea te korero.
Wi te Tete (Ngapuhi, Peowhairangi): Ki au te kupu whakamutunga, Whakarongo mai e nga Pakeha, e nga rangatira Maori, whakarongo mai ki taku kupu. Kua whakakotahi tatou ki runga ki a te Kuini. He kuputaku kia koutou mo te whawhai o Wiremu Kingi. E mea ana ahau kei hea te wahi e apoko ai page 21 tatou ki te Kawanatanga? Mehemea Ka aroha taton ki a te Kawana, ka tika ta tatou huihui. Kia rongo mai koutou, ki te puta te kupu a te Kawana ki au kia haere ki Taranaki, ka haere ahau—ki te kore, e kore ahau e tae, e kore matou e turi ki te kupua te Kawana.
Ko te mutunga tenei o nga korero. Karangatia ana te runanga mo apopo.