page 16

Ko Te Riihi i Turanga.

Ko te whakamaoritanga tenei o nga kupu whaikorero a Te Riihi i whakapuakina e ia ki te hui pakeha i hui ki Turanganui i te ahi ahi o te 10 o nga o Pepuere, 1879 i runga i tana powhiri, nana ano i whakahau kia whakamaoritia kia rongona ai e nga 1wi Maori katoa.

Ka tu a te Riihi ka whakapai atu te hui ki a ia, ka mea ia.

I, whakaaro au i a au i haeremai nei ki te whaikorero ki te hui kua hui mai nei i tenei ahi ahi, he mea tika kia whakararangitia e au nga take hei ahunga atu mo taku whaikorero kia marama ai i te hui te takotoranga haeretanga o aku korero, ena ano e tokomaha atu te hui nei me i kore te awha kua ua nei, otira e taea hoki te aha i ta te Atua, a e hari ana hoki tatou ki te nanga o te awha hei whakaoraora i to tatou Takiwa nei.

Kei te mohio nga Tangata ka whaikorerotia atu nei e au ki taku tino mahi (ara) ko toku Roiatanga, kei te mohio ano ratou he Tangata au e uru ana kinga mahi Paremata me taku whakaaro nui ki runga ki te taha Maori ki nga raruraru hoki e ahu ana ki runga ki o ratou whenua, a i runga i aku mahi penei kua tau te whakakino a tetahi hunga marire ki runga ki a au, me te whakatonga hoki taua hunga ki aku mahi.

Ka whakamaramatia e au ki tenei hui inaianei nga take i haere ai au e enei huarahi, a e mohio aua au e kore e tau he whakakino a tenei hui ki runga ki a au ina marama atu ai ia au aua nga take.

Me titiro whakamuri tatou ki te noho a te Tangata Maori ki runga ki ona whenua i te wa o te korenga ano o te pakeha ki nta nei, ko te mana o te whenua i ena takiwa i noho ki te Iwi nui tonu, otira ki nga. Rangatira o ia Iwi o ia Iwi.

I te huinga o te Paremata tuatahi o Niu Tirani me te whakamananga a te Ture i taua Paramata, ka uru he mahara hou ki roto ki nga Tangata Maori me te titiro whakatonga hoki ratou ki te mana hou kua maranga ake ki waenganui i a ratou, a he nui te manukanuka me te pairi i tipu ake ki nga Iwi Maori katoa o te Koroni nei, a kua rongo au ki oku hoa pakeha e noho ana ki Akarana i tena takiwa, i te titiro ahua wehi atu a nga Tangata Maori i hui mai ki te whare Paremata i Akarana ki te matakitaki i nga mahi whakanui a te pakeha i te huakanga tuatahi o te whare paremata, me a ratou ui makutu ki nga Kaiwhakamaori ki te take o tenei mahi hou.

Kua mohio ake ano ratou i mua ake kua tau te mana a te Kuini ki rungu ki nga motu nei, engari ko tenei mea hou ko te Paremata ta ratou i raha atu ai me ta ratou i wehi atu ai, a ka mea ratou kia kimihia kia whawhatia atu tona ahua me tona take.

I mua atu o tenei ko te mahi a te Tangata Maori he kawe atu i ona mate i ana putake raruraru ki te tino Kawana kia tirotirohia kia whakapaitia, na i te wa kua tu nei te Paremata ka kiia mai ki a ratou me ahu ke atu ki te Paremata.

I runga i te ahua manukanuka o nga Tangatata Maori mo te taha ki enei mahi hou ka whaihangatia ake e nga Iwi Maori tetahi Komiti, ka huaina tona ingoa ko te Komiti whakahaere whenua.

Ka mea atu a Potatau ki nga Rangatira kia whakaarahia he Mira huri paraoa ki Mata Mata a ka whiriwhiringia etahi Tangata hei haere atu ki a te Makarini a ka kiia i reira ko runga tonn i te kupu whakahoki a te Makarini i taua tono te mohiotia ai te huarahi mahi ma taua Komiti whakahaere whenua, he maha ano nga tono a Potatou kia te Makarini i muri ake ano kia whakina ake te whakaae te pehea ranei a te Kawana mo taua tono Mira.

Ko te Makarini raua ko te Penetana e noho ririri ana ki a raua i tena takiwa, e turaki ana tetahi i tetahi kia hinga, na ka riro na konei i whakaroa te korero mo te Mira ra, me te ki atu hoki a te Makarini ki a ratou taihoa te korero ki a te Kawana engari me korero ki nga minita i te tuatahi no te mea me matua te korero ki nga minita katahi ka tika te kawe atu ki te Kawana.

Heoiano ka hoki nga Tangata ki o ratou kainga kua matatau hoki ratou kua riro te mana a te Kawana i te Paremata, a tau ana te pairi me te whakatonga ki roto ki te ngakau o te Tnngata, pehea ra pehea ra te te ahua me te tu o nga mahi ka noho ake nei mo te taha ki o raton whenua.

Heoi kua hangaia te Kingitanga i konei, kua karangatia ko Potatau te Kingi, ko te timatanga tonu tenei o te Kingitanga ki nga Maori.

Ka timata tenei te Paremata ki te hanga ture mo nga whenua Maori a no te tau 62 ka whakaotia te ture tuatahi e te Paremata, otira kihai taua ture i whai mana taea noatia te tau 64 no taua tau ka hangaia e page 17te Paremata te tahi, ture ano, a no te tau 65 ka hangaia te ture tohu tohu i te peheatanga o te kimihanga i nga take o nga whenua Maori me te hanganga i te Kooti he kimi, ko nga whakaritenga katoa o taua ture i ahu anake ki runga ki te whakawakanga me te wawahanga o te whenua, me te tino whakakorenga o te take Maori i runga i te whenua.

E mohio aua tatou i he te ahua o te hanganga o aua ture no te mea ko a te Tangata Maori noho ki runga ki ona whenua kihai i penei me o te pakeha, kati ehara i te mea e hanga ana te Paremata i runga i te matauranga engari e hanga ana i runga i te pohehe hei whakamatau noa ake me e kore e tupono ki te pai, a no reira mai ra ano a e haere nei ano te korenga kahore i oti i te Paremata tetahi ture tino pai e oti pai ai nga raruraru o nga whenua Maori e noho pai ai hoki nga Maori me nga pakeha ki runga ki enei motu.

No te tau 1867 me te tau 1868 ka timata te reti te hoko me era atu tu mahi a te pakeha i nga whenua Maori, a ka haere tonu aua mahi a taea noatia te tau 1873 ko aua mahi i haere i runga i nga whakaritenga a nga ture o te tau 1865 o te tau 1867, i te tau 1869 ka hangaia ano nga ture, no roto i enei takiwa i tipu ake ai nga raru raru katoa i waenganui i nga pakeha i nga Maori.

I runga i te kino o nga ture kua kiteatanga atu te raru raru kei mua e takoto aua mai, kua ruia hoki te pua, e kore ano hoki e kore te tipu.

He raru raru te mea i whanau mai i roto i enei mahinga, a ena a haere tonu ano te raru raru i roto i nga tau e maha e haere ake nei ki te mea ka kore e whakaotia tetahi ture pena tona ahua me te ture mo nga whakawa i nga whenua Maori i metia nei a kihai i whakaaetia e te Paremata ka hori nei.

E mea ana au i runga i oku ahua katoa, a i roto hoki i aku mahi katoa kia whakamutua haeretia e au nga raru raru katoa e takoto ana i waenganui i nga Maori me nga pakeha, no te mea kei te mohio au e kore e tipu pai te ahua o to tatou motu i te korenga kahore ano i marama te takoto o nga whenua, ko aua raru hoki hei whakahaere hei pana atu i nga moni e hia hiatia ana ki te homai hoki e kore rawa e tipu pai te ahua me te whairawatanga o nga pakeha e noho tahi nei i enei motu i runga i tenei tu ahua.

E tino ki tuturu ana au ko taku tino hia hia he whakamutu he whakapai i nga raru raru kua tipu ake i waenganui i nga Maori i nga pakeha i runga i te kino o nga ture whenua Maori i nga tau kua pahure ake nei.

Hei aha koa kia whakaroaina ano te tirotiro i nga mate me nga raru raru e pehi nei i runga i nga whenua he aha te painga ki a wai o te waiho roa i nga whenua kia takoto kino ana me te whakaepa i nga raru raru hei tukunga iho ki nga uri o te tangata Maori ranei Pakeha ranei, tena etahi pakeha ahu whenua e mahara ana kua whiwhi ratou, i te oranga mo a ratou tamariki i muri i a ratou kaore, he whenua raru raru ia te whenua ka tukua iho nei.

Heoi ra ko te mea tika kia tirotirohia wawetia inaianei nga raru raru o te whenua kia whakapaitia ai, hei reira hoki ata tau ai nga whakahaere katoa o te rangi marie, (Ka whakapai te hui ki a te Ruhi i konei.)

Ko nga hoko me nga reti o [unclear: mua] (ara) i te wa kahore ano kia hangaia he ture Kooti mo nga whenua Maori, na te Kawanatanga na etahi pakeha ano, kaore nga Tangata i whakahe ki nga hoko i tena takiwa, i mohio hoki ratou e hoko tika ana ratou i runga i nga whakaritenga a te Tiriti o Waitangi, na mo nga hoko o Kaikoura heoi ano ta nga tangata Maori o reira he tohe tonu ki nga whenua rahui mo ratou i roherohea i te takiwa i a Kawana Kerei raua ko Kawana Hopihana, kaore i te tirohia te kakenga o te utu o aua whenua i nga tau ka hori ake nei heoi ano ta ratou ko te tohe tonu kia whakatutukitia nga whakaritenga o era nga rangi.

I te hanganga o nga ture whenua Maori ka timata te raru raru o te Kawanatanga me etahi atu tangata hoki e hoko whenua ana, na ka whakaatungia e au inaianei nga take i raru raru ai.

Ko te take i kino ai etahi hoka na runga i te raweke, i runga i nga korero noa iho a nga tangata Maori ka kitea tanga atu nga mahi raweke kua mahia ki runga ki a ratou, he mea ano i riro na tetahi atu tangata i tuhi te ingoa o tetahi, he mea ano ko te upoko o tetahi hapu hei tuhi i nga ingoa o taua hapu, kei te ngaro ke atu ra pea te tangata nona te ingoa ka tuhia nei, he whenua ke noa atu, me te mohio ano nga pakeha kei te ngaro te tangata nona te ingoa ka tuhia nei, me te ki atu ano nga pakeha ki te upoko o te hapu e mana tonu ana tana tuhinga i nga ingoa o etahi page 18taangata o tona hapu, na ka tuhi kuare atu ia kaore te mohio ake hei hara tena mona, a tau ana te raru raru ki runga ki nga mea ehara ake nei i a ratou i tuhi o ratou ingoa, i etahi meatanga e hiki tonuana te koka i te tamaiti ka tuhia te ingoa o te tamaiti ki te pukapuka.

I konei ka korero a te Riihi i te tinihangatanga a etahi pakeha o Nepia i tetahi tamaiti wahine ko Puke Puke te ingoa ka te kau tonu nga tau o taua tamaiti i te takiwa i tuhia ai tona ingoa ki te puka puka huri o ona whenua katoa ki aua pakeha, i korero ano ia i te timihangatanga i a te Waaka Kawatini, Kei konei ka patai ake a Papu Kupa, nawai i hoko nga whenua o te Waaka, ka ki a te Riihi "Ehara i te mea hoko, he mea tahea tonu."

He nui nga whenua o konei puta atu ki Uawa kei te takoto mangere noa iho ko te take he nui no te whenua ki te pakeha kotahi, ko etahi wahi o aua whenua he pai noa atu mo te parau, a kei te tipuria noatia e te ota ota noa, ko te ahua raru raru o te take o te whenua tetahi take i kore nga pakeha e tahuri ki te whakapai.

E kore rawa e tika kia whakakinongia te tangata ana tahuri ake ia ki te whakapai i enei raru raru engari me whakapai a katoa ki a ia (ka mihi te hui ki a te Riihi i konei.)

I nga tau kua pahure ake nei kua meatia i roto i te Paremata kia whakaritea tetahi Komiti hei titiro i nga raru raru whenua o te Takutai Rawhiti engari na te mema o Haki Pei raua ko te mema o te Tai Rawhiti i peehi me te ki ano raua kaore tahi o raua hara.

I te Paremata ka taha nei i noho tetahi Komiti hei whakawa i tetahi mea e uru ana a te Kupa ki roto, ko te whakataunga kihai i ata marama i a au engari i puta i reira tetahi korero whakawhai hara i a te Kupa mo tana hoko kino i tetahi tangata Maori. Kei konei ka mea ake a te Kupa, (ko koe kei te hoko kino i a Wi Pere.)

Ka mea a te Riihi, "Kati ano koe kia whai kupu kia mohiotia atu ai kei te pamamae koe."

Ka mea ake ano a te Kupa i etahi kupu tawai mo te Riihi, ka whakahua ia ki te aru arutanga mai i Akarana mo te raweke.

Ka mea a te Riihi, ki taku mohio e kore rawa koe e toa ki te tuhi i ena kupu ki te puka puka.

Ka mea a te Kupa, he kore oranga mou i tau mahi roia no reira ka anga koe ki te taware i nga Maori.

Ka mea a te Riihi. He nui te pai a [unclear: ok] hoa roia kia au hei hoa mahi mo ratou i roto i nga whakawa, e mohio ana au ena [unclear: e tupono] mai ki a au etahi tangata kua whai hara, i a au e mahi haere nei i aku mahi, a ko aua tangata hei maka mai i te paru paru ki runga ki a au. Ka mihi atu te hui i konei.)

Tenei ano etahi tangata whai hara kei enei wahi e noho ana, engari ka tata [unclear: tera] whakawa mo ratou.

Kei te mohio nga Maori me nga pakeha e tae ana ki roto ki aku hui ki aku ture i whakatakoto ai moku (ara) ahakoa i [unclear: mou] mouria etahi whenua e kore e ahatia atu i te mea i mahia i runga i te ngakau pono o te tangata.

Kei konei ka mea a te Kupa, Kowai [unclear: koa] hei whakaronga i ena korero au, ka mea a te Riihi ke a te Kupa.

Mehemea kei te pohehe koe ki nga ture o tenei mea te hui he aha koe i haere mai ai, katahi ano te mea whakaohomauri i te tangata, he tangara mahi penei ki roto ki te hui.

Ko tetahi whakaaringa aku ko nga whenua kei te takoto i roto i te haere kia whakamataratia kia watea ai te hoko i etahi wahi e tika ana kia hokoa, me taku mohio ano ena te Kawanatanga e whakaae kia wetea te here o etahi wahi o aua whenua.

Kei konei ka koreotia e te Riihi ana mahi katoa kua mahia mo te taha ki whataupoko, i whakaatutia ano e ia nga tikanga katoa kua takoto mo Maraetaha me etahi atu poraka whenua o Turanga.

Kei konei ka mea ake a te Kupa. Me te mea tonu kei a koe nga whenua Maori katoa o te motu nei, inahoki to tu o au korero.

Ka mea a te Riihi "me te mea tonu e hao ana e wawata ana koe kia riro anake i 8 koe inahoki te tu o au korero." Ka kata nga pakeha me te karanga (hia hia.)

Ka mea ano a te Riihi. Kei te mohio ano koutou kua hurihia e etahi tangata o ratou whenua ki a maua ko Wi Pere whakahaere ai, kati kua whaiti ki roto kia matou ko te Komiti nga whakahaere katahi ano ka oti pai nga mahi katoa e hiahiatia ana kia mahia.

Ko enei ritenga i whakaaetia e nga taha erua o te whare Paremata e nga roia me etahi tangata nunui o te Koroni nei, ko te hoko kino i te tangata i kore i, a au a ko te tangata e ki ana i te mahi pera au me tuhi e ia tana korero ki te pukapnka.

Ka whakatoi a te kupa i konei.

page 19

Ka mea ake a te Riihi me te mea tonu he mea utu naku a te Kupa kia haere mai ia i tenei po hei Katanga ma katoa.

Ko te tino hia hia o te Honehana kia riro ma maua ko Wi Pere e whakatau nga raru raru o ona whenua no te mea he moni nui kei roto o ana whenua e takoto ana, a e mohio ana au era e oti pai i a au te whakaoti ki runga ki nga Iwi erua, kei te tatari hoki etahi pakeha whai moni kia pai te takoto o nga whenua ka hoko ai ratou i etahi wahi. (Ka mihi atu te hui i konei.)

Ko nga tangata Maori o Tokomaru tae noa ki te awa o Turanganui kua whakaae ki te huri i o ratou whenua ki etahi kai tiaki a ka tino huakina etahi whenua nui hei nohoanga mo te tini o te pakeha, ko nga pakeha rua rua kei runga e noho ana inaianei kei te ngaikore ki te whakapai i aua whenua ko te take kei te raru raru ano te takoto o nga whenua.

Kowai rawa te pakeha hei ki mai ko ia kei te noho tika i runga i tetahi whenua Maori.

E mohio ana au he mahi taumaha tenei ka tangohia nei e au ki a au mahi ai, otira mehemea ka ata tau ki raro nga raru raru whenua o tena Takiwa ko reira hohoro ai te tipu o te whairawatanga o tenei Takiwa Katoa me te whakakikii haere ki te pakeha.

E mea ana au kia marama i te ao katoa aku whakahaere, kaore au e haere ana ki nga whare hoko Waipiro tuhi haere ai i nga ingoa o nga tangata Maori haere tonu ai au me aku kai whakamaori ki nga wahi marama korero ai i aku korero kia rongona ai e te ao katoa, heoi ano nga tangata hei whakahe i a au ko nga tangata kua whai hara, a ka murua nga rawa riro he i runga i a ratou ka noho ake nei, he mea tika kia tuaratia au e katoa ki roto ki aku mahi nei.

He nui te haunga o tenei kainga me Nepia ki roto ki nga ihu o nga pakeha o tera motu mo runga i nga raru raru whenua, a ka whakatongatia i reira te tangata o konei atu ki te rongona he tangata ia kua pa ki nga whenua Maori.

E mea ana au ki nga tangata katoa e noho ana ki tenei takiwa mehemea he hia hia to ratou kia whakatautia nga raru raru o enei whenua me tahnri wawe inaianei ki te mahi a ka whakangawaritia e te taha Maori nga whakaritenga, ko nga mea e hia hia ana ki te kakari kei a ratou te whakaro.

I konei ka korero a te Riihi i etahi korero e ahu ana ki runga ki te taha pakeha ara mo te awa kaipuke mo Turanga, mo nga rori me nga whenua o te Kawanatanga.

Mo te rehitatanga o nga kai pooti, a ka mea ia ena ia e mea ki te Kawanatanga kia turia he Tari rehita pukapuka whenua ki Turanga, me era atu mea hei whakawhiwhi i tenei Takiwa ki te pai. He nui te whakapai a te hui ki a te Riihi i tona nohoanga ki raro.

Ka tu ko Kapene Taka ka mea I te mea kaore he patai ki a te Riihi e toe ana e mea ana au e tika ana kia tino whakapai tenei hui kia ia inaianei. He take nunui anake nga take o te whaikorero a te Riihi, e mohio ana au he nui nga moni haeremai o waho kei te aru arutia atu e nga raru raru whenua o konei, i runga i nga korero a te Riihi kua mohio au ka tata te whakataua aua raru raru, ehara i te me no te taenga mai o te Riihi ki konei i mohiotia ai nga raru raru nei kua mohiotia i mua atu, kati ka tae mai nei a te Riihi hei mahi i enei raru raru heoi ko te taunga tenei e tau ai enei raru raru katoa, i runga i nga korero a te Riihi kua mohiotia inaianei ka tata a Whataupoko te whakakikiitia ki te pakeha Kati e mea ana au kia tino whakapai tenei hui ka a te Riihi.

Tautokotia ana e te Kawhi.

Ka mea a te Tieamana o te hui he mea tika hia whakapai te hui ki a te Riihi mo nga korero marama kua whakapuakina e ia ki te hui i tenei ahi ahi.

A he nui noa atu te whakapai a te hui ki a te Riihi.