Wenerei, Hurae 25, 1860.

Ka mea te kupu a Te Makarini, he pukapuka tenei na te Kawana kua tae mai. kahore ia i pai kia haukotia nga korero o nanahi, engari me panui kau i tenei pukapuka ka waiho kia takoto ana; taria e korero i tona tikanga kia ata mutu era korero kua ti mataria ra. Ka tahi ka panuitia e ia:—

page 23

(Pukapuka 4.)
Na Tamati Koa Paraone, na te Kawana.

Kua whakahau iho a te Kawana ki a Te Makarini kia whakamaramatia e ia ki nga rangatira o te runanga ki Kohimarama te tikanga o nga Huuri whakauru (ara, te runga te kau ma rua); na, kia oti tenei e ratou te ata hurihuri marire me whakapuaki mai i a ratou whakaaro, me ta ratou i paiai, kia mohio ai ia.

Te Whare o te Kawana, Hurae 24, 1860.

Tamihana Te Rauparaha, (Ngatitoa,) Otaki: Tenei taku kupu mo runga mo tenei, mo te pukapuka a te Kawana mo te tekau ma rua, kua korerotia na. E tika ana kia whakaurua tahitia etahi o nga Rangatira mohio, hei whakahaere tahi i nga tikanga whakawa, hei titiro i nga tupapaku o te Pakeha, o te Maori. Kua oti mai ano i a Ngapuhi te ture, kua tukua mai te tangata kohuru kia taronatia. Ko te kohuru o te wahine o Nga tiwhakaue kua rite te ture mo tera, no reira ahau i mea ai kua marama i etahi iwi, ara i a Ngapuhi, ia Ngatiwhakaue. Kahoreahau e mohio ki etahi iwi e noho ana i waeaganui nei. Tenei ano tetahi kei a matou he tangata kohuru, ko Pitama te ingoa, i kohuru i te tamaiti a Paraone. Kahore ano i rite noa. Na to matou kaumatua, na Te Rangihaeata. i whakahe. I ki ia ki te riro taua tangata I te Pakeha, ka riro te mana o Niu Tireni. Kei au tenei he, otira e hara i au, ko au e hoatu ana i nga tikanga, ko nga kaumatua hei whakahe. Koia au e mea nei ka pai kia ura nga Maori ki tenei mea e korerotia nei.

Tenei ano te kupu hei whakahe i te mahi a taku tamaiti a Te Rangitake, ko tana tango i te whenua o te Teira, i tupu ai tenei whawhai. I Kaputi ka marama ahau ki nga tikanga a Te Rangitake. I te meatanga a te Rangihaeata ki te Pakeha ki Heretaunga, ka mea a Te Rangihaeata kia piri ki a ia, kahore a Te Rangitake i pai. He taurekareka na Waikato nana ia i whakaako, i mohio ai ki te kino. Na Te Teira ano taua whenua, na tona tupuna. I te nohoanga ki Kapati kahore he rohe e mohiotia ana. Puta ana te Rongo Pai, me nga Pakeha, ko te pai. Na reira ka tukua nga taurekareka. No te hokinga ki Waitara, katahi a Te Teira ka kite i nga rohe a ona Tapuna. Pera me matou, ko nga whenua o a matou tupuna kei Kawhia, kei Maungatautari; tera ano pea nga rohe o nga tupuna, kahore ahau e mohio, e ngari pea kei nga kaumatua. He whenua mahue hoki. E hara i te mahue pera me o page 24 te Pakeha whenua, e takoto ana nga pukapuka ki nga tamariki. E tika ana te kupa tutua mo Te Teira, inahoki i te nohoanga ki Waikanae, tera ke nga rangatira, ko Reretawhangawhanga, ko Toheroa, ko Te Awe, me etahi atu. Ro Raru ko te papa o Te Teira, kahore ia e whai korero. No te taenga ki Waitara ki te kainga o ana tupuna katahi ka kaha tana kupu ki te paenga a tona tupuna. Koia ahau e mea nei e marama ana ta Te Teira, e he ana ta Wiremu Kingi. Te take a Wiremu Kingi, e tohe ana ki tana mana pupuri whenua, ki te mana o Niu Tiren, he hae pea ki te Pakeha tetahi. He whenua ano toku kei Rotorua na toku whaea, tena e kore pea e whakaaetia mai e nga whanaunga e noho ana i runga. He tika ano, noku ano taua wahi. Mehemea ka kiia atu ki nga kaumatua kia tohutohunga mai nga rohe, akuanei ka kiia mai pea kua warewarengia. He pera pea ta Te Teira raua ko Wiremu Kingi. KoTe Teira e kite ana i te rohe a tona tupuna. Ko tahi taku i mea ai ko te nui o tenei pihi, e 500 eka, kahore e pera te nui o te mahinga o te tangata kotahi, e rangi pea i huia mai ki a Ropoama ma ka rite ki tenei. E mohio ana tatou ki a tatou tikanga, ka riro i te tangata kaha te tikanga. He tango noa iho ta tatou ta te Maori. Rapua e tatou nga tikanga mo enei. InahokiKapiti, he mea tango. Kei au te rangatira tanga o tera. Ki te ritenga o te Maori, ka kaha te tangata ki te tautohe ka riro ano i a ia. Me whakatika e tatou te taha ki a Te Teira, he mea hoki i hokona i te ra e whitiana, i hoatu hoki te Parawai hei kopaki mo tenei whenua. Kahore i tangohia e Wiremu Kingi, kia kiia ai kahore o Te Teira wahi. Mehemea ko ahau ka tu hei hoko, ka mea mai pea taku whanaunga kahore ou whenua; na, na taku kaha ka riro ko ahau hei whakarite. He mahi hanga noa iho a tatou a nga Maori. Atawhakaarohia, he whenua tupuna ki a matou, he mea tango nga Ngatitoa. Ka hoatu he wahi ki a Ngatiraukawa, ka hoatu ki a Ngatiawa, ki nga tangata e ka tonu ana te ahi ki runga ki taua wahi.

Ka nui taku whakapai ki a Ngatiraukawa, he nui no ta ratou tango ki nga tikanga Pakeha. Kaua e whakaititia te wahi ma ratou, kia nui te kaanga ahi mo te iwi mahi. Ko to ratou wharekarakia, nui atu te pai. Kahore he wharekarakia i Niu Tireni hei rite. Na te Maori ano i hanga. He whakairo Maori a roto, he paraki Pakeha a waho. Koia au i mea ai kia nui he whenua rahui mo ratou. E ngari ko nga tangata e pai ana ki te Kingi Maori me whakahoki ratou ki Maungatautari.

Tenei etahi kupu aku, mo nga Minita page 25 Maori, kia tukua atu he whehua mo ratou, hei oranga mo ratou, kei mahi kohikohi tonu nga tangata Maori. Kahore hoki he tikanga a Ingarangi mo nga Minita a konei inaianei. Kua hua hoki te witi, me te kau, me nga mea katoa, me whakarite ano he tangata Maori he Pakeha hoki hei whakahaere i nga tikanga, ara i nga hua e puta i taua whenua.

Tenei ano hoki taku kupu i wareware i au mo te whare Maori ki Poneke. E £500 i whakaritea. Riria ana e Petatone raua ko Te Paki, mea. ana raua kia kaua e hanga he whare pera me tera ki Waipapa, kei waiho hei whare puremu; engari me hanga tetahi whare pai mo nga rangatira anake, kaua mo nga tutua, me whai ruma mo tenei rangatira tona ruma tona ruma. Na. e whakapai ana ahau ki tetahi wahi o ta Te Petatone. Engari ma te runanga e ki mai, kia peratia ranei, kia waiho ranei tetahi tahi mo nga tutua.

Na tenei hoki tetahi kupu aku. Kia tohe atu tatou, te Runanga nei, ki a te Kawana kia whakaritea tetahi kura mo a tatou tamariki tane, wahine hoki, hei whakamohio i a ratou; kia tino tupu ai te Maori, kia penei ai me te Pakeha. Ko nga kotiro kia whakaakona nuitia, kia marena paitia ki o ratou hoa Maori i pai ai, kia tupu ai te tamariki hei whakamaranga i te ingoa o te tangata Maori.

He kupu tenei mo nga rori. He mea naku kia rite ai a matou huarahi ki a te Pakeha. Ka haere ahau ka tono ki te Maori ka homai tana hikipene, tana hereni, tana hawhe-ka-raone; na te Pakeha ka homai he pauna, he te kau hereni. Ka huihuia e ahau e toru te kau pauna nga moni a matou i kohikohi ai, ka tae atu ahau ki te Hupereteneti ka apitiria mai hoki e toru tekau pauna. He whakaritenga hoki tenei mo te pai o te Pakeha, e awhina mai ana i nga mahi a nga tangata Maori. E whakama ana ahau, mo nga tikanga e mahi he nei, e mahi kuare nei, te Maori; kaua tatou e mea tera emate i a tatou te pakeha. Me whakaaro tatou ki te rangatiratanga a te Pakeha. He motu iti to raton penei me Niu Tireni, otira he iwi nui ratou, he iwi kaha hoki; na te whakapono ratou i kaha ai. E kore tatou e kaha i te Pakeha. Ki te tohe tatou ki te whakahihi ki te Pakeha, ka ngaro tatou, ka riro o tatou kainga. Ka taurekarekatia tatou. Mehemea kua tae koutou ki tawahi ki Ingarangi ka kite koutou i tana pai. Me nga Minita e mahi pai nei ki a tatou. e whakaako nei i a tatou. Kaua tatou e mea he iwi pehea te Pakeha. kahore he whakatutua a te Pakeha i a tatou. Kahore ana takahi i te mana a te Maori. Aua e page 26 mea me wehe te kiri pango i te kiri ma, e ngari me apiti mai, kia ora tahi ai tatou.

Mete Kingi, (Ngapoutama,) Whanganui: Ko te kupu i tu ake nei au i karangatia e te runanga nei kua paru nga ringa o Whanganui i te toto: katahi au ka ki ake no te pukapuka o te Kawana i korerotia nei e te Makarini, no konei au i maanaki ai. Na, he korero reti whenua, e kore au e korero, kahore oku whenu. E tika ana te kupu a Tamihana e whakahua nei ki te mohiotanga o Ngapuhi ki te hoatutanga o Maketu kia taronatia. Na, kia rongo mai koutou e te runanga nei: ko toku mohio he mohio iti. Ka puhia tetahi tangata o matou e te tamaiti Pakeha ka haere atu matou ka tono atu, ka ki mai nga Pakeha ekore e tika kia hoatu ki a koutou, he tamariki ia, kahore he whakaaro, i pohehe ia. Na, he kaumatua ka tika te kohuru. Ka waiho atu e matou. Ka haere mai nga tamariki no [unclear: wa] o to matou awa, no te tuawhenua, ka rongo ki te aue o taua tangata i puhia, ka haere ka kimi Pakeha i te koraha, ka patua aua Pakeha. Ka whaia ano e matou ko Hoani Hipango, ka homai ki nga Pakeha ka taronatia. Ko to matou mohiotanga tenei e Te Makarini. Ka rongo te iwi o aua tamariki i taronatia ka haere mai ratou ki te whawhai. Me korero atu au i taku mohiotanga. Ko te tangata i puhia i te takaro kahore ona tikanga; na ko te tangata i mate ki te wai tokorua ona hoa kahore i mohiotia me kawe ano ki te whakawa; ko te tangata i mohiotia i kohurutia engari tera me huihui te Pakeha te Maori ki te whakahaere i taua he. E te Makarini, no te Maori anake te tekau ma rua nei?

Ka ki mai te Makarini, "No te Maori no te Pakeha; otira mo apopo ka whakaatu ai ahau i te tikanga o taua kupu o te Kawana ki a koutou."

Wiremu Tamihana Te Neke. (Ngatiawa,) Waikanae: Ko te korero a Te Makarini o nanahi i mea na ia kahore o te Kawana hia-hia ki te pakanga, otira na te tangata Maori i whakatatari te pakanga ki a ia. Ka tika tera mehemea na Wiremu Kingi i whai atu ki te taone ki te patu Pakeha; nei ra ko tena, nou ano te hiahia ki te pakanga, inahoki haere atu ana a Te Makarini me tana tini, me ona hoia me tana tanunga hoki i nga pa o Wiremu Kingi, me tana noho ano hoki ki Waitara. Heotiano tena.

Mo Taranaki tenei: kua karangatia a Taranaki hei kainga pakanga. E korero ana a Te Makarini i nga kohuru a Taranaki a Ngatiruanui. Na, e mea ana ahau he uru maranga ena, ara, ki to maua ritenga ki to te tangata Maori. He utu ake tenei mo a te Makarini korero. Heoti ano taku.

page 27

Hohepa Tamaihengia, (Ngatitoa,) Porirua: Kia rongo mai koutou e te runauga nei. Ko Wairau te putake o te he. Ka rere au ki te pupuri i aku whenua, ka kite a Wairaweke raua ko Taputini, ka mea kia whakakinoa matou, kia apitiria iho ko te whenua ko matou hoki. Ka whakaaro matou e kore e pai kia apitiria matou me te whenua. I whakaaro hoki au kia po toru e korero ana matou ka tahi ka whakaaetia kia tukua tetahi taha o Wairau. Ka mea a Taputini, Kahore, me hopu i nga tangata. Na, ka puta i konei te kino; ka karanga a Taputini kia puhia matou, puhia ana, ka hinga tetahi o matou. Ka tahi matou ka kino i konei, puhia ana nga Pakeha, mate iho kotahi tekau. Ka mau o matou whenua i konei. Ka tae mai ko Kawana Pitiroi ka whakaritea tikatia nga utu mo te whenua. Ka korerotia a Ta ranaki. Kua oti noa atu a Waitara i nga korero a nga Maori e takoto na i roto i te Paipera. Kotahi te hapu kihai au i rongo, ko Ngatikura. Ki toku whakaaro, na Te Teira ano tona pihi whenua, a e tika ana tana tuku atu ki a te Kawana. Ko Te Rangitake ka whakahengia e au.

Ka tu mai a Kawana Kerei ka tono ia kia tukua atu te matenga o nga Pakeha i Wairau. Ka whakaaetia e matou. Ka mate nga Pakeha o Heretaunga i a Te Rangibaeata, ka hoatu ko Heretaunga hei utu. Me Whanganui, ka mate nga Pakeha ki reira, ko tetahi taha o Whanganui i tukua hei utu mo nga Pakeha.

Na, e mea ana ahau, kia tukua ahau kia haere ki Waitara, kia kite ahau i a Wiremu Kingi, kia korero atu ki aia he mangai he mangai, kia ki atu ahau ki aia kia whakamutua tana mahi. Ka mutu taku i konei.

Pirikawau, (Ngatitoa,) Akarana: E nga rangatira o te runanga nei. Ka whakatika ahau ki te kupu a Hohepa, kua rongo nei tatou. E tika ana. Kia rongo mai koutou, e toru oku iwi, ko Ngatitoa, ko Ngatiraukawa, ko Ngatiawa. Tukua a Hohepa kia haere, kia korero ia ki a Wiremu Kingi kia whakamutua tana mahi. Heoi ano.

Tamihana Te Raupara ha,(Ngatitoa,) Otaki; E te runanga nei! E tika ana te kupu a Hohepa, kia haere matoa ki te korero i a Wiremu Kingi Te Rangitake, tera ano ia e whakarongo ki a matou. E rangi kotahi te wahi e he ai; na te urunga o Waikato ki taua pakanga. Kia tohea atu kia tukua mai te whenua a te Kawana i utua ki nga moni a te Kuini. Ma koutou e titiro tenei whakaaro, e te runanga nei.

Mohi Te Ahia-te ngu, (Waikato,) Pukaki. Tena koutou e nga hoa, e nga rangatira o te page 28 runanga. E Te Makarini, tena koe; no Waikato ahau, otira no Manukau, no roto i nga rohe o te kawanatanga. I mua ka tae mai te rongo-pai, tango tonu ahau: muri iho ka tae mai ko te Kawana, ko Pihopa, ka whakatakotoria te Tiriti ki Waitangi. Kahore a Waikato i reira i te whakatakotoranga o taua Tiriti, ko Ngapuhi anake. Kihai i roa ka tahuri iho ano a Ngapuhi wahi ana i taua kawenata, ara ko te Pakeha i mate, i a ia. Kahore he tikanga o taua Tiriti, kua ngaro. Peia mai ana a Kawana Hopihona, raua ko Pihopa, ka kite a Waikato toia ana ki runga o Tamaki. Tukua ana e au toku whenua a Tamaki ki a koe, ki runga i te kohua, i te paipa, i te paraikete, i te tupeka. Ko toku he tenei. Kia whakaatu ahau i to he: ka tukua mai a te Kawana e te Kuini, hei tiaki i nga tangata Maori o te motu nei. Ka mea a te Kuini kia kotahi te ture mo te Pakeha mo te Maori. Ka tukua e ahau oku whenua, i a koe anake te ture kahore he ture i au. Ko te tahi tenei o ou he; ka mea ahau kia retetia toku whenua, a te Wharau, ka mea koe, "Kahore," na, kei a koe anake te ture.

Ka tukua e ahau a Pukekohe ka whakaaturia e ahau nga rohe, rite ana taua raina. Tonoa ana te kai ruri, kapea ana e ia taua rohe, tango ke atu ana. Ka kite ahau kua he te rohe, ka korero ahau ki a koutou, ki nga kai tuhituhi o Kawana. Ka mea koutou na te Maori pea i neke ke te rohe. Nou, noku tenei he. Na Pihopa i tono atu ki a Kawana, katahi ka hoki mai a Pukekohe, otira kei a Te Makarini tetahi wahi e mau ana.

E hara i au tenei whakatunga Kingi, kahore a Waikato puta noa ki waho. Engari na Turoa, na Te Moananui, na Te Heuheu. Whakaaetia ana a e Hoani Papita, e Tamihana; kimihia ana ko Potatau hei Kingi. Na nga tangata o runga. Ka tahi ka puta te kupu o Waikato ki a Potatau, "Me hoki mai koe ki roto o Waikato, hei matua mo te iwi." Kihai a Potatau i pai ki tenei tikanga Kingi. Ka haere a Potatau ki a te Kawana, ka ki atu ki a ia, "E hoa, e tohea ana a au e te iwi kia hoki ahau ki roto o Waikato, ka ki mai a te Kawana, "E tika ana, me haere koe hei pehi i nga he o te iwi." Ka kawea e matou ki runga ki Waikato. Ko matou ko te Para ma i haere. Ka tae ki runga ka huihui a Waikato; ka tu to matou matua a Te Katipa, ka karanga atu ki a Potatau, "Ko koe hei matua mo matou, ne?" Ka karanga mai a Potatau, "Ae." E rua karangatanga atu, me te whakaae tonu mai a Potatau. Muri iho ka tu ko Tamihana page 29 Tarapipipi. Ka karanga ia ki a Potatau, "E Potatau, ko koehei Kingi, ne?" Kahore a Potatau i hamumu. Ka hoki mai matou, ka kawea a Potatau ki Rangiaowhia, ka tohea ano e te iwi; no te roa o te tohenga ka whakaae ia. Ki ta raro nei hei matua. Ki ta runga na hei Kingi.

Kahore oku whenua. Kua riro katoa oku whenua i runga i toku kuaretanga. No te rironga o aku whenua i a koe ka kataina ahau e koe mo toku kuaretanga. Ka mea na hoki koe mo tenei Kingi, e he ana. Ka rua whakahokinga i au ki runga ki toku kuaretanga Ka pikaua toku he ki runga ki ahau pehi ai. He aha koe te kaiponu ai i te whakapono, te ture, te aroha? I tukua paitia mai enei e koe ki au. Na te ingoa o te Kingi, na konei ka whakahe koe. Ka tahi tenei tikanga au, te runanga.

Rere, ko to tika tenei e Ma. Ko Taupoki, te whenua i tautohetohea e matou ko Ngatiwhatua, tata ana ki te he, purutia ana e koe nga moni, kahore i tukua ki tetahi ki tetahi. Ko to tika tenei. Mehemea i peneitia te tikanga ki a Te Rangitake raua ko Te Teira, penei kua kore te whawhai. Heoti aku korero.

Ko te mutunga tenei o te korero; karangatia ana mo apopo ka korero ano.