He whakapuakanga tenei na Te Kawana, he whakamaramatanga i ana tikanga kei rapu he te whakaaro o te tangata.
Na Thomas Gore Browne, na te Kawana,—
Na Thomas Gore Browne, na te Kawana,—
He whakapuakanga tenei na te Kawana, he whakamaramatanga i ana tikanga kei rapu he te whakaaro o te tangata; na,, koia tenei meatanga ana ki nga rangatira ki nga tangata e huihui mai nei ki Ngaruawahia kia ata whakaarohia e ratou to tatou ahua e noho nei tatou i Niu Tirani i tenei ra, a, koia hoki tenei whakaatuatu marie ana i te ara e tika ai e ora ai tatou i nga aitua e tu mai nei i to tatou aroaro.
I te tau 1858, ka hanga tetahi taha o te Iwi Maori, kei Waikato, ka whakatu i te Kingi Maori, ko Potatau te rangatira i meinga hei Kingi. No Hune o taua tau ano ka whakaotia ki Rangiaohia. No te matenga o Potatau i 1860 ka whakahuatia te ingoa o Matutaera o tona tama, hei tuarua.
He mea rererere ke te whakaaro o etahi no te timatanga ra ano o taua tikanga, ara, motona tukunga iho, e pehea ranei e pehea ranei. Ki ta etahi, heoi ano te mea i hiahiatia e te hnnga [sic] hapai i taua tikanga he whakatakoto i tetahi tikanga mo te noho o te Iwi kia tika ai, he whakatu i tetahi mana whakahaere tikanga ki a ratou ano. Ko etahi i titiro tupato atu ki taua tikanga tuhonohono, i maharahara hoki he hua whakamataku kei roto, he mea e tupu ai te kino ki tenei whenua. Ko tetahi wahi o to Te Kawana whakaaro i whakaae i te tuatahi ki ta te hunga i kite nei i te pai i roto i taua tikanga, heoi, kihai i roa kua rapurapu tona whakaaro kua tupato ia ki te he, a tuku rawa iho nei kua kitea te tika o tona tupato, koia tenei.
Heoi, kahore a Te Kawana kia mea noa ki te pehi maori i te Kingi Maori. Kahore ia i pai ki te whakarere wawe i tona whakaaro ki nga tangata Maori, ara, tana whakaaro tatari ki a ratou, i mea hoki ia ma ratou ano e kite te he o to ratou huarahi, ma ratou ano e kite te huhuakore o te tikanga whakatu i te mana motuhake atu hei whakatupu i te pai mo ratou, ara, ma ratou e kite ka mahue hoki i taua huarahi, na ratou ano i whakarere.
Ko tenei, heoi ta Te Kawana inaianei he titiro matapouri atu ki nga mahi kua mahia i runga i te ingoa o te Kingi Maori, e nga tangata hoki e piri ana ki te Kingi Maori. Ko nga mahi enei: —
1. | Kua whakaturia he mana hou, ekore rawa nei e ahei te tu tahi raua ko te piri ki a te Kuini, e tapahi nei hoki i runga i te Kawenata o Waitangi. |
2. | He tokomaha o nga tangata piri ki te Kingi Maori kua poka tikanga hei arai mo ta te Kawana whakahaere ki etahi atu Iwi Maori i runga i nga mea kahore nei o ratou wahi e whai tikanga ai; a kua whakatika ki te whawhai ki a Te Kuini, kna [sic] tatauria hoki e ratou ona hoia, kua tahuna kua whakangaromia e ratou nga taonga o ona tangata ata noho. |
3. | Ko etahi atu o nga tangata piri ki te Kingi kua whakauru i nga tangata nana aua mahi kino, kua whakatenatena kua pupuri hoki i aua tangata. |
4. | I etahi rangi kua pahure tata ake nei kua whakatika mai he taua mau pu, ehia ranei ona rau tangata, kua haere mai whaka Akarana, noho rawa mai kaore e wha tekau nga maero mataratanga atu, ko te tikanga o taua haere mai he poka tikanga i runga i te kaha maori hei arai mo te whakahaere tika o te whakaritenga whakawa. |
5. | Ko te mera hari pukapuka o Te Kuini kua purua; kua hapainga he mana whakahaere tikanga ki runga ki o Te Kuini tangata Pakeha, he mea pokanoa: a kua mahia hoki era atu mahi he, mahi turaki i to Te Kuini Mana, i te mana o te Ture hoki. |
A inaia pu ano, kei te whakahihi mai ki te Ture nga tangata piri ki te Kingi Maori, kei te tohe whakauaua ki te whakawhiwhi i a ratou ki te pu ki te paura, hei whakaputa i a ratou tikanga i runga i te whakawehiwehi me te kaha a umauma.
page 2E kore e ahei i a Te Kawana te waiho tenei tu tikanga kia haere ana, engari kia mutu. Kahore he whakaaro mana inaianei; kua whakahaua mai hoki ia e Te Kuini kia pehia e ia nga hono e tika ke ana i te Ture, kia tino whakauria hoki e ia to Te Kuini mana ki Niu Tirani.
Ko nga mea i roto i te noho ki raro i to Te Kuini mana koia enei.
1. | Ko ia tangata ko ia tangata kia rongo marire ki ta te Ture e whakatakoto ana hei ora mo te tokomaha, he Ture kotahi hoki ia mo katoa. Engari he mea haere tahi ta te Ture tikanga mo tenei me tana whakawhiwhi hoki i te tangata ki nga tikanga nunui mona, ko te Ture hoki hei taiepa mo te iwikore raua tahi ko te tangata kaha, hei whakarangatira hoki i a raua tahi. |
2. | Ko o te tangata mea tika me na runga i te ture te tononga me te tiakanga, aua e meinga ma tana whakaaro ma tana kaha ranei e tono e tiaki ranei. Puta noa o Te Kuini whenua e tau nei tona mana ki reira, kahore rawa e tukua ma te ringa kaha o te tangata e tono ana mea tika, e rapu oranga ranei mona i te mahi he a tetahi atu: kahore, engari me tono ia ki te Ture hei mahi. |
3. | Kaua nga tangata e uru tahi e hono tahi hei pehi mo etahi atu tangata, hei arai kei pehea ranei kei pehea ranei he meatanga mana ki ona taonga ake i runga i tana whakaaro e pai ai. He mea tika ke i te Ture tenei. |
4. | Ko ia tangata ko ia tangata, Pakeha Maori hoki, e noho ana i raro i to Te Kuini Mana me whakaae ki te rori ki te arawhata kia mahia ki runga ki tona whenua ki nga wahi katoa e matea ai aua mea mo te tokomaha. Engari ekore e ahei te tango noa i te whenua mo tenei mea, me whai tikanga ano i te ture, me utu marire ano, hei te utu tika. |
Otira ia, e whakapumautia ana ano hoki e to te Kuini mana "ki nga Rangatira Maori me nga Iwi Maori, ki nga hapu ki nga tangata hoki, ko o ratou oneone, me o ratou whenua, me o ratou ngaherehere, me o ratou wai mahinga ika, me o ratou taonga ake, o te Iwi, o ia tangata o ia tangata; e whakapumautia ana ki a ratou hei noho mo ratou hei mea mau rawa ki a ratou, kaua tetahi hei tango. hei whakaoho hei aha, ara, i te painga ia o ratou kia waiho ki a ratou mau ai." Ko to nga Maori maru tiaki tenei mo o ratou whenua, a kahore nei kia takahia noatia e noho nei. Kua whakapaea tekatia a Te Kawana, kua kiia he hiahia tona kia pokaia he tikanga hou mana mo nga whenua Maori. Kahore rawa ana tikanga pera, kahore hoki e ahei i a ia te hanga tikanga pera mana. Ko to Te Kuini kupu i te Kawenata o Waitangi e kore e ahei te whakaputa ke e Te Kawana. Na taua Kawenata kua waiho to Te Kuini ingoa hei maru tiaki mo to te Maori whenua. A ka mau tonu ano i te mea e piri ana nga tangata Maori ki a Te Kuini, e noho ana hoki i raro i tona mana, a heoi ano tona maunga. Engari i te ra e makere ai taua maru i nga tangata Maori he pananga atu na ratou i te mana o Te Kuini, o te Ture, na, heoi ano i reira te maunga o te whenua i a ratou ko to ratou whaikahatanga ki te pupuri; kua riro kei te kaha anake te tikanga e mau ai, kua mahue te tika hei take e waiho ai tona wheuua ki a ia.
Ko te hiahia pono o Te Kawana e noho nei, me titiro mohio atu nga tangata piri ki te Kingi Maori kia ata kitea hoki ai e ratou nga mea e pono ai te tupu o te pai ki te Iwi Maori, ka whakaae ai ki a Te Kuini tikanga kua oti te whakapuaki, ka whakarere ai i te huarahi kino, whakamataku, e haerea nei e ratou.
He ngakau matapopore nui to te Kuini ki tona Iwi Maori kia noho i runga i te ora i te pai, a hei tino mahi hoki ia ma te Kawana ko te whakatutuki i nga tikanga e whakatakotoria hei huarahi e taea ai taua mea pai.
Kahore i neke ake te hiahia o nga tangata Maori i to te Kuini i to tana Kawana hoki mo nga tikanga o te Ture o te noho tika kia whakatakotoria ponotia ki roto ki nga Iwi Maori tetahi hoki, ko nga tikanga whakarite a te Kawanatauga [sic] kia whakahaerea ki runga i ta ratou e pai ai, ki te mea e taea, engari, kei wareware hoki i nga tangata Maori, heoi ano te mea e taea ai enei mea pai me whakauru mai ano ratou ki te mahi i runga i te ngakau pono.
page 3I te tau kua pahure nei i karangatia e te Kawana he Runanga Rangatira Maori hei hoa korero mona ki nga mea Maori, kua puaki hoki tana whakaaro kia karangatia ano tetahi whakaminenga Rangatira kia haere mai i nga wahi katoa o enei Motu hei pera ano. Kua whakapai hoki a te Kuini ki enei meatanga.
Ko te hiahia o te Kawana, ma te Runanga e haere ake nei e kimi tetahi huarahi hei whakatapoko i nga tikanga mo te whakahaere o te Ture mo te noho tika, hei whakatupu hoki i etahi atu mea whai hua ki roto ki nga wahi e nohoia nei e nga Iwi Maori. Ko te hiahia pono o te Kawana, he whakaputa i runga i nga huarahi e paingia e te Runanga, ara, i nga huarahi e whakaarohia iho hei mea e tupu ai te pai ki te Iwi Maori, e kotahitia ai nga tangata katoa o te Kuini e noho nei ki enei motu, Pakeha Maori hoki, e noho tahi ai i raro i te ture kotahi, i runga hoki i te ritenga kotahi. E tino hiahia pono ana a Te Kawana ko nga Rangatira me te iwi e piri nei ki te Kingi Maori kia mahue i a ratou to ratou tunga whakamataku e tu nei ratou: ka tahi ka pera tana meatanga ki a ratou me tana meatanga ki era atu tangata Maori o Niu Tirani kia tirohia etahi o o ratou rangatira whai ingoa hei korero mo ratou ki roto ki i te Runanga e haere ake nei, hei uru tahi hoki ki te hurihuringa whakaaro o taua Runanga.
Na ka ata korerotia i konei a Te Kawana mea e kiia atu nei e ia.
1. | Ki nga tangata katoa,—Kia tomo marire ki roto ki to Te Kuini mana, noho rongo ai, ki te mana o te Ture hoki. |
2. | Ki nga tangata kei a ratou etahi mea i tangohia i roto i te whawhai i nga tangata o Te Kuini, Pakeha ranei Maori ranei,—Ko aua mea kia whakahokia mai. |
3. | Ki nga tangata kua whakakino kua whakangaro i nga taonga o nga tangata o Te Kuini, Pakeha ranei Maori ranei,— Ko aua mea i whakangaromia kia whai-uturia. |
Ki te whakaaetia enei mea ka kiia atu nei ka pai a Te Kuini me tana Kawana,—a kahore he mea ke ake e kiia atu ki a Waikato,— ko nga mahi o te wa kua pahure ake nei ka murua, a i te wa e takoto ake nei ka tiakina te hunga mahi tika, ko nga tangata mahi he ka whiua, ko nga mea tika o te tangata, ko nga taonga, ko nga aha, ka tiakina katoatia e Te Kuini me ana Ture.
Mei 21, 1861.