Ko te pukapuka a H.K. Taiaroa, M.H.R., hei whakahoki i nga korepo o te Panui a Penetana, Tumuaki o te Kooti Whakawa Whenua Maori (ko te nama o taua Pukapuka G.—7a. 1876).

Ko taua panui a Penetana i tuku ai ki te Kawanatanga he pukapuka ia mo te Paremata hei titiro ma nga mema o nga Paremata hei rapu hoki ma nga taugata katoa o te ao nei.

Ko nga korero o taua pukapuka a Penetana he roa noa atu, e maharatia ana i pau katoa nga whakaaro nui o Penetana i a ia e mahi ana i aua kupu kia hoki ai ka kupu o te pukapuka inoi a Ngaitahu.

I timata te korero a Penetana mo te wahi whakatekau. I penei tana korero: "I whakaaria ki nga Maori na ratou i hoko nga whenua i te Waipounamu ka whakahokia ki a ratou kotahi eka i roto i ia tekau eka, i tetahi whakaritenga a ratou ko Wairawake i te tau 1844."

I. Ka whakahokia e au te kupu a Penetana mo te whakatekau. Ki toku mahara kahore rawa a Penetama i whai kupu mo taua whakatekau. I mahara ahau kua kaiponutia e Penetana tana mahara mo taua whakatekau, kua mahue pea i tona matauranga; otira maku e ki nana ranei te take i mahue ai, na ana kai-tohutohu ranei, me whaaki atu e ahau kia rongo ano nga taringa o Penetana, kia kite ano ana kanohi. I mea au kia ki penei atu au i te tau 1844 ko te iwi Maori o Nui Tireni I kuare katoa ki tenei mea ki te hoko whenua; kahore ratou i mohio e pehea ana ratou inahoki i taua wa tera ka Maori e hoatu noa i Niu Tireni mo te kupu anake—mo tetahi toki matau ranei. I taua wa kahore hoki imatau kite tuhituhi pukapuka ki te korero ranei i te pukapuka. Otira i te hokonga o te Poraka o Otakou —i mea raton i roto i a ratou pukapuka inoi ki te Paremata o te tau 1874 me te pitihana o te tau 1875— i men te kupu i roto i te pukapuka-inoi i tohe ano ratou ki a Wairawake raua ko Haimona kia nui te utu mo to ratou oneone. Kahore a Wairawake i pai, ka mea nga Maori me whakakahore taua hoko. Katabi ka riro ma Wairawake e tohe kia whakaae nga Maori, ka mea ka Maori ekore ratou e pai. Ka tohe tonu a Wairawake, katahi ka mahara a Wairawake akuanei kore ai e riro i a ia taua whenua ka puta te kupu a Wairawake mo whakaae nga Maori kia kotahi pihi ma te Maori kia kotahi pihi ma te Pakeha, haunga ia nga whenua i wehea ki waho mo nga maori ake. I tohutohu ano hoki a Wairawake ratou tahi ko ona hoa i aua kupu ki nga Maori, i tohutohu ano a Wairawake ma ki tetahi pukapuka i a ratou e korero ana, i haehaea peneitia te pukapuka kia marama ai nga Maori: | 1 | 2 | 3 | 4 | Ko te nama 1 he pihi Pakeha, ko te nama 2 he pihi Maori, ko te nama 3 he pihi Pakeha ko te nama 4 he pihi Maori pena tonu pau noa te Poraka i Otakou.

Na nga Pakeha nei tenei kupu kotahi eka i roto i nga tekau eka hei wehe mai hei painga mo nga Maori, e mohio ana ahau ki nga korero a nga Maori mo te tika o aua kupu. E ki ana hoki nga Maori i te panuitanga mai o te pukapuka hoko i panuitia mai ano hoki aua kupu "kotahi pihi Pakeha, kotahi pihi Maori" i te ra i tubia ai nga ingoa ki te pukapuka o te hoko.

Otira e nui noa atu ka korero hei whakakaha i aua kupu mehemea ka pai te ngakau o te tangata Pakeha ki te rapu i te tika.

Tirohia koia te pukapuka a Kapene Haimona o te 2 o Hepetema 1844, e ki na i whakarerea e ia te whakahua he oneone ke atu ma Ngaitahu i roto i te Tiiti i runga hoki i te tono a Wairawake kia whakarerea taua whakahuatanga.

Ka kites ano e koutou te pukapuka a Wairawake ki te Whakaminenga o taua tau ano 1844 e ki ana i whakarerea e ia te whakahua he oneone ke ma Ngaitahu i runga i te kore kai ruri hei wehewehe i aua eka mo nga Maori i taua wa.

Tirohia ano e kontou te Ture o te whakamananga o Te Ture Whakariterite Tikanga mo Nui Tireni 15 me 16 Viet. e. 72. a te Paremete Nui o Ingarangi hei whakahaere tikanga ma tana Kapene hoko whenua ki Nui Tireni; me nga kupu tohutohu mai ano a taua Paremata o Ingarangi kia tika kia pono te mahi a te iwi Pakeha ki nga Maori me ta ratou hoko hoki i nga whenua kia tika rawa ki taua ture a taua Paremata o Ingaraki.

Me whakahoki e au te kupu tuatahi a Penetana mo te whakatekau i tuhia i te kupu tuatahi o te pukapuka a Penetana.

Kahore rawa abau e whakapono kahore tetahi taugata ngakau pono e whakapono, kahore i te rangi, i runga o te whenua ranei i raro i te wai ranei i raro i te whenua.

Ko te whakahoki mo te kupu tuatahi a Penetana,—

Kahore rawa he pono o tenei kupu e mea nei kua pohehetia nga Maori o Ngaitahu. Ki toku page 2mahara kahore i pohehe ki nga hoko o mua me nga hoko o muri iho; ekari ko Penetana kei te pohehe ki ana kororo i tuku ai ki tenei Paremata. Kei te panni kuare hoki ia i ana korero i runga i tona kore matau ki aua ritenga. Ki te kiia he tika tana panui, katahi ano te tangata i penei tona matauranga me te Atua kia kitea mai ano ia i nga he o te tangata i nga rau maero maha o te moana whanui o Niu Tireni.

Mo te kupu tuarua a Penetana,—

Kua ki nga Maori na Te Keepa ano ratou i whakawehiwehi ki enei kupu; "Ki te kore koutou e whakaae ka hoatu nga moni o to koutou whenua ma Ngatitoa; ki te tohe tonu koutou ki te pupuri i to koutou whenua ka tonoa mai he Hoia, hei patu ia koutou.

He pono enei kupu he nui hoki nga tangata hei whakapono i ana kupu. E kore hoki ahau e huna, me korero rangatira ahau.

He Manuao hoki te kaipuke o Te Keepa i haere ai ki Akarana Aireni i te taha tonga. No tona hokinga mai i taua motu i A karana ka rere mai ki Otakou ka tono ia ki toku matua ki a Taiaroa me etahi atu Rangatira kia haere mai ki Kaiapoi ki Akaroa ranei ki te hoko whenua. Ka haere mai aua Rangatira i a Te Keepa ma runga i tona Manuao, a Taiaroa, a Karetai, a Haereroa, a Horomona, a Tare Te Kahu, a Wi Potiki, me etahi atu. I a ratou e rere ana mai i te tahataha o te whenua, ka mea Te Keepa ki nga Rangatira: "Kei whea he rohe mo te whenua hei tuku mai ki au?" Ka mea ratou "Ko te whenua i te taha taha moana nei, kaua e huri atu ki tua a nga maunga e tu mai ra."

Ka mutu ano te taima i tohu tohu atu ai nga Rangatira ra kia Te Keepa. Ko nga mahi i runga i te manuao he kai waipiro, he haurangi, he aha he aba. Ka tu ki Akaroa te manuao ka haere ki uta ki te whare o nga Wiwi i Akaroa a Te Keepa me ona hoa me nga rangatira i haere atu nei ratou. Kua tae mai ki reira etahi o nga rangatira o Kaiapoi, ka tu taua runanga o Te Keepa, ka whakakahoretia taua hoko a Te Keepa e taua runanga. Ka hoki a Te Keepa me ona hoa ki runga i tona kaipuke, ka whakaaro ritenga mana mo te korenga o nga Maori e whakaae.

Katahi a Te Keepa ka tono kia tikina nga Maori kia haere mai ki te kaipuke, ka tohe tonu ia kia whakaae nga Maori ki te tako i aua moni ki te kore ratou e whakaae ki aua moni, ka hoatu e ia aua moni ki a Ngatitioa. E hara taua manuao nei i te whenua maroke; ekari he kaipuke, i waho i te moana. Ka tohe ano nga Maori kia nui rawa atu te utu mo taua whenua. Kaore rawa atu nga Maori i pai no reira i puta ai enei kupu a Te Keepa ki aua Rangatira: "Me whakaae ano koutou ki te moni "e rua mano Pauna (£2,000), hei moni taunaha i to koutou whenua:" Ka mea nga nga Maori ki a Te Keepa: "Ka riro katoa to matou whenua i tena ritenga au, engari me haere kia roherohea te tuawhenua kia wehewehe hongi nga whenua mo te whakatapu kia matou." Katahi a Te Keepa ka mahara ko te mea pai ano tenei ko te kaipuke nei akuanei ka haere ahau ki uta ki te titiro i nga whenua e wehea e au ka kore ano te whenua e riro mai ki au.

Ka puta ano he kupu a Te Keepa, penei: "Me waiho kia hoki mai ahau; engari me whakaae koutou kia tuhia te pukapuka tuku whenua. Kaua koutou e wehi ki to koutou whenua e kore hoki to koutou whenua e riro, e ngari ka waiho ma te Kawanatanga o koutou whenua e tiaki, ko a koutou kainga nohoanga me a koutou mahinga kai ka waiho mo koutou me o koutou uri i muri ia koutou, i muri ma te Kawanatanga e whakarite etahi whenua mo koutou, ana ruritia te whenua."

Katahi a Te Keepa ka tuhituhi kau i tana tiiti, ka tuhituhia ano e Te Keepa ana kupu i pai ai hei whakamate i te iwi Maori, me nga Maori e haurangi ana i te waipiro i runga i te kaipuke. I whakaae ano nga Maori ki te tako i taua moni taunaha a Te Keepa, kia riro mai ki a ratou te £2,000. Te otinga o te titi te tuhi ka panuitia mai hoki e £500 hei homai, ki nga Maori. Ka rongo etahi o nga rangatira o Kaiapoi e rima ano £500 pauna te moni e tukua mai, ka mahue taua hoko ka hoki te nuinga ki uta, ka mahue ko nga mea i te kaipuke nana aua moni i mau ka tuhi hoki ratou i o ratou ingoa ki tana titi. E ki ana etahi o nga Maori kahore rawa atu ratou i te mahara i rongo ratou i nga korero o taua pukapuka a Te Keepa, i te nui o te waipiro a nga heramana o te kaipuke ma ratou.

Muri mai ko Matara te Komihana ka tonoa ano e te Kawana kia haere ia ki te whakariterite i nga hoko a Ngaitahu. Ka tohe i reira nga Maori kia wehea rawatia te tuawhenua ki waho. Ka mea atu a Matara e kore e pai kua mau ki roto o te pukapuka a Te Keepa. Ka mea nga Maori kia Matara, kahore ratou i pera, ka whakahokia mai a Matara e nga Maori, ka mea kua oti matou te tinihanga e Te Keepa kua tuhia ano te tuawhenua. Ka mea a Matara akuanei kore ai nga Maori e whakaae akuanei kore ai e riro te whenua nei akuanei hoki kore ai he mana o te pukapuka tuku a Te Keepa, ka puta ano euei kupu waniwani a Te Matara: Ko te tua whenua e tohe nei koutou me wehe ki waho ki taku titiro iho kua mau rawa ki te titi a Te Keepa. Ka mea nga Maori he mea tahae noa, he mea kukume noa na Te Keepa ana korero ki taua pukapuka. Ka puta onei kupu a Matara: "Me tako ano e koutou nga toenga o nga moni a Te Keepa: (1.) Ma te Kawanatanga to koutou whenua e utu a muri ake nei: (2.) Ka whakaturia he kura mo ia kaika o koutou, puta noa te iwi o Ngaitahu; (3.) He hohipera mo koutou mo o koutou mate kia ora ai koutou kei mate; (4.) Ma te Kawanatanga koutou e tiaki tonu e whakai tonu kia ora ai koutou."

Katahi ano nga Maori nga kawari mai ki te tuhi i o ratou ingoa ki te pukapuka tuku moni a Matara. Ko aua moni a Matara no roto ano i te rua mano a Te Keepa i korerotia ki Akaroa.

Kua mohio te ao katoa he pono ano te tinihangatanga a Te Kawanatanga i a Ngaitahu me etahi atu o te Koroni o Nui Tireni.

Me whakahoki ano e au nga kupu a Penetana e kiia nei he mataku no Ngaitahu i nga taua a Te Rauparaba. I ki a Penetaua kahore a Te Keepa i whakahua i a Ngatitoa ki a Ngaitahu. E tika aua te kupu na Te Keepa i whakawehiwehi kia Ngaitahu ki tenei kupu tonu:––Ki te kore koutou e tango i nga koutou moni, ka kawea e an nga moni ma Ngatitoa ki te ua ua koutou ka tonoa mai he hoia hei tako i to koutou whenua. Ina hoki kua puta i roto i to panui te ingoa o te Rauparaha e rongo ana ahau i taua kupu mo Ngaitahu e puta ana i nga tan katoa i nga Komihana i nga Minita o te Paremata i a koe ano hoki e Penetana, he iwi mate a Ngaitahu. Kahore rawa te kupu e whakaponohia e au a kore ano hoki e whakapohohia e nga tangata matau ki nga ture o to te whawhai tikanga Mau tonu e ki nui nga whawhai i riro i a Te Rauparaha, me nga whawhai i kaha ai nga tana Te Rauparaha. Ki toku mahara kahore rawa nga whawhai whakamutunga a Te Rauparaha i kaha kahore hoki i riro i a ia te mutunga. Kia tupato koe; nau i whakahou ena mea, ka waiho tonu tau panui hei timatanga korero ma taua enei wa e haere ake nei

page 3

Me to kupu e mea nei mo te rangimarie i homai e te Pakeha. Te utu mo tena kupu, pai atu ahau kia mate i te mea e ora nei ahau e rongo nei i te pouri me te mamae o toku iwi i nga kupu tinihanga waniwani a te iwi korero teka a te Pakeha.

Me to kupu e ki nei koe, Ko ia e whiwhi ana i te painga ka tika ano kia waha ano i te taimahatanga, ko ahau ka ore ano i kite noa i nga painga a te Pakeha kua puta mai ki au me toku Iwi; ko taku kupu tenei ko ia e korero tenga ana ki tetahi ka tika mona ano te kapura o te Reinga.

Ko te kupu i te rarangi 3 o te panui, ki tou mahara i oti ano ranei te ruri te whenua i mua atu o te hokonga a Te Keepa ki toku i rongo ai kaore ano he mapi he kai ruri i tae ki te ruri i aua whenua a Te Keepa whakahua teka noa a Te Keepa i roto i te tiiti kei te pukapuka ruri te ahua o te whenua. He parau tena kupu, he kupu tinihanga.

Mo to kupu tuawha e ki nei koe kahore koe e whakapono kahore e whakapono te tahi atu tangata e mohio ana ki ai a ano i whakapuaki a Matara i nga kupu i kiia i whakapuakina e ia. Katahi ano te tangata ko koe kahore i titiro i te pukapuka a Matara ki te Kaituhituhi a te Kuini i te tau 1856; me hoki ano koe, to hoa ranei e kore nei koe e whakapono me atu korero i aua pukapuka kia tika ai te tuku mai i ana panui mo te Paremata. Ki te mea he whakahe nau mo nga Maori, mau ano tau kahore rawa e whakaponohia ekari pea ko o kai tohu tohu nana koe i tu ai e whakapono ki a koe.

E ki ana koe i te rarangi 5 o to panui he hoa uaua a Ariki Make, e kore rawa ahau e ki he pono to kupu. Ko Te Make i mahi ano ia i te taha ki Te Kawanatanga. Kahore ia i mahi nui ki nga Maori e kari pea ka tautohe a te Maori ki a ratou Maori ano i kaha pea a Ariki Make otira kaore ia e tino kaha hei hoa totohe ki tona Rangatira ki te Kawanatanga. Me te Roretana hoki i mahi ano i ki Te Kawanatanga mo te taha ki te Karauna.

Kotahi anake te tangata i nga Maori, ko te roia anake. Otira i puta ano he kupu o taua Roia mo te kore mana o te pukapuka tuku whenua, no reira i mahia tinihangatia e to Kooti Whakawa te tuhinga a koutou i te ingoa o ta koutou Kawana hou, te ingoa ko Kawana Teone Horo. Ko nga korero o taua Kooti i tino korerotia Pakehatia. Ko te whenua i tonoa ki to Kooti whakawa 1868, ko Kaitorete he whenua nohoanga mahinga kai ma nga Maori. Kahore i oti i taua Kooti whakawa whenua Maori. I mohio ano taua Kooti Whakawa i taua wa kua he taua mahi no reira i hoatu noa etahi whenua e taua Kooti hei whakakawari i te pakeke o nga Maori, otira ko te whenua ko Kaitorete i tonoa ki taua Kooti kahore i whakahokia. Muri mai ano ka noho ano te Kooti ki Otakouhe whakawa ano i nga whenua i whakatapua i mua. Kahore ka Maori i tono kia homai he whenua ke atu hei whakaea i te pukapuka hoko a Te Keepa; katahi ka tono te Kooti ratou ko ana Komihana penei te kupu: "E kore ranei koutou e nga tangata o Otakou me o Murihiku e hiahia ki etehi whenua ke hei whakarite i nga kupu a Te Kawanatanga?" Kahore nga Maori i titiro pai atu ki taua kupu a Ariki Make, katahi ka haere ratou ko etahi rangatira ki roto i te ruma korerorero ai whakaaetia ana ko Tautuku te whenua kei te Porowini o Otakou, ko te nui o nga eka 1,000, ko taua whenua kua takohia ano e te Kawanatanga. Muri mai ano ka tu te Runanga Paremata i taua tau ano 1868, ka mahia te ture hei whakatikai te mahi he a to Kooti, hei whakamana hoki i te tuhinga a Kawana Teone Horo i tona ingoa ki te pukapuka tuku kia mana ai nga mahi he a taua Kooti Whakawa Whenua Maori.

Ko taku kupu mo aua Komihana me te mahinga a taua Kooti Whakawa Whenua Maori, kahore rawa atu i pono e kore rawa e whakaponohia e nga tangata matau i muri ake nei. E ki ana a Penetana kahore nga korero i roto i te pukapuka inoi a Ngaitahu i whakapuakina ki te aroaro o te Kooti i te tan 1868, mehemea i tonoa e nga Maori, penei kua oti pai i te Kooti te whakaaro.

Me ki atu e au, he aha koe e kore ai e mahara he ritenga karo ki a koe ka kupu o te pukapuka inoi a Ngaitahu he ritenga hoki kaore i ata kimihia te tika me te he, kua kiia nei e koe kahore koe e whakapono kaore tetahi tangata e whakapono?

Ki toku mahara he he rawa tenei whakahe mo tenei mahi; he ritenga puhaehae ki te iwi Maori he ritenga whakahawea. Ko to kupu e ki nei kua whiwhi ano nga Maori ki nga painga, ekore ahau e whakapono notemea no nga Maori ano o ratou whenua me o ratou rawa e hara i te Pakeha ena painga katoa ekari kua oti te tinihanga e te Pakeha te painga o nga Maori.

E ki nei a Penetana kua whiwhi nga Maori ki nga whare turoro, no te mea i tuhera ano ana whare i te Kawanatanga ki nga Maori.

Ki toku mahara kahore ano nga Maori kia whiwhi noa ki aua whare turoro. I kiia aua whare me tu ki nga kainga Maori i tau wa ano, no kona kahore he pono o tenei ki kua rite taua kupu.

I ki ano a Penetana kua whiwhi ano nga Maori ki nga kura. Ki toku mahara kahore ano aua tu kura kia tu noa. Ko enei kura e tu nei, na te Koroni enei kura, e hara i te kura utu whenua.

E ki ana a Te Penetana e kore enei kupu whakaari e taea te utu e te moni. He tika tenei kupu ekore e taea e te moni te utu enei kupu. E kari tera e taea te utu mehemea ka whakaaturia ka a whenua i riro i runga i aua kupu waniwani. Ko tona utu, me hoki ano aua whenua. Ko te mea anake tenei e ai te utu.

Me mau rawa e au te kupu whakamutunga o te panui a Penetana, e ki nei e kore rawa e taea te whakarite to tono a Ngaitahu ki ta ratou e tono ai ekari me whakarite e te Kawanatanga etahi whenua mo nga Maori kia mutu ai te mahi tono i ia wai ia wa.

Ko taku kupu whakamutunga hei titiro ma te Paremata nei, ko te panui a Penetana he mea tohu tohu atu na te Kawanatanga nga putake e panuitia nei. Ko te putake i ki penei ai ahau no te mea ko ia i whakaturia hei komihana. i penei ke te korero i nga ra o Maehe 1876, i te Ruma o te Minita mo nga Maori koia nei te kupu. Ko Penetana hei Komihana, ko nga take me haere rawa ia ki a Ngaitahu ui ui ai i nga kupu a nga tangata nana i hoko taua whenua; ko nga putake hei mahi ma taua komihana ma Ngaitahu ano e korero a tana wa e tu ai taua Komihana. Whakaaetia ana e te Minita o te taha Maori.

Ko nga kupu o taua panui he amuamu noa iho ehara i te korero whaitikanga; he korero nukarau penei me te maminga, kahore he pono.

I haere hoki te kupu a Penetana ki te kaipuke ki "Te Arapama." Kia peratia koia te ritenga o te Waipounamu me taua kaipuke? Ko taku kupu atu, i ahatia taua kaipuke? Kaore koia a Ingarangi i utu i taua kaipuke ki te Kawanatanga o Marikene mo te hakanga o taua Kaipuke i runga i te oneone o Ingarangi?