Ko Te Riihi i Uawa.

Ko nga kupu korero enei i whakapuakina e Te Riihi i tana whaikorerotanga ki te hui Maori i hui ki Uawa i te 8 o nga ra o Pepuere, 1879, he mea whakahau nana kia whakamaoritia kia rongona ai e nga Iwi Maori katoa.

Mutu ake ana nga whaikorero whakatau Manuwhiri a ia rangatira o te hui ka tu ko te Riihi ka mea.

E nga Rangatira mea nga tangata kotoa o Te Aitanga a Hauiti me etahi atu tangata e noho ake nei i roto i tenei hui, i runga i ta koutou tono ki a au ka whaikorero au ki a koutou i tenei ra e mea ana au kia ata whakarongo mai koutou ki etahi korero e whaitikanga ana ki runga ki a koutou ki to koutou ahua e noho ake nei puta iho ki o koutou uri i muri i a koutou.

Kua kite au i to koutou whenua ataahua.

page 20

Kua kite au i konei i Turanga i Nepia me etahi atu wahi, i etahi whenua kua tino riro atu kua tino makere atu mo ake tonu atu.

He mea tiki ano kia riro etahi wahi whenua i nga pakeha hei nohoanga mo ratou.

Otira ki taku whakoaro kua moumouria noatia nga whenua kaore he ritenga tahi ki a koutou, he mea ano he moni te utu, otira ko taua moni i whakapaua hei. utu nama aha noa ake ranei, he mea ano he waipiro, ko te mea kino rawa atu tenei.

Ko etahi hoko me etahi riihi i tika i pai noa iho a kaore hoki he ritenga tahi o enei.

Otira ko etahi he mea taware he mea tinihanga, e tika enei kia tirotirohia te taha ki nga Maori, kia whiua koki nga pakeha nana i tinihanga.

I runga i taku mahi i te taha ki nga Maori e tika ana ki tirotirohia e au nga henga kua he, ki te arai atu hoki i te he a muri ake nei.

E mihi ana au ki tetahi kupu a Wi Pere i puta i tenei rangi (ara) kia kaua hei whawhai, me te tira hoki kei runga i te haere kei te roanga ano o te ara te ritenga.

Kua kiia hoki i tenei ra e tetahi o nga Tangata i whaikorero, ahakoa te matamuatanga o te Iwi Maori i runga i te Tipuna kotahi (ara) i a Noa, ko te Iwi pakeha te Iwi kua poka ke atu te matauranga, ko te take hoki he ata tau marire no ratou ki te ako ako i nga mea katoa, me te tohe tonu kia taea tonutia te mutunga, otira he nui ano nga mahi e oti i te takiwa poto.

I te wa kahore ano i hangaia te Kooti mo nga whenua Maori ko te Kuini anake ratou ko ana kai mahi hei hoko i nga whenua Maori. Ko te tu o te hoko i ena takiwa, runanga nui tonu ai, pena me tatou e hui nei i tenei ra, a ka uru a katoa ki te whakaaetanga ki te whakakorenga ranei o te hoko.

Na ka hanga nei te Paremata i te ture Kooti i nga whenua kia Karanua Karatitia. I runga i nga whakaritenga a te ture tuatahi kaore i uru nga tangata tokomaha atu i te kotahi te kau, a e mana ana taua kotahi te kau ki te hoko noa atu i te whenua o katoa me te kaiponu atu i nga moni ma ratou anake, a ehara ano hoki i te mea kia whakaae katoa te kotahi te kau ra, engari haere takitahi noa atu ai a ia tangata o ratou ki te hoko i tona hea i tona hea, a na te mea ka pau anake ratou, i te pakeha te hokohoko.

I te timatanga o te whawhai a te pakeha raua ko te Maori ka kite te pukeha he ngakau toa ano to te Maori, otira i te anganga ki nga mahi raweke kihai i tu te ringa o te Maori, na me te tamariki tonu koia ano a Nepia raua ko Turanga [unclear: riro] atu ai, he waipiro he nama rawa ano [unclear: te] utu.

Mehemea i hoko tika te kotahi te kau i te ra e whiti ana heoi kua pai.

I te mahinga o nga pukapuka hoko reti ranei i kiia kia kapea tetahi [unclear: wahi] whenua mo nga Maori engari e mohio [unclear: ana] au kihai i whakatutukitia tenei [unclear: whakaritenga,] mehemea i penei te hianga o te pakeha ki a ratou whaka pakeha ko te whare here here te mutunga, otira e taea hoki e te Maori te aha i tona kore matauranga, koia i tipu tonu ai te rawa ki te pakeha, otira ko tenei kainga ko Uawa kei te ahua ora ano i enei mahi.

Ehara i te mea i haere mai au ki [unclear: konei] ki te wahi ngaro korero ai i enei [unclear: korero] aku, Kua whakapuakina e au enei [unclear: korero] ki te paremata ki nga tangata hoki [unclear: noni] nga hara, he tono ki enei taangata [unclear: kia te] mai ki te marae whawhaki ai i a [unclear: ratou] mahi, a e kore e mutu noa taku mahi i [unclear: aau] e ora nei.

Kua kiia te ki kaore tenei Kawanatanga e aroha ana ki te Maori ara e rite ana [unclear: ratou] ki etahi kawanatanga te whakaaro kore [unclear: ki] te taha Maori, otira me mahara koutou [unclear: ni] nga Kawanatanga tawhito i mahi nga mahi kino nei me te waiho hoki ratou i [unclear: etahi] taangata kia mahi pena ana, a ko [unclear: nga] taangata hoki o aua kawanatanga kei [unclear: te] whakararuraru i tenei kawanatanga koi mahi tika ki runga ki te taha Maori.

Kati me mohio koutou ko tenei Kawanatanga kei te awhina i a koutou a me whakumanawa koutou ki a ratou.

Ko tenei ka whakamaramatia atu e [unclear: a] ki a koutou te ahua i riro ai ko au hei [unclear: k] whakahaere mo nga mahi Maori. Ko te Hiana e mahi ana i nga mahi Maori [unclear: ki] Nepia, a e tino ngakau kino ana [unclear: nga] pakeha o reira ki a ia. Ka tu a [unclear: Hori] Kerei hei upoko mo nga Minita, ka tu ko te Hiana hei Minita mo te taha Maori, katahi ka ki mai a Hori Kerei ki a au me haere koe ki Nepia ki te mahi i nga mahi a te Hiana, e kore hoki e ahei to whakarere, ko Hori Kerei hoki kei te aroha nui ki nga mate o nga Maori, na ka haere au ki Nepia ki te mahi i nga mahi a te Hiana [unclear: i] ka mohio au ko taku Tari tonu te whakamanawatanga o nga tangata Maori o [unclear: ia] takiwa, kua powhiritia au e nga tangata o Ngapuhi kia haere atn ki to ratou Takiwa ko te Keepa o Whanganui kua [unclear: wha] page 21powhiri ano ki a au, ma Te Whatahoro e korero ki a koutou i te tini pukapuka mai o Wairarapa kia haere atu au ki kona, a e noho pouri ana au ki toku korenga i tae atu i runga i aua tono, me nga powhiri mai i Waikato i Otaki i Tauranga kua tae mai ki a au otira me pehea i te kotahi tonu oku hei mahi i nga tini mahi nei. Kaua koutou hei mahara he ngakau kore noku te take i roa ai au, engari na te nui tonu o aku mahi, otira ka tae mai nei hoki au maku e whakahau etahi mahi ma koutou e whakaoti.

E koa ana au ki etahi Tangata pena me Wi Pere e tango nei i etahi mahi taumaha mahi ai engari kaua hei whaawhai ko te pua me matua rui a ka whanga marire ki te huanga, ko te oranga hoki o te tangata he whenua, engari te pekaha he maha noa atu ona take oranga, kati he mea tika kia tino pai nga whakahaere i nga rawa o te whenua pena ano me a te pakeha, titiro ki te noho a te tangata Maori ki runga ki ona whenua ko te wahi paku ataahua ka mahia e ia ki te kai, ko te nuinga atu o te whenua ka takoto kau noa iho. I te mea, kaore e taea e te tangata Maori te whakahaere pai i ona whenua, he mea tika kia tukua atu ki tetahi atu tangata mahi ai, kati ka korero au ki a koutou i taku i mohio ai.

I mua ake nei ka hokoa ka retia ranei e te tangata Maori tona whenua ki te pakeha. Mehemea he whenua to te tahi pakeha hei hoko hei reti ranei ka panuitia e ia ki roto ki nga nupepa kia rongona ai e te ao katoa. Ko ta te tangata Maori tuku i tona whenua he tuku ahua ngaro i runga i te tapaetanga atu a tetahi pakeha i te moni mana ko te mutunga o tena ka riro tonu atu i te pakeha te tino wini o roto o te whenua, ko te tangata Maori ka noho rawa kore noa iho, ko tetahi whenua kei Nepia ko Heretaunga te ingoa i riro noa mo nga moni £15,000 ko te utu o taua whenua inaianei e tae ana ki te £400,000, me titiro tatou ki Pouawa me Kaiti i retia nei e nga tangata Maori mo nga moni £250 mo te tau a kua hokona atu nei e te pakeha te riihi mo nga moni £15,000, ehara au i mea me riro i nga Maori anake te whairawa tanga o te whenua, engari e mea ana au tena ano nga whakahaere e whai rawa ai nga Maori me nga pakeha hoki ki runga ki te whenua, ko Whataupoko i retia i te tuatahi i muri ka timata te hoko hoko a nga tangata i tona hea i tona hea hei wha karite i tona hia hia ki te moni ranei ki te tahi atu mea ranei, a riro ana i a te Rire nga hea 30 o roto o taua whenua, ko Wi Pere ko Riparata me etahi taangata rua rua nga mea kihai i hoko, no toku taenga mai ki Turanga ka korero maua ko Wi Pere a ka hokona e mana taua Poraka i a Paaka a riro atu ana i a ia nga moni £47,500 a e mohio ana au era e toe mai ki nga Maori nga moni £60,000 in a rite atu ai nga moni ma Paaka, titiro ia [unclear: nei] koutou ko roto ko nga mahinga te puta ai te tino rawa o te whenua.

Na ko Paremata me Mangaheia No. 1, 28,000 eka o enei whenua i tika tonu te mahinga, no nga Maori tonu te he, kati ko tenei kua mea au ki nga tangata kia hokona te take o Mawhi ki aua whenua kia riro ma tatou e whakahaere nga rawa nui o roto o aua whenua a e mohio ana au ko reira puta ai ki te £3000 ki te £4000 ranei te whairawatanga o ana whenua i ia tau i ia tau.

E tauira ana hoki au i enei mahinga mo nga whenua hoki i a te Rire, e penei ana hoki te ahua o te rironga mai o ena, kua whakahautia e au nga whakawa i roto i te Hupirimi Kooti a kua puta aku panui i roto i nga nupepa mehemea ki te hoko tetahi pakeha i aua whenua ka whai tono nga Maori ki a ratou, ko etahi tangata i hopo-hopo, ko etahi i hoko, a ko aua tangata i hoko kei te haere mai kia au i ia ra kia tahuri atu au ki te whakariterite pai ara kia whakahokia mai tetahi wahi o te whenua. Kia whakapumautia atu ki a ratou tetahi wahi.

I roto i enei whakahaere ka hoki tonu mai etahi wahi rahi o aua whenua ki nga Maori.

Mehemea kaore taku Tari i tu ki Turanga kua riro oti atu enei whenua.

Kati kua oti nei i a au te whakamarama kia koutou aku huarahi mahinga i nga whenua Maori na heoi te mea e toe ana ko te whakaae ko te whakakore ranei a koutou.

Ko nga hoko, riihi ranei i mahia tika tia e kore e taea te aha, engari ko nga whenua i riro i runga i nga hoko ki te Waipiro, he mea tinihanga ranei ka whaia tanga ka whakahokia mai e au.

Ko nga wahi rahui mo nga Maori i kiia i roto i nga riihi, hoko ranei, kia kapea a kahore ano kia meatia ka whaia tanga e au kia whakatutukitia ki te kore ka wahia e au nga riihi.

E mea ana au he mea tika kia tirotirohia te taha ki nga kura mo o koutou Tamariki kia wehea etahi wahi whenua hei oranga mo nga Kura ma konei anake hoki e rite ai a koutou Tamariki ki te pakeha te page 22Matauranga.

Ka whakamtua [sic] e au aku korero inaianei engari me tahuri koutou ki te whiriwhiri i aku korero nei a ka whai whakahoki pea etahi o Koutou ka pataitai ranei ki au i etahi patai.

Ka mutu i konei te whai korero a te Riihi a ka whakaritea ko te 7 o nga haora o te ahi ahi hei taima hui ano kia whakarongo a Te Riihi ki nga kupu whaka hoki a nga Tangata.

Ko te Whatahoro te kai whakamaori i nga korero a te Riihi a nui atu te pai me te marama o tana whakamaoritanga.

I te whitu o nga haora o te ahi ahi ka hui ano te hui, ko te whakahoki a nga tino Tangata o taua hui he mihi ki nga whakaariaringa katoa a te Riihi he whakaae hoki kia tukua o ratou whenua ki a te Riihi raua ko Wi Pere pupuri ai whakahaere ai, me te whakarite hoki i tetahi komiti i roto i a ratou hei hoa mo raua.

I te ata o te ratapu ka haere a Te Riihi ratou ko nga kai whakataki ki te mataki i te kokoru i Opoutama a he nui te mihi a te Riihi ki taua wahi hei tunga Kaipuke, me tana ki hoki nei ake ka mahia hei pera.