Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Proceedings of of the Kohimarama Conference, Comprising Nos. 13 to 18 of the "Maori Messenger."

Turei, Hurae 24, 1860

Turei, Hurae 24, 1860.

Timataria ana e Te Makarini te korero: he ruarua ana kupu; ka tono ia ki te runanga kia whakaarohia e ratou te tuarua me te tuatoru o nga pukapuka a te Kawana; a kia whakina nuitia o ratou whakaaro mo runga mo nga korero o aua pukapuka.

Te Rira Porutu, (Ngatiawa,) Poneke: Whakarongo mai e te runanga! I Poneke au e no To ana. Ka rongo au ki te pere o te Kawana, e mea ana kia haere mai au ki te teratanga a Kawana i ana taonga. Na kua tae mai au, kua kite au i te teratanga. Na konei au i kite ai i te he o te tera Maori. Na, kahore he korero ke atu maku. Heotiano ka mutu.

[Ka mea atu a Te Makarini ki a Te Rira kia whai ano ia i ana korero o tera ra.]

Te Rira: Na, ko te whenua—kia rongo mai koe. Ko etahi e pakeke ana, ko etahi e ngawari ana. Kahore aku wahi hei korerotanga maku.

Hohepa: E Rira, whakamaramatia mai tau kupu ki a Te Makarini.

Te Rira: Kahore a te Maori korero i rite kia kotahi te whakaaro.

Tamihana Te Rauparaha: Kahore ranei he korero mo Taranaki?

Te Rira: Kahore he kupu maku ki reira. Engari me korero koutou.

Wiremu TamehanaTe Neke, (Ngatiawa,) Waikanae: Whakarongo mai e nga Pakeha! Whakarongo mai hoki e te runanga Kia whakahokia e au te panuitanga a Te Makarini, i panuitia i te Taete o tenei wiki ka pahure nei, mo te whakaaetanga a Te Awe, a Wiremu Kingi, a Wi Tikao. i Waitara, kia hokona ki te Pakeha. Na ka he au i konei. Kahore au i rongo ki tenei whakaaetanga kia hokona a Waitara. E mohio ana au ki te haerenga o Wiremu Kingi, o Mohi Tohiroa, o Tuarau, ki Aropaoa—ko Tore te kaipuke i haere atu ai ratou i Ka-puti. Ka noho matou ko Toheroa, ko Tuai-nane, ko Te Matoa, i Tahoramorea, i te aroaro o Te Rangihaeata raua ko Te Raupa-raha. He aha ranei te panuitia ai e Wi page 9 Kingi raua ko Te Awe i ta raua whakaaetanga mo Waitara. kia rongo etahi rangatira o Waitara e noho ana ki Waikanae? Kahore au i rongo i tena whakaaetanga a raua. Heoi te mea i rongo ai au, ko ta Wairaweke, engari tera i rongo au. Ko te tuarua o nga mea i rongo ai au ko ta Potatau. Te tautohe a Wi Kingi raua ko Kati ki Peowhairangi, i rongo hoki au ki tena. Ko te rohenga o Kawana Pitiroi, e karangatia ana e Te Makarini, i rongo ano au ki tena—ko Te Taniwha ki raro, ko Ngamotu ki runga. Engari ko tena kupu i mea na, ko nga utu o Waitara i wahia, ki Waitara tetahi wahi, ki Kaputi tetahi, kahore au i rongo i tena. [Ka mea te kupn a Te Makarini i konei, Kahore au i mea, i wahia ki Waitara tetahi wahi o nga utu, engari ki Ngamotu.] Heoiano te tahua taonga i kite ai au, te tohatohanga ki Waikanae na Kapene Rori, mo Waikanae ia ra. Mehemea i whakaae a Wiremu Kingi raua ko Te Awe. te mahara ai ia ki tana whakaaetanga kia hokona a Waitara—he aha ra ia i mea ai kia hoki ia ki Waitara? Na tana matua, na Reretawhangawhanga, te kupu kia hoki mai ia ki Waitara. Na, mate atu ia, ora ake ko Wiremu Kingi. Muri iho ka haere matou ki Poneke, ka runanga i te aroaro o Kawana Kerei. Ko te take i haere ai matou ki reira, ko Waikanae kia hokona ki a ia. Na. ka karanga mai a Kawanu Kerei ki a Wiremu Kingi, "Homai a Waitara ki an." Kahore ia i whakaae. Ka tuarua [unclear: mai] hoki ta Kawana Kerei ki a Wiremu Kingi, "Homai a Waitara"—kahore hoki i whakaae, ka ki atu ia, "Ko Waitara ki au, ko Waikanae ki a koe"—kahore raua i whakaae ki ta tetahi ki ta tetahi. Na, kahore a Wiremu Kingi i whakaae kia hokona a Waitara. Na, ko te tuarua tenei, ko te haerenga mai o Kawana Kerei ki Taranaki i runga i te tima, ratou ra ko Wiremu Kingi, ko Te Puni ma. Na ka tautohe ano raua i reira, kahore a Kawana Kerei i whakaae ki ta Wiremu Kingi, kahore ano hoki a Wiremu Kingi i whakaae ki tana. Engari ano te rohenga a Kawaua Pitiroi, e marama ana tena. E rua nga mea kihai i ata marama; ara, ko te tuatahi, ko te whakaaetanga a Wiremu Kingi a Te Awe i Aropaoa; ko te tuarua tenei ko te wahanga o nga utu. Kahore au i rongo ki enei e rua. Na, ko te hokonga a Potatau, me ui atu au ki a koutou mo tera. I ahu mai tenei ture i Ingarani ranei, i hea ranei? ara, kia utua nga tupapaku i mate ki runga ki te whenua o tetahi tangata? No Ingarani ranei tenei ture no hea ranei? No te Kawenata ranei o Waitangi, page 10 nohea ranei tenei ture? Heoti ano era korero.

Ka rere au inaianei ki runga i nga korero hamuhamu a Te Makarini, mo nga totara e kiia nei nana anake (ua Te Teira). E marama ana ahau ki tena. Ko Tokuhuruhuru te totara—te tangata ko Pouto-kino. I paea auo ki tana maara, no konei ia i mea ai nona nga totara o Waitara: no te mea i paea ki te paenga o tana maara. Mehemea i paea ki te rnaara o tetahi atu tangata, e kore e kiiu nona. Ko tenei e kiia mai nei hei ngaki kumara, hei ngaki kumara, hei ngaki taro au mana. No Waitara tonu au, kahere au i kite. I whanau au ki Waitara.

Whakarongo mai e te runanga nei! Kotahi tonu taku i kite ai, ko te kai hapainga mo Ropoama, ka moe i te mokopuna a Rauakitua. He piharau te kai i mahia. Naku ano tetahi taha o taua kai, ara, naku i mahi. Taku pa ko Papanui. Ehara i a ia anake nga piharau i mahia, i kiia ai na Te Teira anake nga piharau i roto o Waitara. Kaore: i a ia, i au, i a Wiremu Kingi—i a ia (i a Te Teira) a runga atu, i a Wiremu Kingi a raro mai. A Wiremu Kingi pa, ko Pupukura, ko Te Rira, ko Te Kahikatea; na e mohio ana au ki tana (ko ta Te Teira) pa, ko Te Wharariki.

Mo runga i tena i kiia mai na i peia a Enoka e Ropoama i runga i taua whenua: e mohio ana ahau ki tena. He waka ano tona, he waka ano to tetahi. Tona waka ko Kapakapanui, toku waka ko Te Rangaianga. I mohio au ki tera, ko te haerenga ki te taua i riro mai ai a Pakawera raua ko Wharepuni; ko te ingoa e whakahuatia ana, ko Ngatitu-aho, e mohio ana au ki tena. Ko te take o tena ingoa ko Tuahopere. Ona uri ko Te Whataiwi ma; tona uri ko Karewataranui; ta Karewataranui ko Manuwhiri (ara, ko Patukakariki, kei roto ia i a Wirernu Kingi e pupuri ana. Ko Nopera hoki, kei taua wahi—kei roto ano ia i a Wiremu Kingi e pupuri ana. Muri iho i a Tuahepere ko Te Hoetu, ona uri ko Hone Tuhata, ko Wiremu Koihua, ko Epiha Poiha—ki runga ano i taua pihi whenua. Muringa iho ko Knrukuru; ta Kurukuru ko Te allu; ta Te Aitu; ko Marama; tana ko au e tu atu nei. Muringa iho ko Urumoairaka; tana ko Paremaori; tana, ko Huriwhenua. Ko te take tena o tena ingoa o Ngatituaho. Heoti ano, ka mutu aku korero i konei.

page 11

Horomona Toremi, (Ngatiraukawa,) Otaki: E Te Makarini, whakarongo marire mai koe ki aku korero. E te runanga hoki, whakarongo mai koutou! Ka whakatika au ki te korero a te Kawana. Na, kia rongo mai kontou! No Ngatitoa tena whenua, ka pokanoa a Ngatiawa ki te hoko i Aropaoa. Ko Manawatu—na Ngatiraukawa tena whenua i hoko. Ka kite a Te Rauparaha ka mamae ia ki oua oneone e hokona ana e nga iwi pokanoa. Ka mea ia kia rere ki hea? Na ka whiti ia ki Wairau. Ka kite nga Pakeha ka rere ki runga ki nga whenua i hokona e Ngatiawa, ka rere nga Pakeha ki runga i aTe Rauparaha, hopungia ake e Te Paraha, na, ka mate te Pakeha. Te kitenga o te Pakeha i te he, ara, tona kitenga no Te Paraha ano tenei oneone, na whakamutua ana, takoto ana i te aio. Na ka riro a Manawatu te hoko—i a Hukiki nga utu. Ka rere a Paora Taikapurua, apititia ana ko te whenua, ko nga taonga. Ko te tuarua tenei. Ka kaiponuhia te whenua, ka takoto, na, ka tae mai ko Te Peina, ka tono kia hoatu te whenua, na kahore i marere i a Paora. Apititia ko nga taonga me te whenua, ka mau. Ka tahi ka puta mai ko Kawana Kerei. ka mea mai, Keihea he takotoranga mo nga taonga a te Pakeha? Ka tabi au ka tango ki tena e nohoia e Mutu, ka tahi ka oti: ka ora. Muri iho ka tae mai ko Kawana Paraone, ka titiro ki nga taonga o te Pakeha: kua ngaro (ara, kua huna i nga whenua i hoatu ra). Ko te wahi ano i toe me hoko pai. Kua riro a Poneke te hoko e Ngatiawa: ka tahi ka hokona ko Taranaki. ko Mokau te rohe; na Te Peina i whakahoki mai ki Parininihi, ki Te Taniwha te rohe: na reira au i mea ai na Ngatiawa i hoko ana oneone ki te Pakeha. Ka kite a Potatau, na ka hoko ko ana whenua ano. Ko te rohe a Potatau, kei Piraunui te mutunga. He aha ra te pai kia rere atu ki nga whenua kua hokona atu, ka rere ki te tango mai auo? Ka mutu tera.

Ko te whitu tenei o nga tau i hoki mai ai maua ko Matene i Rotorua i a Te Mete, i te whakakotahi i nga iwi ki runga ki te Kawanatanga. He hokinga tenei ki Taiporohenui. Ka tuhia mai nga pukapuka a Taranaki, a Ngatiruanui ki a maton—ki au, ki a Matene, ki a Tamihana, ki a Hukiki, ki a Hori Te Anaua, otira ki a matou katoa, Kia haere atu ki Taiporohenui. Ka huihui, ki taku whakaaro, e rima rau nga tangata. Na, ka whakahuatia te mata hei hinganga mo te Pakeha—ua Te Ngahuru (Tamati Wiremu) i whakahua—" Katina ano he utu mou, ko te rarangi maunga e tu ki Tawa-tawhiti: utaina atu page 12 tapangorengore ki Hauraki, e rima ka ao te rangi, e waru ka ao te ra." I kiia ko te mata tena e hinga ai te Pakeha. Na, ka mohio au. kua takoto te tikanga a Taranaki. Ka tomo maua ki roto ki te whare. Ka whakatika mai ko Paratene Te Kopara, ko te patiti, he mea whakawiri te kakau. rere ke te mata, rere ke te kakau. Kaore i penei me te whakanohoanga o nga toki; he mea whakairo te kakau. Ka whakaaria mai te toki, ka mea, Whakarongo mai e Ngatitoa. e Ngatiraukawa, e Wanganui, e ia iwi e ia iwi, ko Okurukuru tenei. Na ka takoto ki a Hori (Te Anaua). Muri iho ka kawea mai taua toki ka takoto ki a matou. Ka whakatika a Matene—" He aha a Okurukum?" Ka karanga mai, He whenua, na matou i hoko atu ki te Pakeha, he tiki atu tenei, he tango mai ano. Ka mea a Matene, "I utua koia taua whenua?" Ka whakaae mai, "Ae" Ka karanga atu a Matene, "Ka he: me waiho atu tena ki a tatou whanaunga Pakeha. Engari he whenua kahore ano i hokona, ki reira koe noho ai." Ka whakatika hoki ko au—" E hoa ma, ka he: e hoki mai koutou ki nga wahi kahore ano i hokona. Whakahokia to toki." Na, ka whiua ki te takiwa. Ka tahi i au ka mea. Ka he Taranaki. Ka whakatika au i ta te Kawana tikanga. Ka tahi ano taku kupu, ta tenei kuri, ka takoto. Na, i muri tonu i taua hui, ko Waiaua, muri iho ko Katatore, muri iho ko te whawhai ki a Ihaia, muri iho ko te pakanga a Te Teira raua ko Wi Kingi. Na, ka mate te Pakeha. Ka ngangau i runga i to raua whenua. He oti auo aku korero i whakaaro ai.

Manihera Te Ngatoro. (Ngatiawa,) Poneke: E hoa ma, ko taku tenei i whakaaro ai. Ko te kino kua takoto imua, ko te pai tenei. Me titiro ra koutou ki te tikanga o taku kupu, no mua te kino, no naianei te pai. Nana ka he a Wiremu Kingi, uana anake tana he. Me-hemea ka he te tikanga o Parete, kei a ia ano te he. E hoa ma, e kino ana te kino. E mea ana ahau me whakamutu. Kei te whakapai atu tatou ki a tatou korero—kei te patu mai te Pakeha. Kia rongo mai ra kouiou ki taku kupu. Mehemea kei te he a Wiremu Kingi, ka haere katoa nga tangata ki te patu i a ia. Ko taku tenei i pai ai, me whakamutu te kino, ara, te whawhai. Ka mutu taku korero.

page 13

Hukiki, (Ngatiraukawa,) Otaki: Na, e Te Makarini, whakarongo mai! Ka tika nga korero o. Tamihana Kua whakaaetia ano i mua ko te Pakeha hei tuakana mo matou mo te Maori. Ka whakaaro Te Wharepouri raua ko Te Puni kia tukua a Poneke. Muri iho ka kitea kei Waikanae. Tangohia ana nga pu ko nga paura. Muri iho ka tukua Manawatu. He mea runanga e maiou: e toro rau o matou i tana runanga. Ka mea te runauga ko au hei kai tuku i taua whenua. Na ka haere au ki Poneke; ka kite au i a Wairaweke. Karanga mai ana tera, E hia au e pai ai? Ka karanga atu, He mea nga pauna. na. ka riro mai nga moni. Ka karanga ano ia, Heahatau e pai ai? Ka ki atu au, He pu; na ka tango au ki te pu. He aha ano tau e pai ai? Ka karanga atu au, He paraikete. Ka riro mai. Ka karanga atu au. Homai ano. Kahore i whakaae mai. Na, ka mea au. "Hanga he whare mo ou taonga. E kore ou taunga e riro. Kia rite mo nga rau erua ka tahi ka riro te whenua." Ka hoki a Wairaweke. Na ka murua e etahi tangata nga taonga nei. ka riro i a ratou. No muri ka tae mai a Kawana Kerei: tae mai ana ki Otaki. Na, takoto ana te kupu a Kawana Kerei mo te tini o nga mea. Ka takoto i reira te tikunga mo Manawatu. Whakaae katoa ana nga tangata ki te tikanga a Kawana Kerei. Ka whakapuaki aoo au i reira i taku kupu o te tuaiahi. Ka whakaaro au ki nga paraikete ki nga pu i riro i nga tangata. Otira i whakaritea ano i reira, na takoto pai ana.

Na, kia korero au inaianei i taku korero mo Taranaki. Ka hoko a Te Teira i tona whenua, ka takoto ko te parawat hei tohu. Kahore a Wi Kingi i rere ki taua tamana taugo ai. haere ana ia. E kore au e kaha te ki atu, Whakamutaa te whawhai. Ma te Kuini e ki mai ki a Kawana, Whakamutua te whawhai-ahakoa he, whakamutua—ka tahi ano ka tika. Ka mutu aku korero i konei.

Pirikawau, (Ngatitoa,) Akarana: E te runanga nei! E mea nei te kupu a Te Rauparaha. ki a Te Rauparaha te wkakaaro, ki a Ngatiraukawa. Na, ki au Te Pehi te whakaaro, ki a Ngatiawa. Na e mea ana au, e te hui nei. ki au anake nga mea a Te Rauparaha. Naku taku mea: ki au te whakaaro, no te mea, ko ahau tonu nei te hoiho i, wahkawaha ai a Te Raoparaha ki Kapiti. Na, ko Ngatiraukawa kaore au e mohio.

page 14

Te Ao-o-te-Rangi, (Tainni,) Waikato: E hoa ma, he korero whenua taku—mo nga he o nga iwi Maori. E puta tika ana a koutou korero ki a Te Rauparaha ki a Te Waka. Ko taku tenei i pai ai kia atawhai tatou ki te Pakeha, he atawhai hoki ta ratou ki a tatou.

Inaianei he korero whenua tenei. E mea ma, kia ki atu au ki a koutou ki te Pakeha. Kahore au i karanga ki a Te Makarini, Homai tetahi kapa ki au mo te whenua (mo Taranaki). Na Te Waka i kawe a Te Rauparaha ki runga ki Kapiti. Rere ana Te Rauparaha, whaia ana e Potatau. Ko te haerenga tikatanga a Te Rauparaha. Waihoki ko te korero mo Te Rangitake, e haere tika ana te korero. Mei ata korerotia e Te Makarini raua ko Kawana, penei ka ata kimihia te he o Te Rangitake. E mea ana au, ka mate a Te Rangitake i ahau e noho nei. E to haere ana te tikanga o Te Rangitake i nga whenua o nga Pakeha. Taku korero ki a koe, e Ma: e penei ana toku whakaaro—otira kua rongo koe ki taku korero. Ko Waikato—ko Waikato—e noho pai ana: kahore ano i paru noa te ringa o Waikato! Kahore ano i poke noa te ringa o Waikaio! Taea noatia te toru, te wha o nga Kawana, kahore ano i poke noa! E Ma, e noho pai ana, kahore ana mahi—taea noatia inaianei, kahore ana mahi! Koia ahau ka mea ai kia atawhai ki nga Maori—kia atawhai mai ra koutou. E tama, kia penei te whakaaro tika o te tangata me toku. Ko' koe hei taonga moku, a ngaro noa toku tinana! Mau e peke mai ki runga i ahau, ka titaha; maku e peke ki runga i a koe, taua taua. E kore koe e waiho kia whakangaromia e te Maori. Ka pai Waikato i nga ra e haere ake nei. Ko te rakau i kite ai taua he mea whakatu noa na te Maori—kahore ona ritenga. Ko taku ra tenei: me atawhai koe (te Pakeha) ki au. me atawhai au ki a koe. Ko taku atawhai tenei ki nga Pakeha. Ko tenei kua rawe tenei iwi ki ahau, kua rawe! Ka pai au, e Ma, ka pai au ki a ratou! Ko tetahi wahi atu: e kore au e tahae i tona whakaaro. E kore au e tahae i te whakaaro o Waikato: ma Waikato tana whakaaro; maku, hei taku whakaaro ano, ka puaki atu nei ki a koe. Ko tenei, e Ma, kia pai to whakatuputupu i nga tarutaru i roto i to kaari kia pai, me au e whakatupu ana i taku kaari. Me korero koutou, nga rangatira Pakeha, ki nga Pakeha tutua. Me korero, ta te mea kei reira te be. Kei reira, e. Ma, te he, kei nga Pakeha tutua—haunga i a koutou, i nga rangatira, e marama ana. Inaianei me mahi ki a ratou ki nga Pakeha tutua. E koro, kia pai te page 15 whakatupu i te kaari! Kia pai te whiu i nga hipi! Kia pai te whakahaere kei korara i te kuri haere kino, haere tahae. Waihoki ko tenei, me ata whakatupu e koe nga hua, kia tupu ai he tangata mou, kia tupu ai hoki he Pakeha moku. Ma te tika o te whakaaro ka tika ai. Ko te whakamutunga tenei o aku korero ki a koe—ko apopo ano au te whakatika. Kia rongo mai koe, ka pakaru i au te whare o Kawana, kia ata korero au ki a ia, me ia ki au.

Tukihaumene, (Ngatiwhakaue,) Rotorua: Ka tahi ka rongo toku taringa i te kupu. Kahore i kitea atu ko mea te mea, ko te Kuini ko te Kawana maku. I whakaturia te Kingi hei aha? Mehemea i ahu mai i te Kuini te tikanga, ka tika. M i penei te kupu a te Kuini,—" Ekawana, haere ki Niu Tirani, whakaturia he Kingi," penei. ka tika. Kahore au e poka he wahi ke. E matakitaki ana au ki tana mahi ki ta Waikato. Mo konei taku waiata. (Ka whakahua i tana waiata.) He waiata tenei maku ki te Kuini ki te Kawana. Hei aha mau enei kupu? E mea ana koe ka pai a Waikato? E kore au e mea e pai a Waikato akuanei ki te Pakeha. Ki taku, hei to te Kuini kakahu anake maku. Ka mutu taku.

Tohi Te Ururaugi, (Ngatiwhakaue.) Rotorua:—[Ka whakahua i tana waiata.] Kahore aku wahanga ke, he karapiti taku. Ka korerotia e koutou te whenua, kahore aku kupu mo tena. Kahore au e whak. Ae ki te Kingi, kore rawa, kore rawa! Ahakoa tahuri mai koe, knutou katoa ki au e kore au e whakaae. Ko tenei, e Ma, kahore aku kupu. Ka awhi au ki a koe taea noatia taku matenga. Ahakoa ki mai te tangata he taurekareka au, e pai ana. Kahore hoki he kupu ke atu maku, hei runga anake i teture. Ma te ture au e tiaki. Heoianp taku ko te piri ki te Kuini. Ahakoa tahuri nui mai ki au, e kore au e tahuri ki te Kingi Maori. Ko te ritenga a Wiremu Kingi, e he ana tena.

page 16

Kuruhou Rangimaru, (Ngatiraukawa,) Manawatu: Kanui te raruraru o enei korero. Tu ake he hapu tu ake he hapu. Ka mea au, whakamuiua enei korero, kia whakahokia ki tona kainga ki tona kainga mahi ai. Tena ano etahi rangatira i noho atu i te kainga. Kotahi tonu te mea i whakaaro ai au, ko te whenua kia ekaekaia, kia noho tena tangata tena tangata i tona wahi i tona wahi. Koia au ka ki atu ai he ao ka rere ke. he po ka rere ke. Na konei au i mea ai, e Ma, whakahokia te iwi nei ki runga ki tona kainga mahi ai. Whakahokia ahau, a Ngatitoa. a Ngatiraukawa, me tera iwi me tera iwi, ki tona kainga ki tona kainga mahi ai.

Tamati Waaka Nene, (Ngapuhi, Peowhairangi: Whakarongo mai e tenei runanga! Kia kotahi te korero, ko te ata noho. Ae ra, kia kotahi tonu, ko te atawhai. Koia au i mea ai whakamutua te karanga Kingi Maori. Ahakoa ka karanga tera iwi tera iwi, He Kingi! he Kingi!—Kahore, e kore au e whakaae. Ki au ko tona mutunga tenei, to te karanga Kingi, ka mate na hoki toku hoa i Waikato; koia au e mea nei, heoiano, whakamutua te karanga Kingi. Ahakoa memga nohea ranei nga he ra i Taranaki, maku e ki atu, na taua Kingi nga he. Na, ka mate taku hoa i Waikato. me whakamutu te karanga Kingi. E mohio ana ahau, na taua Kingi nga he; koia ahau i mea ai, whakamutua. Ko te mea tenei i tangohia ai e au a Kawana Hopihana. hei tiaki mo tenei motu. Whakaaro ano au ko nga iwi ke. ko nga Wiwi. Na, ki te whakaaro tatou ki te Kingi Maori, ka riro to tatou motu. Ko taua, te Makarini,) kei te kuaha taua o te whare e noho ana; tena ko te hunga e karanga ana ki te Kingi kei te kokonga ratou. Na konei hoki au i ki iho ai whakamutua tenei karanga Kingi, whakamutua. Ko taku tohe tenei, aua e whakahokia te ingoa o te Kuini i te whenua nei, ta te mea ko te wheanua kua kuinitia, ko nga tangata kua kuinitia. Ki te tohe te karanga ki te Kingi ka ngaro tatou. Na te Kuini i ora ai o tatou wheuua. Na te Kawana i ora ai tatou. E meinga nei na Kawana te he, kahore—kahore he he i a Kawana. Mehemea kahore a Kawana i kumea mai ki uta, na kur riro te whenua nei i te Pakeha te hukohoko. Kua karanga tena tangata, " Ina taku whenua," na he naihe te utu, na kua riro te whenua i te Pakeha. No te taenga page 17 mai o Kawana ka turea te whenua, ka waiho mana anake e hoko. Koia au ka mea ai, whakamutua taua karanga Kingi, ta te mea e kore tatou e matau ki tena mahi. Ko te mea tenei i tangohia ai e au te Kawana hei tiaki moku. (Ka karanga a Tukihaumene, Kei ahatia koe?) A, e kore tatou e matau ki nga iwi ke. Akuanei, ka puta te rongo o Niu Tirani, na, ka u ko te Wiwi, ka u ko te Merikana. Inahoki te mahi a te Wiwi ki a Pomare. Kua riro tana whenua i te Wiwi. Na, ki te karangatia tenei Kingi apopo, na kua he. Ko Ahuriri, ko Ahuriri—kei Ahuriri te he apopo. Ki te mea ka karangatia taua Kingi, e mara ma, ka he tatou. Ko te mutunga tenei o a tatou korero, ka haere au ka hoki ki toku kainga. E Ma, mau e korero ki a Kawana, kua oti taku korero. Heoi ano ra taku korero.

Te Keene, (Ngatiwhatua,) Orakei: Ko ta Te Waka, e mea ana, ka mate nei a Potatau, me whakamutu te Kingi, e tika ana. Na kia korero au i te tikanga o ana kupu. I mua I puta te tikanga o Waikato kia tikina te taone kia patua; na, ka riria e Potatau, ka mahue taua whakaaro. Na konei au i mohio ai ki te whakaaro tika o Potatau. E whakaae ana ahau kinga korero aTe Waka. Me whakamutu te mahi Kingi. Akuanei ka tu tetahi Kingi hei whakakapi mona, kowai e matau ki tona tikanga. Kua kite au i te he o Waikato. Tetahi, ko taua tikauga mo Akarana, na i kore i a Potatau. Tetahi, ko nga kau a te Mokena. Na, ka titiro ahau ki nga mea e rua nei. Na, kia ki atu ahau, kua hiahia a Waikato ki te kino. Akuauei ki te whakaturia tetahi Kingi, he patu tangata pea te tikanga. Kia rongo mai koutou. Ko taku kupu tenei. Ki te tika tenei inaianei me haere i runga i te tikanga o Tamihana. Waihoki, kia tupato ki nga korero o Waikato. Ka tahuri koutou (nga Pakeha), ma koutou ki mua, ka pouri au, engari ma Waikato ki mua. Heoiano.

page 18

Tamihana Te Rauparaha, (Ngatitoa,) Otaki: Whakarongo mai e nga rangatira o te runanga! Heoi ano taku i mohio ai, ko te he o a Waikato ritenga; kia rongo mai koutou. Kahore he he o te Pakeha, no tatou te he, no te Maori. Kahore aku whakahe ki te Pakeha, erangi ko taku whakahe kei runga ano i a tatou, i te Maori. Inahoki ko aku matua ko te Rauparaha, ko te Rangihaeata, i homai e Kawana Pitiroi ki a raua nga utu mo Heretaunga, e wha rau pauna. Otira na maua ko Matene i tango. Wehea atu ana ki a te Rangihaeata e rua rau pauna, ki a te Rauparaha hoki e rua rau pauna. Na utua ana e te Rangihaeata nga moni i a ia ki te kaipuke: muri iho ka tango ano ia ki te whenua i utua atu na e te Pakeha ki aua moni. Muri iho ka tupu tana whawhai ki Heretaunga, ka pana haeretia a te Rangihaeata e nga hoia, e nga tangata Maori. Engari no te mutunga o taua whawhai ka noho pai ia, ka whakaaro kia mahi i nga rori o tona kainga. Waiho ana hei korero ma ana uri. "ko te huarahi tenei i mahia e te Rangihaeata." Na, tahuri ana hoki te Rauparaha ki te mahi Whare Karakia; na, e tu mai na te Whare Karakia, e karangatia ana, "ko te whare i hanga e te Rauparaha."

Na, ko Wiremu Kingi he tangata pai ia, i a ia e noho ana i Kaputi. I rongo ano ia ki nga kupu o Kawana Kerei. I hopungia hoki e ia etahi o nga tangata o te Rangihaeata i kawea atu ki te tima. No tona taenga mai ki Taranaki ka kino, ka akona ia e nga taurekareka o Waikato; heoi ano ka kino haere ia. Na te Rangitake te kupu kia hoki a Ngatiawa ki Taranaki, na reira ka hoki ai ratou. I mea ratou kia hoki ki Taranaki kia mau ai ta ratou whakapono, me ta ratou Karakia ki te Atua; na, no te taenga ki reira kahore i pai to ratou noho tahuri ana ratou ki te whawhai ano ki a ratou ano, a taea noatia tenei taima. Tahuri ana ratou ki te whawhai ki nga Pakeha. Ko te he tenei o tatou o te tangata Maori, ko te mau tonu ki nga tikanga o mua, ara, ko te kino, ko te whawhai.

Kia rongo mai koutou ki taku whakaaro mo Wiremu Kingi. Mehemea ma Wiremu Kingi te tikanga mai ki a Kawana kia houhia te rongo, ka tahi pea ka rite.

Kia rongo mai koutou, ka raruraru tatou i tenei ingoa e whakahuatia ana i roto o Waikato, ara, ko te Kingi Maori. E whakahe ana au ki tenei Kingi. Ka mutu tena korero.

page 19

Ko taku tenei, ko te Kawana ano hei matua mo tatou, kia topu ai tatou. Otira e kore tatou e topu, be ngoikore no te Maori. I te timatanga, i te mea e hou ana te korero, e pai ana, tena, kia roa, kua hoha, na kua mutu tana mahi. Ae, e hoa [unclear: na], e minamina ana te Maori ki nga ritenga hou, ka roa, na kua kore. I te whakahuatanga mai o te korero, na e whakapono katoa ana nga tangata; ka rua anake nga po e korerorero ana, na kua he, kua whakarerea. Waihoki ko tenei, hanga ana e Waikato he Kingi, ka oti. Waiho ana e ratou ki a Te Wherowhero taua Kingi, no te mea he tangata pai a Te Wherowhero ki te Pakeha. Ko taku tenete whakaaro nei, kua mate taua Kingi, na ka tahuri ratou ki te kino, ki te whawhai ki te Pakeha. Otira, kia rongo mai koutou. Ka rongo au kua mate oku Pakeha, ka whakatika au hei hoa mo oku Pakeha.

Kua mohio an, kanui te hiahia ote Maori ki te whawhai ki nga Pakeha. Ko tana i whakaaro ai he kaha-kore no te Pakeha. I te timatanga mai ko te whawhai ki Wairau, ka mate te Pakeha; muri iho ki Poneke; muri iho ki Whanganui; muri iho ano ko te whawhai o Hone Heke. Na, ka whakaaro te Maori kahore he kaha o te Pakeha; na te urunga o nga Maori ki nga Pakeha i kaha ai ratou, mei kore nga Maori e kore ratou e kaha. Ka rua tekau nei nga tau i piri ai tatou ki te Pakeha; na konei ahau i mea ai inaianei, kia atawhai tatou ki te Pakeha; ehara hoki tatou i te tutua, otira he rangatira ano tatou. Kia mau te whakaaro o tenei runanga ki nga mea pai, ki nga mea e ora ai te tangata, ki nga mea e tupu ai. Na, ka hoki koutou ki o koutou kainga, kaua e hoki he atu, engari me haere atu ma te ara tika, ara, ma nga tikanga marama.

Na, he korero ano tenei mo nga runanga Pakeha. Kia rongo mai koutou. Na Te Makarini ano te korero ki a maua ko Matene, ki a Rawiri Puaha hoki, kia whakaurua nga Maori ki roto ki nga runanga. I mua i a Kawana Kerei, kei a ia anake nga tikanga mo nga moni, mo nga mahi, mo nga mea katoa. Inaianei kua kore te tikanga o Kawana Kerei, kua waiho ma nga runanga e karanga; koia tatou i tino hiahia ai kia uru te Maori ki nga runanga. No te putanga mai o enei raruraru, no konei i ki ai nga Maori, no roto i tenei wha whai tenei runanga. Ki au, kahore, kua whakaritea ketia i era tau atu. I Manawatu a Te Makarini e korero ana i enei korero, ko Matene, ko Rawiri, ko au i rongo, na kua rite i tenei tau. Kia haere tatou i tenei huarahi kia ora ai tatou.

page 20

Tenei hoki tetahi korero aku, ara, he korero mo taku takuta i Otaki. Mei kore tenei takuta kua mimiti haere nga tangata. Ko taku huarahi tenei e kimi nei au inaianei, kia whakanuia he moni mo taua takuta. Ko nga moni enei e homai ana e te Kawanatanga ki a ia, e rima tekau pauna. Na, he roa nga wahi hei haerenga mo taua takuta, e iti ana nga utu mona. E mea ana au me whanui. I mua i kohikohia e matou, e te Maori, kotahi rau e rima tekau pauna, mo tetahi takuta mo to matou kainga; na, rongotaimatia ana e te Maori, kahore kau i utua. Na, ko taku tono tenei ki te Kawana inaiaianei, kia whakanuia he moni mo te takuta e noho nei i Otaki.

Tenei hoki tetahi kupu, mo te taone ki Otaki. (Na whakakitea ana e ia te mapi.) Na, ko to matou taone tenei. Kua ekaekahia nga wahi o te taone. ki tena tangata tona kuata eka ki tena tangata tona kuata eka. Na, e mea ana au inaiainei, me homai he Karauna Karati mo aua pihi, kia whiwhi ai tena tangata tena tangata ki te Karati mo tona pihi. Kua taiepatia nga pihi, kua tupu nga rakau, he pititi, he aporo, he aha, he aha. Tenei ano a Hukiki, a Parakaia, a Moroati, me etahi atu o matou e noho nei; a e mea ana taku kupu, kia homai be Karauna Karati mo matou.

Tenei hoki tetahi korero. Ko Mana he moutere, enohoia ana e te Pakeha inaianei. Ka toru te kau nga tau i nohoia ai e te Pakeha, ko Pero te ingoa. Ka homai e taua Pakeha he paraikete, he tupeka, he paipa, he paura, ana tonoa e matou, na, no muri nei ka mea ia he utu tena mo te whenua nei. Na, whakawakia ana taua wahi e Te Peina, e raua ko Te Rangihaeata. Kiana a Te Peina kua utua taua motu e te Pakeha ki te paraikete, ki te aha ki te aha. Ki ana Te Rangihaeata, kahore, e hara i te mea utu, otira, he mea homai aua mea e ia hei utu mo tona, nohoanga ki reira. Na i te taima o Kawana Kerei, ka tonoa e Te More ki tetahi Karauna Karati kia homai e te Kawana ki a ia; ka mea ia he mea hoko nana taua motu ki a Te Pero. Na, whakaae ana a Kawana Kerei; riro ano i taua Pakeha te Karauna Ka rati. E mea ana matou e kore e tika kia riro taua motu, otira me homai e Kawana tetahi moni hei utu kia pai ai matou, kia mutu ai te raruraru. Ma Kawana e whakaae, ma koutou hoki, ma te runanga.

Tenei ano hoki tetahi korero: kia rongo mai koutou. He nui nga kau Pakeha i toku kainga. Ka pouri ahau, ta te mea ka pau nga tarutaru o toku kainga hei kai ma ena kau. Engari me utu mai ano aua tarutaru page 21 e aua Pakeha, kia ai he moni hei hoko rongoa mo to maton takuta, mo te hanganga hoki i nga mira-huri-paraoa ana pakaru.

Tenei hoki tetahi. E tohe ana au ki te Kawanatanga kia Whakaaetia e ratou tetahi whare mo matou i Poneke. Ko koutou, kua whiwhi. Ki Akarana, ki Wakatu, ki Whanganui, ki Potikupa, ki Otakou, kua tu he whare mo nga Maori. Ko Poneke anake i kore. Ko matou ko nga tangata o Otaki, o hea atu o hea atu, e haere atu ana ki kona, na kahore he whare mo matou. I whakaaetia ano he moni imua, e rima rau pauna, na whakakahoretia ana e Takuta Petatone, raua ko Te Paki, na kahore i tu te whare mo matou.

Kia korero ano au i tetahi kupu. Ka puta taku whakaaro i mua kia tukua atu tetahi wahi whenua ki a te Pihopa, hei kura mo nga tamariki Maori. Ka mea au kia ata whakaritea he wahi; na ka huihui mai a Te Rauparaha ma ki taku whare. I reira ano te Pihopa. Na, whakaaetia ana e matou ko taua wahi i Porirua, e whitu rau eka ranei, e hia ranei. Whakaae katoa ana nga tangata: he tohu aroha hoki na matou ki nga Minita e whakaako pai nei i nga tangaia. Na tukua ana taua wahi. No te kitenga o aku whanaunga kahore i tu te kura, ka riri mai ratou ki au mo te hoatutanga ki te Pihopa, ka mea ratou kia tangohia mai. Taku korerotanga atu i tenei ki a Pihopa, ka mea mai ia e kore e tika, ta te mea kua tukua rawatia mai e koutou. I whakaaetia hei kura, na kahore i tu te kura. E retia ana taua wahi inaianei, ko nga moni e riro ana i a te Pihopa. Na Ngatitoa te timatanga ki te hoatu kainga kura mo nga tamariki, koia i mohio ai nga Maori ki te hoatu i a ratou whenua mo te kura. Koia au i whakaaro ai ko Ngatitoa, kahore o tatou nei tangata i te kainga; heoti ana tatou kei roto i te runanga nei. Me whakaae atu tatou kia tukua atu ki nga Komihana nga wahi i a tatou, e mau nei i roto i te mapi nei, ara, nga wahi i whakatapua mai e te Kawana mo tatou. Ko tenei, ma tatou ano e timata te ekaeka i a tatou whenua, kia waiho ai tatou hei tauira mo era atu iwi. Kua waiho ko maua ko Matene hei hoa mo runga i tenei mahi ki nga whenua rahui. Otira, e he ana te tikanga o tetahi o nga wahi e korerotia nei, ta te mea e tautohetohe ana matou. Kua ngangare maua ko Ropata, kua korero kino maua tetahi ki tetahi; nakonei au i mea ai me ata wehewehe tenei whenua kia rite ai ki te Pakeha.

page 22

Matene Te Whiwhi, (Ngatitoa,) Otaki: I korero ano au i tera ra, otira me timata ano he korero maku i tenei ra hoki. E penei ana taku inaianei. Ki au, ma te Kawana te whakamaharatanga ki tana tamaiti, ki a Wi Kingi, ma Wi Kingi te kupu ki tona matua ki a Kawana.

Te Makarini, (Ngatiawa,) Te Awa-o-te-Atua: E hoa ma, e penei ana taku. Ko nga korero o te runanga nei, e rua nga korero nunui, ara, ko tetahi, ko te tukunga i nga mea katoa ki te Kuini, ko te tuarua, ko te tikanga o te Kawana raua ko Te Rangitake kia pai. E whakaaro tonu ana matou kia puta mai, kia puta mai. E mea ma, tenei te tauira mo tatou, ka korero ki tona iwi ki tona iwi. He pena ano taku me ta Matene. E hara taku whakahe mo te whenua i hokona, engari ko taku i whakahe ai koia tenei, ko tana whiuwhiu kore ki te runanga i te tuatahi. Heoti ano aku korero.

Wi Patene, (Ngaiterangi,) Tauranga: Ka rite taku kupu me ta Matene, ara, kia whakamutua te pakanga a Te Rangitake, kia whakakotahitia raua ko te Kawana. E whakahe ana hoki au ki te Kingi. Hei aha ra tenei Kingi? Ko taku whakaaro ano tenei i haere mai ai au.

Pehimana, (Ngarauru,) Whanganui: Tae ake te korero ki taku kainga, ka haere au ki a Te Ture (Kai-whakawa), ka ki atu, "E Ture, ka mate a Taranaki." Na ka noho au ka tuhituhi i taku reta. Na ko taku kupu inaianei, kei a Taranaki te he. Na, e te runanga, kahore aku whakahe mo te Kawana. Engari kotahi taku mea hei whakahenga maku. E Ma, homai he moni maku. Ko taku whakahe tenei ki a koe. E whakahe ana au i te mahi a etahi ki te hoatu huna i te whenua. E whakahe ana ahau ki tena tikanga.

Ko te mutunga tenei o te korero. Karangatia ana mo apopo ano korero ai.