.jpg)
Proceedings of of the Kohimarama Conference, Comprising Nos. 13 to 18 of the "Maori Messenger."
Turei, Hurae 17, 1860
Turei, Hurae 17, 1860.
Ka huihui nga rangatira, ka timataria e Te Makarini te korero. I penei hoki tana kupu:—
Ko te korero inanahi he rapu i nga tikanga o te kupu a te Kawana mo nga ture i tukua mai e ia kia whakaarohia e koutou. Otira kaua e ohorere to koutou kupu mo te whakahe ranei, mo te whakaae ranei, me ata rapu marire kia kitea te marama ranei, tetahi wahi pouri ranei o aua ture. He turoro etahi o koutou e noho mai na, ka tahi ano ka tae mai ki tenei runanga; he tangata tae hou mai etahi, kahore ano i puaki he kupu ma ratou. Me tuku ki aua rangatira he kupu mo te tuatahi, kia rongo hoki tatou i a ratou korero. Erua enei pukapuka kua tae mai i naianei: ka korerotia e ahau kia rongo koutou. [Ka panuitia i konei nga pukapuka a Katipa, a Hikaka.]
Heoi ano nga kupu tae hou mai., Ko tenei ko nga whakaaro mo nga ture i korero ra tatou inanahi, waiho kia ata rapua mariretia i tetahi atu rangi.
Hira Kingi (Ngatinaho, Aotea): Ko te rarangi tuatahi ka korerotia atu nei e ahau ki a koutou—"Kei nga wahi kahore ano i whakaturia noatia he kai-whakarite ki reira, ma te iwi e titiro tetahi, ka whakaatu ki a te Kawana, ma te Kawana e whakaae, ka tahi ka tu." I te tau 1859, ko te marama ko Mei, ka tu te runanga nui ki Makaka, ko nga tangata kotahi rau e whitu tekau: te upoko o taua runanga ko Te Kina. I muri i taua runanga ka tukua mai te karere ki a Te Makarini raua ko te Kawana, kahore i tae ake he utu. Na i nga ra o Tihema ka huihui taua runanga ano, ko Te Warihi te upoko: muri iho o taua runanga ka tukua mai te karere, ka tatari nga minita me te iwi, kihai i tae ake he kupu. I nga ra o Hanuere ka haere mai matou ki Kaoroa: to matou upoko ko Te Warihi: I muri i tena ka tukua mai te karere, ka tatari matou kaore i tae ake he kupu. Kati, kua mutu te tatari. Tukua ake ana e koutou nga ture kati, kahore be tangata hei hapai i aua ture Mehemea i tae ake te whakaaturanga, penei kua marama inaianei.
Te Makarini: E tika ana pea tena kupu. Ko te tikanga ra o te Kawana mo nga kai- page 22 whakawa Maori e whakaturia ana: e kore e whakahohorotia, engari ka rongo ia i tetahi tangata e meinga ana hei kai-whakawa, ka waiho i te tau kotahi. i nga tau e rua, kia kitea te tika o tana mahi o tana whakahaere, hei reira ka whakatumautia ai. No kona kihai i whakaaetia wawetia te tikanga o nga tangata o Aotea. E tika ana pea tena kupu te kore utu o nga pukapuka. Mehemea i tae mai a koutou pukapuka a kihai i utua, na matou tena he. Otira i toku taenga ki Whaingaroa ka korerotia mai e nga tangata o Aotea ta ratou hiahia kia tu koe hei kai-whakarite mo ratou. I reira ano kua tuhia he pukapuka maku ki a te Kawana kia tu ano koe ki taua mahi.
Hira Kingi: Ka korero abau ki te Upokovi., ki te 3 o nga rarangi, mo te moe puremu: "Ko te utu kaua e neke iho i te rua tekau pauna. Kei te roea kua marenatia tikatia, kaua te utu e neke iho i te toru tekau pauna. Na ko enei hara ka riro katoa te utu ma te Kuini, ma te Runanga hoki."—E pohehe ana ahau ki tenei rarangi e mea nei, ma te Kuini ma te Runanga nga utu, kahore mo te tane. Mehemea ka meinga ma te Kuini ma te Runanga anake ka he; ka kore he utu ki au ki te tangata i marenatia tikatia nei maua, na ka pouri au. ka patua e ahau te tangata puremu i taku wahine.
Tamihana Rauparaha (Ngatitoa, Otaki). E hoa ma,—E koa ana toku ngakau ki tenei tikanga. Tena pea ekore e marama; he ahakoa. Ka kite nga tangata katoa, Kua puta a koutou whakaaro marama, kia waiho ai koutou hei tauira mo o koutou whanaunga; kia waiho ai matou hei tauira mo o matou whanaunga. Kua whakarerea nga tikanga o mua hei tami mo a tatou waewae, kei te ara hou tatou kei te ara tika. Koia, te ngakau i marama ai, kua ngaro nga matua, ko nga putanga enei. Me noho nga tamariki ki te korero, kaua e ngoikore i tenei runanga. E pouri ana ahau ki tenei mea hou, ki tenei ingoa hou, ki te kingi Maori, he mea wehewehe, he mea whakamauahara i nga tangata Maori, i nga Pakeha; he mea whakataure-kareka i te tangata Maori i te Pakeha. E mea ana ahau kia tamia tenei tikanga. Na te Maori ranei tenei tikanga, na te Pakeha ranei i ako tenei tikanga whakamauahara? Erangi kia tamia tenei tikanga hou—me waiho page 23 nga Pakeha me nga Maori hei teina hei tuakana. Ko te Kuini hei kuini mo Ingarani mo Niu Tirani hoki. Ehara i te mea pokanoa i whakahua ai tena ingoa i te Kuini o Ingarani o Niu Tirani. E mea ana ahau kia tika a tatou whakaaro, kei mea he whakataureka ta te Pakeha i te Maori: kaore, he whakarangatira ta te Pakeha i te Maori, na reira au i pouri rawa ai ki tenei mea, Na nga ritenga Maori i hapai mai, ko tenei, hei kukume i a tatou teina. Na te aha i puta ke ai te kakahu i mahue ai te ihupuni? He mea whakatutua i a tatou tenei ingoa hou No reira ahau i mea ai kia tamia. E riri mai a Waikato mo tena ingoa hou ka tamia, kaua tatou e wehi. Me pehea he kupu ma Tukihaumene, ma Ngatiwakaue? Me tami tenei kingi hou; e ahua wehe ana tatou i tenei kingi, koia ahau i whakaaro ai ka kite tatou i tenei whakaaro. E te runanga nei,—kia piri tatou hei tuara mo te Kawana; kia whaitatou ki nga mea pai, ki tenei rangatiratanga nui a te Pakeha. Whakarerea te tikanga Maori, titiro ki te pai a te Pakeha, ehara tenei i te whakataurekareka. Tamia tenei ingoa kingi. Ahakoa kua tu te kara o tenei kingi ki to matou kainga, ka tuakina, ekore e waiho. kore rawa! He mea whakamauahara, he mea wehewehe: mehemea ka wehea te Maori i te Pakeha, ka he te Maori. Ko te Kuini anake te kara mo mutou; ka pupuri i o matou whenua i runga i a te Kuini. Ka hari ahau ki tenei hui, ki a te Kawana hoki ka kitea mai ki konei; te haere mai hoki etahi atu o nga rangatira o tenei whenua hei whakakotahi, na ratou hoki nga Pakeha o konei. no mua te Pakeha i noho ai ki Hauraki. E rapu ana ahau ki tenei mea hanga noa, ki te ingoa kingi, na te Pakeha ranei, na te Maori ranei. Otira e mea ana toku whakaaro na te Pakeha pea: e mea ana ahau na Hare Reweti tenei tikanga—na te Pakeha ano te he. Ki taku whakaaro me whakawa taua Pakeha: tenei pea kei konei e noho ana; kei kiia hoki na te Maori, kaore, na te Pakeha. Ko tenei, e hoa ma; ka tu koutou hei whakamarama—me para to tatou huarahi kia marama.
page 24Matene Te Whiwhi, (Ngatitoa,) Otaki: He kupu noa ano taku kupu, he iti iti nei. Kua oti aku kupu i era ra. He mahara naku kua oti te whakakotahi e te Kawana nga iwi e rua; kua meinga kia tata te tangata Maori me te Pakeha. Ki taku whakaaro, mehemea ka kohuru te Pakeha i te tangata Maori, me whakauru nga tangata Maori ki te whakaritenga mo taua he; mehemea ka kohuru te Maori i te Pakeha. me uru tahi ano te Pakeha me te tangata Maori,—me paihere kia kotahi.
Hakitara (Ngapuhi, Peowhairangi): Tenei taku kupu—kei enei mahi e mahia nei. Ahakoa no te pito ahau o te whenua, e rua, e toru aku iwi: ko Ngapuhi, ko te Rarawa, ko te Aupouri. Ko koe e te Makarini taku hoa aroha; ma te Wairua Tapu koe e whakapai, e tiaki ake, ake. Ka mutu taku kupu.
Te Makarini (Ngatiawa, Awaoteatua): Ka tika tau e Tamihana, e Matene. Ko taku whakahe kei to tatou matua kei te Kawana. He whakahe tau e Tamihana ki te Kingi, ko taku ki to tatou matua. He ngoikore, he ngoikore te he; he moke-moke, na reira i rapu ai Waikato ki tetahi tikanga mona, hei mana mo ana whenua mo ona taonga. Ko taku whakahe tena i to tatou matua. I tika mei peneitia i mua me tatou e noho nei; tena ko tenei kua matuatia te rakau. e kore e taea te whawhati. Ki taku whakaaro na tatou ranei, na ratou ano ranei na nga Pakeha tenei tikanga. Me pewhea hoki e tatou?
Ngamoni (Ngatiwhakaue, Maketu): Ko koe kua kite i to te Kawana he, ko koe [unclear: anake] e kite ana i te mate o te Kawana. Kua hoatu taku taonga ki a koe, (e Ma,) nga taonga o toku tupuna, te patupounamu me te kurutongarerewa. Kia kania te pounamu ka kitea he kakano kino ranei, he kahurangi ranei: ki te kino taku taonga, he ahakoa kia tae ki te Kuini ki te kino, mana e whakahoki mai. Kahore he mea e takoto ana i roto i ahau. E hara inaianei toku taonga, no Tuhourangi, tuku iho ki a Nenukukopako ki a Whakaue: page 25 wahia ena mere kia kite koe i te painga i te kinonga ranei. Ko tenei, e oku hoa, e te Makarini e te Mete, heoi ano taku taonga kua hoatu na ki a korua. Na ra ka pai raua, ka kino, kia tae aku korero ki te Kuini. He taonga nui hoki aku korero.
Na Te Makarini: E mea ana koe ki o pukapuka? Ko aua pukapuka, ka pukaia, ka wea kia kite a te Kawana. Kia kite ia ka hoki mai ki a tatou.
Ngamoni: Ka pena mai na koe, kahore he mea e toe ana.
Te Karamukahukoti, (Ngatipaoa): Tena koutou, e nga tangata o te rawhiti tae noa ki te tonga. Kia rongo mai koutou ki taku kupu, ka whakapuakina nei ki tenei Whakaminenga. Noku tenei whenua; ka tae mai te Pakeha kihai ahau i mea kia haere atu; ka mau ahau, ka toia mai ki uta. Na taku aroha ki te Pakeha i penei au ahau: ka herea tenei taonga pai e ahau. Patua mai taku kupu, e pai ana nana ka kanga mai; naku i to mai te Pakeha, ka tahi ka eke ki uta. Kei mea koutou kei waho au; kia kotahi ano kakahu, mana e hipoki? kia toru kakahu na ka tahi ka mahana; ki te mea ka tangohia tetahi o nga kahahu, ka kotahi ki te kiri ka mate i te makariri Kei te ma toku ringa: ma koutou e whakaaro mai, e ma tonu ana ahau. Kihai au i mea kia tu he kingi ki tenei whenua; kua ngaro hoki ahau ki roto ki te Pakeha. I ahu mai i te Tonga na te karangatanga o tenei kingi: na te Heuheu i pikau mai, na eke ana ki Maunga Tautari: tau rawa mai i waenganui. Mehemea i ahu atu i raro nei. e ata tirohia. Mehemea i tika ka tu ahau ki te kingitanga. Na koutou ra. na nga tangata o tawhiti i whakatu. E noho ana ahau i nga pakau o te Kuini; kotahi tonu ahua o te kakahu. Ko au anake tenei. Me i rua i toru ranei matou ka puta he kupu ma matou.
Wiremu Pohe, (Parawhau, Whangarei): E tatou o nag iwi Maori, enga Pakehahoki, etika ana ta te Karamu—me tau hoki e Matene, me page 26 tau hoki e Tamihana. Ko ta Heke he kopurepure kua tu noa ake nga tikanga o te Ropitini, ko Maketu ka mate. Ko te tatua kua oti nei tatou te paihere ki tenei whitiki—e hara tenei whitiki i te whitiki pongi, ko tenei whitiki kua paiherea nei tatou be whitiki koura tenei whitiki—e kore tenei whitiki e motu. Waihoki ko tenei taiepa e hara i te pou puriri e hara i te totara, he taepa rino te taepa; ki te peke tetahi tangata i te rare o tenei taepa he otinga ano tona. Ko te taepa hoki tenei mo tatou ake, ake, ake. Tenei hoki tenei tikanga e whakararuraru nei i a tatou. Ko nga taua mo nga tapatapa, he mana Maori tena. Ko nga taua mo nga wahitapu, he mana Maori tena. Mo nga wahine taea ka tauatia ano hoki tena, he ritenga Maori. Kua tae tatou ki tenei tikanga, kua paiheretia ki te tatua koura o te Kuini, me whakaae katoa tatou kia whakarerea enei tikanga katoa. Tenei hoki tenei, kaua nga kupu o tenei runanga e whakaekea ki runga ki tenei kahiwi, ki te Kingi: e nui ranei tenei, e hoki iho ranei. [Na, ka mau te ringa ki te rakau matariki.] Na, e kowhanawhana ana ahau i tenei rakau kia tika, otiia ma te Kawana e whakatika tenei rakau ka tika.
Himiona, (Tuhourangi,) Tarawera:—Ma nga tangata tauhou tenei korero. I tapoko matou i waenganui o to koutou korero. Kahore matou i rokohanga i te timatanga, no te mea kihai i pai kia timataria te kai i waenganui; kua ora te hunga i timata i te tuatahi; kua tae ki te mutunga kihai i ora te hunga i kai i waenganni. Tena ia te tikanga pai, kia timata tahi kia whakamutu tahi. Mehemea tera atu ano te toe atu na he ra korero me waiho mo apopo te korero; no te mea he tauhou matou, kei rere noa iho i runga i te whakaaro kore a matou kupu. Heoi ano.
Pauro (Te Tawera): E rere wae tahi ana te tikanga. Ko te tikanga tenei o tenei kupu, ko te teina kei te kingitanga, ko te tuakana kei te Kawanatanga: ko te Arawa e rere tika ana. Ko Ngapuhi e rere a warwae ana, a ringaringa ana, ki roto ki tenei tikanga. I kite au i te he o Kawana ki te nupepa. I haere mai te Kawana ki te aroha: kihai i tonoa mai ki te whawhai. E kore au e mea inaianei ka tomo ahau ki roto ki te Kuinitanga: ka noho noa iho ahau i runga i te aroha, i te whakapono, i te pikopotanga.
page 27Wiremu Patene (Ngaiterangi): Kua rupeke a tatou korero, e rangi ma nga, tangata hou te korero. Kotahi aku kupu mo te ritenga o te wahine puremu. Ki taku whakaaro kua mate te tangata, no te mea kahore i wahia te utu ki te tangata nana te wahine kahore i whai manawareka ki a ia. Koia i tika ai te kupu—"Hoatu be utu ki a ia e tika nei te utu, he takoha ki aia e tika nei te takoha." Kotahi hoki tenei ko te ture mo te kanga-kopiro, mo nga kai e pirau ana. Ko te kai pea tena e ora ai tetahi tangata. Ki te mahue i aia tana kai ka kino ia.
Tomika Te Mutu (Ngaterangi): Kua tika ta korua korero (Matene raua ko Tamehana) ma tatou e whakanui ka nui, ma totou e whakaiti ka iti, ka haere tenei kingi. Mana ano e hapai tana tikanga, kaua tatou e hapai. He pani ahau, be toenga ahau, nana! emaui taku pakihiwi nei. Na te Pakeha kau ki toku kainga ka puta toku ihu, ka tini te paura, ka tini te pu, ka ora ahau. Kua tuwhera taku kete: kahore atu aku korero.
Parakaia Te Pouepa (Ngatiraukawa, Otaki): Kahore ano ahau i ora, ko toku matenga mai ano a taea noatia tenei ra. He korero pai kau, he korero papai kau nga korero; ko te rongoa i mea au kia ora ai au kahore ahau i kite. Ka apitiria e ahau nga tikanga o te Rongo-pai me te mana o te Kuini, ka maro te moana whiti atu ki Ingarangi whiti mai ki konei kua haere noa atu nga tamariki, nga wahine. Ko tenei na Akarana i wakatupu te he, na te runanga o Akarana tenei he, te Kingi e korerotia nei. Na kiia ana e te Kawana he mahi tamariki, e kore e taro kua mutu, na kua waiho hei he moku, kna kainga momotetia toku whakapono. Taka mai nei ki tenei tau, 1860. No Akarana ano tenei he. Kahore i akoe e Ma, i tawahi ke koe. Ko te rua tenei o nga he. No te 25 o nga ra o Hanueri i tuhituhia ai te pukapuka panui a te Kawana. I tuhituhia ki Akarana, ka tukua ki Taranaki. Kia korerotia e ahau? [Ka mea te Makarini, "Korerotia."] "Meake ka timata nga hoia a te Kawana, ta ratou mahi he whawhai ki nga Maori o Taranaki. Na, ko ahau tenei ko te Kawana te panui nei, te whakapuaki nui nei, ko te ture whawhai kia puta i naianei ki Taranaki; hei ture tuturu tenei taenoatia te whakarerenga. I tukua e taku ringa i whakaputaia i raro iho i te hiri nui o te Koroni o Niu Tirani." No nga ra o Pepuere page 28 ka tae ake ki Otaki. No te 27 o Maehe ka rongo kua hinga te parekura ki Taranaki. E toru nga Pakeha nana i homai aua nupepa panui, e toru ano nga pepa. Na, ka panuitia ki waenganui o te iwi. Ka hurihuri te whakaaro o Ngatiraukawa. Ka mea e tahi. "Na! Ka whawhai hoki te Kawana nei," ka ui "he aha ra te take i whawhai ai?" No konei te take i wehewehe ai, a e wehewehe nei ano. Me tahuri hoki au ki te korero ki te iwi nei, kua oti te korero te pai i mua, i enei tau kua pahure nei. Kahore ano i whakaaroa e matou nga tikanga nei; kia mutu mai tenei he, katahi ano ahau ka whakaaro i nga korero pai a te Kawana. Kia atea i a te Makarini tenei he. He mea aha ki a koutou te mate? Mo matou te mate. Maku koia e wakamutu? E ki ana ahau ma koutou e whakamutu. Kia atea tenei he, e kore e tika te mahi. Ki te mau tonu te wharo ki te korokoro e kore e tika te korero, e rangi kia atea.
Ngapomate (Ngatiwhakaue, Rotorua): Whakarongo mai e te runanga hou, e te runga tawhito, me whakaari taku mate hei hurihuri mo te runanga. Ko te mate tenei kei waenganui o Rotorua o Taupo. Na, kia kite koutou ko Tutukau tenei, ko Rotokakahi tena. I a Henare te Pukuatua tena mate. Ka whakaaro a Henare tena ano te pihi o tana matua wahine, ka haere ia ki te ruri, mate tonu e wha tekau nga tangata. Ma te tomokanga ki a te Kuini ka ora tenei mate: ma te kuini e rongoa ka ora taku mate. Tenei ano ka rere taua mate ki Rotomahana ki a Rangiheuea, ka mate au a te Arawa, i reira, kotahi rau nga tangata. Tenei te rata hei whakaora, kei Tarawera, kahore i ora taku mate. Ko te Ariki tetahi pihi i mate ai aua tangata. E penei tonu ana i roto i nga ra e haere nei. Tenei ano te rata kei Rotorua hei whakaora, kihai i ora taku mate, koia i kawea mai ai ki konei ki te Kuini hei rongoa mo toku mate.
[I haukotia nga kupu a tenei e Tukihaumene ma, kihai I ata puta tana korero ka noho.]
page 29Te Irimana (Ngatiporou, Wharekahika): E hoa ma, tenei ano taku korero ki a koutou, he korero tipua. Ko tahi kainga kei toku whenua, ko Waimahuru te ingoa. E kore nga tangata o taua whenua e rongo i te korero: no tenei tau i korerotia nga korero ki nga kainga katoa, kia wha, kia rima tau, ka tahi ano nga tangata o taua kainga ka ro ngo; no te mea ko te huarahi kei te taha ki uta, ko tetahi kei te moana, hoea ai na te waka. Ma te haere noa atu o nga tangata o taua kainga ki etahi kainga, ka tahi ano ka rongo i te korero. Kati tena. Ko tenei korero hei ritenga mo to matou whenua: na, ko te Pakeha kua tae noa mai kei nga whenua katoa: ko nga tangata o nga whenua nei kua rongo noa i nga korero o te Pakeha; kahore e rongona ki taua whenua. He mea haere noa e taku teina i runga i te kaipuke Pakeha ka tae ki Peowhairangi, ka tahi ia ka kite i te Pakeha, ka rongo i nga korero a te Pakeha. Ka maua mai e ia a te Wiremu Parata, e noho mai nei i to matou kainga. Kua tae te Kawana ki nga whenua katoa, kahore ano i u noa ki toku kainga; ko nga whenua katoa nei kua kite i te Kawana, kua rongo i nga korero o te Kawana, kahore ano matou i kite noa i a te Kawana, i rongo noa i ana korero. Na tana karangatanga i nga rangatira kia haere mai ki te whakarongo i ana korero, ka tahi ano matou ka haere mai: ka kite i a te Kawana, ka rongo hoki i ana korero, Ka rongo nei matou i ana korero, ma matou e mau ki to matou kainga, hei mahi ma matou inaianei, mo amua tonu atu.
Te mutunga tenei o nga korero. Karangtia ana he korero mo apopo.