Paraire, 27 Hurae, 1860.

Ka mea a Te Makarini: tenei nga rangatira tae hou mai kahore ano i puaki noa a ratou korero Ki te runanga; heoi, e kore e kumea e ia ona korero kia roa, engari ka waiho ma tena, e whakatika, Ki te whakapuaki i ana whakaaro.

Kei runga ko Matene te Whiwhi, (Ngatitoa,) Otaki: Ko taku korero mo te Tiriti ki Waitangi, ara ko taku e whakatika ana; Te take i whakatika ai au mo nga ritenga he o nga Maori e mau tonu nei. Ina hoki ka rapua e Ngapuhi he ritenga mona, kitea ana, koia na Ko te Pakeha; ka tahi ka mahara a Hongi tenei he tuara mona hei hapai i oua ritenga. Ka haere ia ki Ingarani; ka hoki mai ka tahi ia ka whakaputa i tona kaha; mate ana ko Ngatiwhatua, mate ana ko Ngatimaru, mate ana ko te Uringahu; mate ana ko Ngatiawa ki Tauranga, mate ana ko Ngatiwhakaue, ki Mokoia; mate ana ko Matakitaki; mate ana ko maton ki Pukewhakamaru. No runga ano i nga he o te tangata Maori ena tikanga. Muri mai ko nga Minita; u rawa te whakaar o o Ngapuhi ki te Pakeha. Koia au i mea ai he mea tika te Tiriti ki Waitangi, kahore aku whakahe ki taua mea. I ahu mai i reira nga tikanga Pakeha, me nga Minita hoki. E ahua tuakana ana te Pakeha ki a tatou i runga i nga mea kaha i ahu mai i reira Mo runga i nga wahi pohehe ka whakahe, [unclear: ohira] ehara i te he rawa. Heoti ano, e Ma, kua oti tenei. Kakorero au, e mea ma, mo te tikanga o Wiremu Kingi raua ko te Kawana ki Taranaki, mo tatou e whakahe nei ki a te Kawana. Taku ra, ka kohurutia ka mate ko Rawiri, he kohuru me nga whawhai Maori ki reira, ano; me Te Waitere ka kohurutia ano ki page 39 reira me nga whawhai Maori. Ne reira te Kawana ka whakaaro, ko tehea iwi ranei o nga tangata Maori hei tiki mai hei wawao? Ko tehea rangatira Maori hei tiki mai hei wawao? Ka mea ano te Kawana aianei ko ta Te Teira ka pera ano hoki me ta era erua. Ka tahi ka tu tona tikanga, ko nga hoia ki Waitara. Te titiro a Wiremu Kingi i reira ko nga hoia ka whakamutu i tana tohe. Na ka whakakake ia, koia e whawhai nei: koia au i mea ai kahore he he o te Kawana. Heoti ena. E kiia ana na Matene i hanga te tikanga mo te Kingi Maori; puta noa tenei motu katoa e haere nei te korero na Matene te Kingi Maori. Haere mai maua ki Whanganui ka kite i te Pihopa raua ko Kawana Kerei, ka whakakitea te pukapuka ki a raua. Ka ki mai a te Pihopa, maku e whakapuaki tetahi kupu ki a koutou apopo i te Ratapu. Ka tahi ka ki mai te Pihopa, He mea tika tenei ma matou ma nga Minita e whakapuaki te kupu o te Atua : ma koutou ma nga rangatira Maori e kawe te aroha e tuhonohono ki nga iwi katoa. Hi ake te ata ko te ratapu, ko te kupu tenei a te Pihopa ki nga tangata Maori kia kaha ki te whakau i te aroha ki nga iwi Maori. Ka haere maua, a Rotorua, ko taku kupu i reira ko nga iwi Maori kia honohonoa kia kotahi. Ka hoki au ki Otaki, ka tu te huihui a Te Heuheu ki Taupo. Engari ko Taiporohenui e kore e korerotia e ahau inaianei. Ka tae mai matou ki Taupo, ka tu a Waikato ki te korero, ka rupeke katoa ki runga ki te tikanga pupuri whenua, ka whakahengia matou nga iwi tuku whenua: ka pouri au ka tahi au ka mea atu, Waikato! na wai i tuku te whenua? Whanganui, nawai i tuku te whenua? Ka tahi au ka mea atu, Waikato, nau i tuku te whenua. Ko to tuku tenei i te whenua: e hara i a koutou te whenua imua ai, ka rapua e koutou he take ngangare ki te iwi nona te whenua, pakangatia iho e koutou ka whakamutua te whawhai, ka houhia te rongo. Ka kite koe, ko Maungatautari tenei, ko Kawhia tenei, ko Taranaki tenei. Na reira ka kimi oranga au moku. Kite tonu ake au i te Pakeha, hoatu tonu e ahau toku pihi whenua, uru tonu atu hoki au ki roto ki te Pakeha kia ora ai ahau. Kia rongo mai koutou ki te take e mau ai te whenua. Ko te Kuini ki raro, runga ake ko Potatau, runga ake ko Te Heuheu, runga ake ko Turoa, runga ake ko Tukihaumene, ko Taraia, ko Tupaea, me nga rangatira katoa o te motu nei. Ka tahi ka mau to tatou motu. Tena ka hoki koe e tera iwi e tera iwi ki tou ritenga ki tou ritenga e kore e mau ta tatou motu. I muri iho i ahau ka whakatika a Te Heuheu Iwikau ka karanga, Heoti ano nga page 40 mea, e rua tonu, ko te Atua ko te Kuini. Ka mau ki tana mere, ki a Pahikaure, ka whakahua i tana puha—" Ka ngapu te whenua, ka ngapu te whenua, ka haere nga tangata ki whea? E Ruaimoko, purutia, tawhia kia ita ita e!" Hei whakatuturu tenei i tana kupu i ki ra, e rua mana, ko te Atua ko te Kuini anake.

Parakaia Te Pouepa, (Ngatiraukawa,) Otaki: E kore e pai kia hoki taku kupu i roto i ahau; ka tahi pea au ka ata kai atu i nga tikanga o te Kawanatanga o Ingarani. Ka tahi pea ka whakarangona mai aku korero, koia tenei ka tae mai nei au ki roto ki tenei runanga Me korero e ahau nga raruraru o to matou kainga: no tetahi te whenua ka mui noa atu te tokomaha ki te pupuri, ko te tangata nona te whenua e tuku ana ki te kawanatanga, ka whakangahau kau atu te tokomaha ki te akiaki, Kia kaha, kia kaha, kia kaha te tuku i to whenua He he ano tenei kia rere noa te tokomaha ki te pupuri i ta tetahi pihi: he he ano to te tokomaha kia akiaki i te whakaaro a te tangata nona te whenua. Ka kitea i konei nga he o te taha ki a matou. Te he o te kawanatanga e kore e whakarongo mai ki ta matou nei kupu ki ta te pupuri whenua. He maha o matou pukapuka e tuhia atu ana, kahore e utua mai, ko Te Makarini anake e utu ana. Kahore e hoatu ana nga moni ki te tangata nona te whenua. Ka tika ta Te Makarini whakaaro i whakaputa ai ki a Nepia, E Ne, kaua koe e mea nau anake te pupuri whenua, engari nau, naku. Heoti ano, ka pakarua te pupuri whenua i konei; ko te whakaae anake i te hiahia o te tangata e kaha ana ki te tuku. Tenei e mau nei. Ka timata tenei i nga mahi mo te Kuini: na ka kohikokia e toku iwi e Ngatiraukawa nga moui mo nga pereti mo nga whare karakia, mo runga ano i te ritenga o te mana o to tatou Kuini, e 58l.6d.Ko ahau ano i whakaritea e te iwi page 41 hei takotoranga mo aua moni, hei hoatu hoki ki te Peke nui i Poneke. Muri iho i te tau 1860 ko nga moni o Otaki ka tangohia e Nepia, ka homai ki au kia whakatakotoria ki te iwi i te 27 o nga ra o Maehe, kihai au i whakaae kia kainga e te iwi. Apititia te reti o Otaki e 35l. ki te 58l. ka 9l.; kihai au i raruraru i te whawhai a Te Rangitake: mahi tonu ahau i nga mahi mo te kawanatanga. Na Te Petetone e 58l., kahore i kitea, ko te reo kau. Ko au tenei ko Parakaia e tono nei ki aua moni kia homai e te Kawana. E 93l. kia homai hei apiti mo oku moni kua kohikohia nei hei utu mo nga pereti mo nga rori. E kore hoki e nai kia whakamahi noa i te iti o nga moni mo te kai mahi. Ko au ano kua whakaritea e te iwi hei upoko mo te runanga, hei taunga mai hoki mo aua moni.

Kawana Paipai, (Ngapoutama.) Whanganui: E Ma, e whakahe ana ahau ki to kupu mo nga tangata kua korero kia kaua e korero inaianei. I karangatia ahau kia haere mai ki te korero, ka korero ano ahau. E mea ana ahau kua whakakotahitia e te ture o te Atua nga iwi erua: na te ture o te Atua i muru nga hara o te ao.

(Ka whakahua i tana waiata.)

Honetana, (Ngapuhi,) Peowhairangi: Whakarongo mai, e te runanga nei. He whakakotahi ano tenei no tatou ki te Pakeha. Ko ahau, no Ngapuhi ahau, naku i whakaae te Pakeha i te tuatahi.; naku, na Ngapuhi i tuku mai te whakapono, ka kite koutou; naku i whakaae te Kawana tuatahi; naku i tuku mai ki konei. E Te Makarini, tenei taku kupu ki a koutou: ko taku whakakotahitanga ki nga ture o Ingarani kua kite koutou; kua tu ano i au te kara ki Maiki: kua iri te mana o te Kuini ki taku mahi. Ko te Kuini hei upoko ki au, ko ahau me oku rohe hei tinana ki te Kuini. Me penei hoki nga tangata mohio, ko te ture me pera me nga mahi a te Karaiti. Huihuia nga tangata o nga wahi katoa, he hahi; me penei hoki, me huihui, me whakakotahi nga whakaaro o nga tangata katoa. Na, e mea ana ahau kia tino rapua e matou te tino tikanga o te hepeta o kuini Wikitoria: ki te kahore e kitea. e Niu Tirani taua hepeta, ka pena o matou page 42 whakaaro me te koura kua pau i te waikura. Heoi ano taku.

Tamati Wiremu Aramoho, (Wanganui,) Whanganui: I mua kahore oku Pakeha, ka noho rawa kore ahau; ka whiwhi ahau ki te Pakeha ko toku kitenga tena i te rawa. Muri tonu i te tau i taugo ai au i te pu i te paura ka tae ake Te Wiremu; kotahi te ra i huihui ai matou i korero ai matou koTe Wiremu, ka tomo au ki te Whakapono. Muri iho ko Tiraweke ka haere mai ki te hoko whenua, he kutikuti, he hopi nga utu, whiwhi tonu ahau. Muri mai i a Te Wiremu ka tukua mai taku tangata hei kimi Mihinare moku, ka riro mai ko Te Meihana. Heoi ano, kua puta ahau ki waho ki te ao marama. Ko nga kutikuti ko nga hopi ka peia atu; ka mea atu ahau ki a Tiraweke, "Hoki atu koe." Muri mai ko Te Peina, ko Te Karaka, i haere mai ki te whakawa whenua; ka mea atu au ki a raua, "Haere, e hoki"; ka tae mai a Taimona. ka mea atu au, "E hoki koe, me o moni," ka hoki ia: ko koe, e Ma, te tangata nana i whakaoti taua whenua, kua oti atu na ki a koe. Ko toku tukunga whakamutunga tena mutu tonu atu. Muri iho kimihia ana e ahau te Rongo-pai, tonoa ana to matou tangata ki te aroaro o te Kuini, ka ki mai ia kia whakapiria kia kotahi nga iwi erua, kia rite tonu. Ka noho au ki runga ki tena tikanga, ka noho ahau ki runga ki ta te Kawana. Ka whai ano au ki tetahi kupu a korua ko Kawana ki au. Kaua korua e takahi i taku kupu kei meinga hei he tenei mo te Kawana. Ko te rohe o toku paenga kia whakamaramatia e koe, kia retia taku whenua kia kite hikipene ahau maku. Kei roto au kei nga Pakeha e noho ana. Kei Rangitikei te whenua e korerotia nei e ahau.

Paora Tuhaere, (Ngatiwhatua,) Orakei: Kahore au e tiki ki te korero naku te Pakeha. Ka mea toku whakaaro kei te pai o te whenua, kei te pai o te kainga ka haere mai te Pakeha. Na te moni o te Pakeha i hoko i tetahi whenua mona ka noho ia ki reira Kaua e mea te tangata he mea tono mai e ia Ko ahau te tangata i whakahe ki te Tiriti ki Waitangi. He mea kite a toku ngakau ki te. he, koia au i whakahe ai. Ko te he tenei he pohehe no Ngapuhi ki te tuhituhi hohoro i o ratou ingoa. He mea whakaaro naku ki te kara ki Maiki: ka tu taua kara ka meinga he kara tango whenua. Ka tahi ka whakaaro a Heke, ka tahi ka tapahia e ia. Ko te pohehe tenei o Ngapuhi, mau ana te page 43 toto whero ki te ringa mangu, mau ana te toto mangu ki te ringa ma. Na taua kara i penei ai. Kihai i mea kia haere mai nga rangatira katoa o te motu nei ki taua Tiriti ki Waitangi. Ka maua mai e Te Wiremu ko nga paraikete, ka mea au he maunu tena-Ko te matau kei roto. Kaore i mohio te ika he matau kei roto, aianei ko te kainga mai ka mau ia. Ko te maunu a Te Wiremu he paraikete, ko te matau te mana o te kuini. Ka tae mai ki tena rangatira, ka takoto te matau: to tonu hei tangata mo te Knini. Pera tonu ia a tae noa ki Poneke: muri iho ka mau ano te toto ki nga tangata o Poneke. I tango ano hoki Waikato ki taua Tiriti, muri iho kua poka ke he tikanga kua tu he Kingi. Ko etahi kua kino, ko etahi kua whakatu Kingi. Koia au i whakahe ai ki taua Tiriti ki Waitangi. Heoi ano taku.

Ihakara, (Ngapoutama,) Whanganui: E uga rangatira o te runanga nei. He huihui nga tenei i nga whakaaro o nga iwi Maori kia kotahi. Ko taku kupu tenei. E whakaae ana ahau ki te kupu o te Kawana, e mea ana kia huihuia tatou ki te runanga kia tupu ai he pai mo te Pakeha mo te tangata Maori. Na te Atua i tono mai te Pakeha ki konei; tupu ana te maramatanga ki nga wahi katoa. He kupu taku mo Rangitikei: e hara inaianei tenei he, e mohio ana ano koe. E Ma, e tohe ana ahau kia whakaotia tenei.

Mete Kingi, (Ngapoutama,) Whanganui: E te runanga nei, kia korerotia atu ki a koutou taku whakaaro. Me apiti tenei runanga ki te Tiriti o Waitangi: kia ki atu tatou ki a te Kawana, kaua e tangohia tenei tikanga i a tatou. Tenei hoki taku kupa mo te tekau ma rua. Homai hoki tena ki au hei rapu i oku he. He utu ki a ia e tika nei te utu he takoha ki a ia e tika nei te takoha."

Maihi, (Ngatihoko,)Tauranga: Ka whaki au i taku he, ka puakina ki a koe e Te Makarini taku hara; ko toku kino ko te wahi ki Ohuki: ko te wahi ki Ohuki kua ora te tangata: ko te whenua e takoto tonu ana, kahore ano i oti. No te ra i tae mai ai a Te Tatana ki a matou ka ora au. Ianianei kua page 44 rua nga ariki. Ko te Kuini ko te Kingi. Kua hae tetahi o nga ariki ki to raua pononga ka riro i tetahi: ki te riro i tetahi ka riri ano tera rangatira. Koia ahau ka mohio ai, he mate ano kei roto i tenei tikanga. Heoi taku.

Hemi Parai, (Ngatiawa, Poneke: Ko te mea e kiia nei ko te Tiriti o Waitangi, kahore au i rongo ki ona tikanga: kotahi taku i rongo ai ko te ture o te Atua. Ko enei Ture e korerotia nei, i te ngaro ano ki te Pakeha, kahore au i rongo. He pono ano kotahi paraikete i au, kahore au i mohio ki tona tikanga, he mea homai puku e TeWiremu raua ko Reihana. No naianei enei ture. Mo te nohoanga o Kawana Kerei ki Poneke, ka tahi ka marama nga ture Na Kawana Kerei i whakatakoto nga rori nana i whakatu nga kura, nana i hanga nga whare turoro. Nana ano hoki nga rangatira Maori i whakatu hei kai-whakawa. hei apiti mo nga kai-whakawa Pakeha. Ka tu i reira a maua ko Porutu, ko Te Puni ano hoki tetahi, ko te Manihera. Na konei au i whakanoho ki roto ki nga kuwha o te Pakeha; ko toku turanga tena kei nga kuwha o te Pakeha. Heoti ano taku kupa.

Ihakara, (Ngatiraukawa,) Manawatu: Mehemea he rangi whakahenga tenei ka whakahe ano ahau ki etahi o nga ture o tenei pukapuka, ara ki te ture mo te utu o te puremu e tangohia ana e te Kuini e te runanga. E whakahe ana ahau ki tenei. E ngari waiho kia takoto marie ana inaianei. Ko tenei ka whakahokia mai ano o pukapuka i homai ai ki a matou ko aku hoa, ma to ringa ano e whai tohu.

Te Hapuku, (Ngatikahungunu,) Ahuriri: Kahore aku kupu: he kuware au me taku kupu. E tika ana, e Ngapuhi, nau ano o Pakeha, nau ano te he; nau i tiki te pu hei whakangaro i te tangata: no te tautanga atu ki a koe, pepeke ana o turi. Me o minita nau ano; whakahengia iho e koe ano. Tukua ana te whenua riro rawa, mahara rawa te Pakeha kua mau te mana o te Kuini ki runga. Kua tu tana kara ki Maiki, peke atu ano koe, tapahia iho e koe ano. Karanga ana Kawiti, Emara, tapahia i nga ringaringa, tapahia i nga waewae; ka tahi ka hoatu ki Kororareka, ka mate te whanau o Kawiti. Ko te takinga o tena riri a korua ko Heke. i riri ki te Pakeha, nau ano. He korero tika nga korero e korerotia nei, tena kotahi ano te piro i takoto ai te pai te kino. I mea page 45 mai Te Waka, Me tupu te he ki Heretaunga. E pai ana tena, he tamariki he kuware, kahore e mohio. Nana ka he atu ki reira e pai ana. Ehara i te Pakeha te take o tenei he; kahore a te Pakeha ahatanga. Ko taku mahi i huaina ai e toku ngakau he tuku whenua: tuku au i taku whenua ki te Pakeha, oti tonu atu; kahore hoki au i tuku a hoki tonu atu ano au. Ina hoki ko nga moni takoto ana ki taku ringa: ko te whenua riro ana i te Pakeha. No roto katoa hoki tatou i te Kawanatanga. No tenei rangi tae ana ki te Kingi Maori ko au anake tenei, ko toku kotahi e korero atu nei: kua mene katoa nga tangata ki te Kingi Maori. Ko a te Maori he tenei ki te Pakeha, kahore a te Pakeha ana he. Koia hoki tenei, waiho a tatou whanaunga kia mahi ana i tana Kingi Maori; kaua rawa e ahatia, no te mea e mohiotia ana he patu Pakeha te tikanga o tenei Kingi Maori, he tango whenua mona. Waiho kia mahi ana i tana tikanga i huaina e tona ngakau. Inahoki titiro mai koutou, ko tena taha kei te Kingi Maori, ko tenei taha kei a tatou e noho nei tenei runanga; kei te taha tatou ki te Kuini. Me mahi ahau me o te Kawana tangata i tona mahi. Waiho Waikato i kona mahi ai i ona mahi rau, ko Waikato hoki tena; nana nga mahi katoa. Mehemea e peneitia ana me nga Kawana nei, ko te Kuini kia kotahi kia kotahi, e pai ana. Koia hoki ko tenei, me whakatu a Taiaroa hei Kingi mo tera motu, ina hoki he motu ke tona. Ina hoki te Pakeha he maha ona motu he maha ona Kingi; tana tukunga iho ko te Kuini anake. Waiho te Pakeha i kona mahi ai i tana mahi; mate atu tana Kuini, ka whakaturia ano he Kuini hou e ia e te tangata nana taua mahi. Ina hoki me tena parekura na Potatau ano; akuanei whakaturia e Waikato he Kingi ke, na ko te henga tena mo te motu nei. Engari ko au kia rua aku waka; ko tenei taha, ko te taha ki te Kingi Maori. Pau katoa hoki koutou ki runga ki toku waka ki Takitimu. Kaua e riria tenei mahi whakatu Kingi, kaua e reia atu; me ata mahi ano ratou i to ratou na taha Kingi Maori. Kawana, Kai-whakawa. Me ata mahi hoki tatou i runga i tenei taha. Na Waikato tenei parekura, kihai i waiho atu ma Te Rangitake raua ko Kawana ta raua mahi; ma raua ano te tikanga a ta raua na mahi e mahi. Ko tenei pokanoa mai, pokanoa mai. Kei a ia kei a Kawana te whakaaro mo taua mahi. Ma Te Rangitake te whakaaro kia tukua mai to raua whenua ki tana hoa, e pai ana, hei ritenga mo nga mahi kohuru a Taranaki raua ko Ngatiruanui. Koia hoki tenei ka mutu taku korero ki tena, page 46 ka tahuri au ki te korero o nanahi ki te ture i whakaaturia mai nei e koe mo te Tekau ma rua. Ki a koe tetahi taha, ki au ki te Maori tetahi taha, mo te ture o te kohuru. Ka pokanoa koutou te Pakeha ki te kohuru i toku, i to te Maori, me homai taku utu kia mau rawa i taku ring-ringa, kia ngata ai taku ngakau ki te utu mo taku whanaunga, ka tuku atu ai ki a koe kia mahia ki tau mahi whakamate; ka mate nou, no te Pakeha, i au i te Maori, ka hohoro te tuku. atu i toku whanaunga ki a koe, kia tika ai tenei ki, he iwi kotahi te Pakeha me te Maori. Ki te kaiponu koe i tau e he ana: ina hoki mate ana te tangata o te whenua nei—ko hemi te ingoa—mate ana toku to te Maori, whakawakia ana tou, to te Pakeha, ora ana tou i. roto i. te whare kai rohi ai, a ora rawa atu. Noku no Heretaunga, ko Mohi, patua iho, mate ake, whai rawa atu ki tou, ora tonu atu ki roto ki te whare kai rohi ana. Koia hoki me tenei, kia rongo mai koe. E kohuru tangata koe te Pakeha amuri ake nei, ka tuhituhia ki te pukapuka e te motu nei. whai rawa ake ki te rua o nga tupapaku nei au a te Pakeha, kua pa katoa i te motu nei: ia iwi nei, ia iwi nei. Heoiano ka he tatou ki konei; whakatika katoa te motu nei ki runga, ka he akuanei, no te mea ka kaiponu. koe i tou. Ina hoki he whakamahara atu. tenei naku kia rongo mai koe ki te whakaaro o te Maori. Ina hoki i tuku noa atu te Maori i tona whanaunga; mau hoki e titiro ki a Maketu, kahore i puritia ahakoa he tamaiti, tukua atu ana ki a koe; ki a Maroro, mate atu i a koe. Otira e pai ana, nana ano te he ki te Pakeha; ko tona utu koia na ano. Ina hoki ka mate ki Whanganui he Pakeha, hopukia tonutia iho he Maori, tuku tonu atu, kahore I puritia. Whitikia atu ko Kuika (tamahine o Te Rauparaha), kohuaratia iho e te Pakeha, whaia atu ana e Wairaweke ko Te Rauparaha i Wairau; tangohia ana e Te Rauparaha ko Wairaweke: kihai i tupu he hara i runga i ana mahi pohehe. E Te Makarini, ko to taua he tenei. He whakaatu taku kia rongo mai koe. Mau e titiro ki tenei matua e takoto nei, ki tenei matua e tu nei. Kia hohoro te korero i tenei korero kia awe te mutu akuanei. Ina te taha i pouri ai ahau ko taku tuakana e takoto nei. Kia hoki matou, kei mate ki konei ka kiia nau matou i rongoa; ina hoki ehara i te haere ora mai to matou haerenga. mai ki konei: ka tae tonu mai ka kawea matou ki Ingarani. E pai kia mate mai i muri i taua mahaki tani kia rite ai te mate katoa: kei whakapaea te mate ki a koutou ki te Pakeha. Heoi ka mutu taku korero i. konei page 47 Mawae, (Wanganui,) Whanganui: E Ma, kahore au i kite i nga Kawana katoa. Ko Kawana Kerei kahore i mohiotia he runanga tana; ka tae mai nei matou ki te runanga ka mohiotia ko te Kawana tenei. Ka tu ko Hapurona. Whawhai ana te Pakeha me te tangata Maori. Ka mea atu au, Tukua atu tena hei utu mo nga paipa o Wairaweke: kahore au i rere atu. Muri iho ka pokanoa nga tamariki tokorima ki te whanau Pakeha, poutoa ana. Ko ratou ano te utu, taronotia tonutia iho. Ka okioki tonu ahau ki runga ki te Pakeha. Ki te mea ka pakanga ahau ki te Pakeha, maku ano e mea taku pakanga. Naku ano aku Pakeha; naku taku Kawana. [Ka whakahua i tana waiata.] Kia ki atu au ki a koe, ki Whanganui te hui. ki Whanganui te runanga: mehemea ka waiho ano ki konei e kore ahau e hoki mai; e eke koia Whanganui, e eke Taupo, ki te kawea mai ano ki konei?

Tamihana Te Rauparaha, (Ngatitoa) Otaki: Kua meinga ko nga mea kua korero me ata noho kia tukuna te korero ki nga mei kahore ano i korero mai. Na te mea ka hiahia tonu au ki te korero koia ahau ka whakatika ake nei: e whakatika ana ano ahau ki te Tiriti o Waitangi. E whakapai ana etahi ki taua Tiriti, kei te whakahe etahi. Ki taku whakaaro kahore he he: e tika ana taua Tiriti, e marama ana. Ko nga Maori kahore page 48 e ata mohio, he pohehe, koia ano i whakahe ai. E ki ana te knpu a Paora, kihai i ata (marama, i waiho nga paraikete hei maunu, ko nga tangata Maori nga ika. He pouri no nga Pakeha ki te nui o nga kino e mau tonu ana ki roto i nga tangata Maori i taua takiwa koia i whakangawari ai a Kawana Hopihona kia hohorotia ai te tuhinga o nga ingoa. No konei au i mea ai e marama ana taua Tiriti. Ko taua Tiriti e rite ana ki te huarahi ka tahi ka timataia te mahi: kahore i ata ruritia, i tapahia kautia ko nga otaota; hua noa ake nei nga pakanga o te Maori ki te Pakeha, kahore i murua nga tikanga aroha o taua Tiriti. Waihoki me te hokonga tuatahi i te whenua, kahore i ata utua ki te moni, i utua ki te paraikete, ki te kutikuti, ki te roria, ki te taonga noa iho ano. He huarahi ano ena. he timatanga. Muri iho ka whakaae te Kuini mana e hoko nga whenua o te tangata Maori: ka tahi te Maori ka kite i te koura i runga i te ringa e whero ana; ka tahi ka marama te hoko ina hoki e utua ana ki te koura. Hei ritenga te hokonga ki nga paraikete ki te Tiriti o Waitangi: ko tenei Tiriti tuarua, ko te Tiriti ki Kohimarama, hei ritenga mo te utunga o te wheuua ki te koura. Ka tahi ka tumau te utu o te whenua, ka utua ki te moni; waihoki ko tenei Tiriti ka tahi ka tino marama ona tikanga, ka rite ki te huarahi kua whakapaia. E mea ana ahau e haere ana tenei ki te kaumatuatanga. Kotahi te kurupae kua ekengia e te waewae, ka tae ki te rua ka tahi ka tino marama. E mea ana ahau ko nga korero mo nga pakanga i era takiwa me whakarere: ina hoki e mohio ana nga Pakeha me nga Maori ki te he o era tikanga. Me timata he whakaaro mo tatou inaianei: ko te whakaaro mo tatou ko te mau ki te maru o te Kuini, me nga tikanga o te Pakeha kia whaia e tatou inaianei. Ko nga i ritenga mo te kohuru me tuku ano ki te ture o ingarani. Ki te kohuru te Pakeha i te tangata Maori, me tuku ki taua tikanga ano. Ahakoa Pakeha, ahakoa Maori, ko taua ture tonu. Ki te mea ka patua tetahi Maori i runga i te hanrangi, me whakawa ano: ka kitea te he, heoi ano me tuku atu kia haere; ahakoa Maori, ahakoa Pakeha, ko taua tikanga ano. Na, ahakoa porangi, ko taua ture ano. Ina hoki tera tetahi wahine i Whakatu, i patua e tana tane, he porangi taua tangata. I hiahia matou nga iwi o Ngatitoa, o Ngatiawa, kia whakamatea te tane; kua tuhia ake e te Kawana ki a matou, ekore e marama, he porangi; a heoi ano waiho ana ki ta te Kawana te tika.

page 49

Ko tetahi mea hoki kia whakahaere tatou i nga rohe o o tatou whenua, kia wehewehea ki tena hapu ki tena hapu, kia ruritia haki. kia whakaritea e te Kawana te kai-ruri, kia homai hoki te Karauna Ka ra ti kia tino marama ai nga tikanga mo tatou, kia rite ai ki te Pakeha. Koia ahau i mea ai kia whaka ungia tenei runanga mo amua tonu atu. Tetabi whakaaro oku, ko o tatou ngakau kia tino marama ki nga ture o Ingarani; kahore he whakaaro kia puritia te whenua. kei te tangata ano tona whakaaro ki tona pihi Kua nui nga tau i kite ai te Maori i te Pakeha, kei te man tonu ano ki o te Maori tikanga. Mo te kupu a te Hapuku tenei. F whakaae ana ahau kia puritia nga huka. nga aha noa, kia kaua e hokona ki te iwi o Waikato e mani mai nei i ona ritenga kuware; kia mea ai ratou, Koia ano e he ana ta tatou mahi. Ko o ratou whakaaro kei te Kingi Maori, ko o ratou hiahia kei nga taonga o te Pakeha. No reira ka ahua whakahihi ratou ki ta ratou mahi kuware.

Ko te kupu a Parakaia kahore i ata marama. Te mea i kore ai, na matou tahi i kohikohi nga moni mo nga huarahi o to matou kainga; kihai i mahia ki nga [unclear: pirti] pakaru, ki nga tiriti. kawea ketia ana ki te peke. Ki ana ahau, E he ana tenei: engari me mahi nga rori kia haere ai nga hoiho o nga tangata nana aua moni i runga i aua huarahi.

E mea ana Whanganui kia kawea te runanga ki to ratou kainga: kaore e marama tena ki au. Engari Poneke te taone nui; otira kei a te. Kawana te whakaaro: otira e whakatika ana ahau ki ta ratou kupu, ma te Kawana tetahi taha o te kai, ma tatou tetahi taha, hei mahi aroha ma tatou.

E tika ana te kupu a Ngapuhi mo to ratou piringa ki te Pakeha, koia ratou i whakaara ai i te kara i tuakina e Hone Heke ki Kororareka, kia mohio ai nga Pakeha kaore a ratou whakaaetanga ki a Waikato tikanga. Kei te mau ano to ratou aroha ki te Kuini. Kia mau tonn tatou ki tenei tikanga, kia u tonu o tatou whakaaro ki tenei, aia kia hapai tatou i te pai.

page 50

Tukihaumene, (Ngatiwhakaue,) Maketu: Ma ratou ka pai ki tena e pai ana. Kotahi te mea kia hohoro te mutu o te korero nei. Ko te mana o te Kuini haere tonu, paku tonu i nga wahi katoa. No te rerenga wairua tae noa ki te uranga o te ra. tae noa ki Poneke ra ano. Ko te aetanga ki te Kuini kua oti tena i a matou katoa. Koia au ka mea ai, whakamutua. He rewharewha, he aha, hei patu i a matou: me haere ki te taone ki te wahi mahana. I karangatia kia kotahi wiki, ko tenei kua kumea kia roa.

Hukiki. (Ngatiraukawa.) Otaki: Whakarongo mai e te runanga nei, he korero whenua taku-ko nga mahi a te Kuini raua ko te Kawana. He whakariterite tenei naku i nga utu o taku whenua ma te runanga o Te Makarini, o te Kawana; otira ma te runanga o Akarana. I puaki ai i a au tenei kupu, kua homai nei ki konei korerotia ai nga mea iti nga mea rahi. Ka karanga au inaianei, E toru tautini e rima rau; ma te runanga o te Kawana e whakaae. Ina hoki kua kitea e ahau te pauna o te witi; ko te peke o nga witi, ka whakarerea te taimaha o tera o te peke: ka rite ki o te witi, ka rite ona utu. Ka karangatia mo te poaka he pene-he-pene, ka paunatia ka rite te taumaha ko tona utu; ka karangatia ki te poaka nui ake erua pene me te hepene, na ka paunatia ka rite ano ki tona utu. Ko tenei ka tohe au e toru [unclear: tauini], e rima rau pauna; otira ma te runanga e ata whakarite marie.

Ko te mutunga tenei o te korero. Karangatia ana mo te ra tahi o Akuhata ka korero ano.