Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

He whakapuakanga tenei na Te Kawana, he whakamaramatanga i ana tikanga kei rapu he te whakaaro o te tangata.

Na Thomas Gore Browne, na te Kawana,—

[i roto i te reo Pākehā]

page break

Na Thomas Gore Browne, na te Kawana,—

He whakapuakanga tenei na te Kawana, he whakamaramatanga i ana tikanga kei rapu he te whakaaro o te tangata; na,, koia tenei meatanga ana ki nga rangatira ki nga tangata e huihui mai nei ki Ngaruawahia kia ata whakaarohia e ratou to tatou ahua e noho nei tatou i Niu Tirani i tenei ra, a, koia hoki tenei whakaatuatu marie ana i te ara e tika ai e ora ai tatou i nga aitua e tu mai nei i to tatou aroaro.

I te tau 1858, ka hanga tetahi taha o te Iwi Maori, kei Waikato, ka whakatu i te Kingi Maori, ko Potatau te rangatira i meinga hei Kingi. No Hune o taua tau ano ka whakaotia ki Rangiaohia. No te matenga o Potatau i 1860 ka whakahuatia te ingoa o Matutaera o tona tama, hei tuarua.

He mea rererere ke te whakaaro o etahi no te timatanga ra ano o taua tikanga, ara, motona tukunga iho, e pehea ranei e pehea ranei. Ki ta etahi, heoi ano te mea i hiahiatia e te hnnga [sic] hapai i taua tikanga he whakatakoto i tetahi tikanga mo te noho o te Iwi kia tika ai, he whakatu i tetahi mana whakahaere tikanga ki a ratou ano. Ko etahi i titiro tupato atu ki taua tikanga tuhonohono, i maharahara hoki he hua whakamataku kei roto, he mea e tupu ai te kino ki tenei whenua. Ko tetahi wahi o to Te Kawana whakaaro i whakaae i te tuatahi ki ta te hunga i kite nei i te pai i roto i taua tikanga, heoi, kihai i roa kua rapurapu tona whakaaro kua tupato ia ki te he, a tuku rawa iho nei kua kitea te tika o tona tupato, koia tenei.

Heoi, kahore a Te Kawana kia mea noa ki te pehi maori i te Kingi Maori. Kahore ia i pai ki te whakarere wawe i tona whakaaro ki nga tangata Maori, ara, tana whakaaro tatari ki a ratou, i mea hoki ia ma ratou ano e kite te he o to ratou huarahi, ma ratou ano e kite te huhuakore o te tikanga whakatu i te mana motuhake atu hei whakatupu i te pai mo ratou, ara, ma ratou e kite ka mahue hoki i taua huarahi, na ratou ano i whakarere.

Ko tenei, heoi ta Te Kawana inaianei he titiro matapouri atu ki nga mahi kua mahia i runga i te ingoa o te Kingi Maori, e nga tangata hoki e piri ana ki te Kingi Maori. Ko nga mahi enei: —

1.Kua whakaturia he mana hou, ekore rawa nei e ahei te tu tahi raua ko te piri ki a te Kuini, e tapahi nei hoki i runga i te Kawenata o Waitangi.
2.He tokomaha o nga tangata piri ki te Kingi Maori kua poka tikanga hei arai mo ta te Kawana whakahaere ki etahi atu Iwi Maori i runga i nga mea kahore nei o ratou wahi e whai tikanga ai; a kua whakatika ki te whawhai ki a Te Kuini, kna [sic] tatauria hoki e ratou ona hoia, kua tahuna kua whakangaromia e ratou nga taonga o ona tangata ata noho.
3.Ko etahi atu o nga tangata piri ki te Kingi kua whakauru i nga tangata nana aua mahi kino, kua whakatenatena kua pupuri hoki i aua tangata.
4.I etahi rangi kua pahure tata ake nei kua whakatika mai he taua mau pu, ehia ranei ona rau tangata, kua haere mai whaka Akarana, noho rawa mai kaore e wha tekau nga maero mataratanga atu, ko te tikanga o taua haere mai he poka tikanga i runga i te kaha maori hei arai mo te whakahaere tika o te whakaritenga whakawa.
5.Ko te mera hari pukapuka o Te Kuini kua purua; kua hapainga he mana whakahaere tikanga ki runga ki o Te Kuini tangata Pakeha, he mea pokanoa: a kua mahia hoki era atu mahi he, mahi turaki i to Te Kuini Mana, i te mana o te Ture hoki.

A inaia pu ano, kei te whakahihi mai ki te Ture nga tangata piri ki te Kingi Maori, kei te tohe whakauaua ki te whakawhiwhi i a ratou ki te pu ki te paura, hei whakaputa i a ratou tikanga i runga i te whakawehiwehi me te kaha a umauma.

page 2

E kore e ahei i a Te Kawana te waiho tenei tu tikanga kia haere ana, engari kia mutu. Kahore he whakaaro mana inaianei; kua whakahaua mai hoki ia e Te Kuini kia pehia e ia nga hono e tika ke ana i te Ture, kia tino whakauria hoki e ia to Te Kuini mana ki Niu Tirani.

Ko nga mea i roto i te noho ki raro i to Te Kuini mana koia enei.

1.Ko ia tangata ko ia tangata kia rongo marire ki ta te Ture e whakatakoto ana hei ora mo te tokomaha, he Ture kotahi hoki ia mo katoa. Engari he mea haere tahi ta te Ture tikanga mo tenei me tana whakawhiwhi hoki i te tangata ki nga tikanga nunui mona, ko te Ture hoki hei taiepa mo te iwikore raua tahi ko te tangata kaha, hei whakarangatira hoki i a raua tahi.
2.Ko o te tangata mea tika me na runga i te ture te tononga me te tiakanga, aua e meinga ma tana whakaaro ma tana kaha ranei e tono e tiaki ranei. Puta noa o Te Kuini whenua e tau nei tona mana ki reira, kahore rawa e tukua ma te ringa kaha o te tangata e tono ana mea tika, e rapu oranga ranei mona i te mahi he a tetahi atu: kahore, engari me tono ia ki te Ture hei mahi.
3.Kaua nga tangata e uru tahi e hono tahi hei pehi mo etahi atu tangata, hei arai kei pehea ranei kei pehea ranei he meatanga mana ki ona taonga ake i runga i tana whakaaro e pai ai. He mea tika ke i te Ture tenei.
4.Ko ia tangata ko ia tangata, Pakeha Maori hoki, e noho ana i raro i to Te Kuini Mana me whakaae ki te rori ki te arawhata kia mahia ki runga ki tona whenua ki nga wahi katoa e matea ai aua mea mo te tokomaha. Engari ekore e ahei te tango noa i te whenua mo tenei mea, me whai tikanga ano i te ture, me utu marire ano, hei te utu tika.

Otira ia, e whakapumautia ana ano hoki e to te Kuini mana "ki nga Rangatira Maori me nga Iwi Maori, ki nga hapu ki nga tangata hoki, ko o ratou oneone, me o ratou whenua, me o ratou ngaherehere, me o ratou wai mahinga ika, me o ratou taonga ake, o te Iwi, o ia tangata o ia tangata; e whakapumautia ana ki a ratou hei noho mo ratou hei mea mau rawa ki a ratou, kaua tetahi hei tango. hei whakaoho hei aha, ara, i te painga ia o ratou kia waiho ki a ratou mau ai." Ko to nga Maori maru tiaki tenei mo o ratou whenua, a kahore nei kia takahia noatia e noho nei. Kua whakapaea tekatia a Te Kawana, kua kiia he hiahia tona kia pokaia he tikanga hou mana mo nga whenua Maori. Kahore rawa ana tikanga pera, kahore hoki e ahei i a ia te hanga tikanga pera mana. Ko to Te Kuini kupu i te Kawenata o Waitangi e kore e ahei te whakaputa ke e Te Kawana. Na taua Kawenata kua waiho to Te Kuini ingoa hei maru tiaki mo to te Maori whenua. A ka mau tonu ano i te mea e piri ana nga tangata Maori ki a Te Kuini, e noho ana hoki i raro i tona mana, a heoi ano tona maunga. Engari i te ra e makere ai taua maru i nga tangata Maori he pananga atu na ratou i te mana o Te Kuini, o te Ture, na, heoi ano i reira te maunga o te whenua i a ratou ko to ratou whaikahatanga ki te pupuri; kua riro kei te kaha anake te tikanga e mau ai, kua mahue te tika hei take e waiho ai tona wheuua ki a ia.

Ko te hiahia pono o Te Kawana e noho nei, me titiro mohio atu nga tangata piri ki te Kingi Maori kia ata kitea hoki ai e ratou nga mea e pono ai te tupu o te pai ki te Iwi Maori, ka whakaae ai ki a Te Kuini tikanga kua oti te whakapuaki, ka whakarere ai i te huarahi kino, whakamataku, e haerea nei e ratou.

He ngakau matapopore nui to te Kuini ki tona Iwi Maori kia noho i runga i te ora i te pai, a hei tino mahi hoki ia ma te Kawana ko te whakatutuki i nga tikanga e whakatakotoria hei huarahi e taea ai taua mea pai.

Kahore i neke ake te hiahia o nga tangata Maori i to te Kuini i to tana Kawana hoki mo nga tikanga o te Ture o te noho tika kia whakatakotoria ponotia ki roto ki nga Iwi Maori tetahi hoki, ko nga tikanga whakarite a te Kawanatauga [sic] kia whakahaerea ki runga i ta ratou e pai ai, ki te mea e taea, engari, kei wareware hoki i nga tangata Maori, heoi ano te mea e taea ai enei mea pai me whakauru mai ano ratou ki te mahi i runga i te ngakau pono.

page 3

I te tau kua pahure nei i karangatia e te Kawana he Runanga Rangatira Maori hei hoa korero mona ki nga mea Maori, kua puaki hoki tana whakaaro kia karangatia ano tetahi whakaminenga Rangatira kia haere mai i nga wahi katoa o enei Motu hei pera ano. Kua whakapai hoki a te Kuini ki enei meatanga.

Ko te hiahia o te Kawana, ma te Runanga e haere ake nei e kimi tetahi huarahi hei whakatapoko i nga tikanga mo te whakahaere o te Ture mo te noho tika, hei whakatupu hoki i etahi atu mea whai hua ki roto ki nga wahi e nohoia nei e nga Iwi Maori. Ko te hiahia pono o te Kawana, he whakaputa i runga i nga huarahi e paingia e te Runanga, ara, i nga huarahi e whakaarohia iho hei mea e tupu ai te pai ki te Iwi Maori, e kotahitia ai nga tangata katoa o te Kuini e noho nei ki enei motu, Pakeha Maori hoki, e noho tahi ai i raro i te ture kotahi, i runga hoki i te ritenga kotahi. E tino hiahia pono ana a Te Kawana ko nga Rangatira me te iwi e piri nei ki te Kingi Maori kia mahue i a ratou to ratou tunga whakamataku e tu nei ratou: ka tahi ka pera tana meatanga ki a ratou me tana meatanga ki era atu tangata Maori o Niu Tirani kia tirohia etahi o o ratou rangatira whai ingoa hei korero mo ratou ki roto ki i te Runanga e haere ake nei, hei uru tahi hoki ki te hurihuringa whakaaro o taua Runanga.

Na ka ata korerotia i konei a Te Kawana mea e kiia atu nei e ia.

1.Ki nga tangata katoa,—Kia tomo marire ki roto ki to Te Kuini mana, noho rongo ai, ki te mana o te Ture hoki.
2.Ki nga tangata kei a ratou etahi mea i tangohia i roto i te whawhai i nga tangata o Te Kuini, Pakeha ranei Maori ranei,—Ko aua mea kia whakahokia mai.
3.Ki nga tangata kua whakakino kua whakangaro i nga taonga o nga tangata o Te Kuini, Pakeha ranei Maori ranei,— Ko aua mea i whakangaromia kia whai-uturia.

Ki te whakaaetia enei mea ka kiia atu nei ka pai a Te Kuini me tana Kawana,—a kahore he mea ke ake e kiia atu ki a Waikato,— ko nga mahi o te wa kua pahure ake nei ka murua, a i te wa e takoto ake nei ka tiakina te hunga mahi tika, ko nga tangata mahi he ka whiua, ko nga mea tika o te tangata, ko nga taonga, ko nga aha, ka tiakina katoatia e Te Kuini me ana Ture.

Whare o te Kawanatanga, Akarana,
Mei 21, 1861.