Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

[Proceedings of some conferences held by Te Aute College Students' Association, 1897-1901, 1906]

Ko Nga Korero O Te Hui Ki Te Aute Kareti, Nepia, Pepuere, 1897

page break

Ko Nga Korero O Te Hui Ki Te Aute Kareti, Nepia, Pepuere, 1897.

"Whakatangata; Kia kaha."
"Kei whakahawea ki te iti o tama;
He iti tangata he rongo kua hau e."

E Nga iwi, e nga hapu, e nga mana, e nga rangatira o Aotearoa tae atu ki Te Waipounamu, whakarongo mai. Mahi ake i a koutou na mahi, tito ake i a koutou na tito, kori ake i a koutou na kori ka anga mai te taringa. Ina noa he kupu iti nei hei korero ki o koutou marae i enei ra o te tau. He ngako ranei tona he momonatanga; he rekanga ranei, he whai-whakaarotanga? Aua pea. Heoi ra, ma koutou e titiro iho e whiriwhiri. Ma koutou e manaaki, ma te ngakau e hopu hei taonga. Ma koutou ranei e ruke e whiu ki tahataha. Kaati tonu. He wa ano ka reka te kai; he wa ano ka kawa. He tangata ano i wahareka; he tangata ano i kore.

Hei a koutou tenei kai puta noa o koutou rohe katoa. Ko taku koha tenei kia koutou o roto o enei tau maha. Ina taku tito, naaku na ta koutou potiki. I whanau au he uri no Maui, he wairua no nga tupuna, i te wa i hua ai te tangata, te kai, te ora. Na koutou tonu au i whiu ki tawhiti, ki te marae o raua tangata, whangaitia ai ki te taru pakeha. Hei aha? Hei mokai pea ma te pakeha, ahau te uri a Maui o te toto o nga rangatira o nga motu nei, hei taurekareka? Aua hoki. I hua au ko au hei taonga, ko au pea i whakawahia e nga iwi me nga rangatira o nga motu nei hei kimi i te ora i roto i nga pa o te pakeha, nana nei nga mate me nga mamaetanga i hari mai ki waenganui ia tatou. I hua au maku te matauranga e rapu, a maku e tango mai i te pakeha te rongoa mo tana i patu ai. E koro ma, he wawata noa pea na te tamariki, he hao kia riro mana ta nga kaumatua. Otira tirohia mai enei kupu; mehemea na te tamariki, waihotia ake; mehemea he kupu whai whakaaro ka tika ano pea kia korerotia. Heoi ra ko ta toku matauranga tenei i kite ai, ko ta toku ngakau i whakaatu ake ai, hei titiro ma nga kaumatua me nga tangata matau o te iwi Maori. E nga iwi tena ra koutou. Huri ake te mihi, ka tu ko te kupu.

E eke koe i nga waka o te pakeha ka u ki Ahuriri, ka ahu whakauta ki runga atu o Heretaunga. Ahu mai ranei i Wairarapa i Otaki, ka tae ano koe ki te Roto-a-Tara. E matauria ana ano tena ingoa e nga kaumatua. Ma ratou e korero te kainga a te patu me te hekenga o te toto i te wa kaore ano kia tiaho te maramatanga o te rongopai ki tera wahi. Ma matou e korero te tini o te tuna me te manu i patua i muri nei ki tena wahi i nga Hatarei. Ka ngaro i naianei i nga rakau pakeha; ko te wai ka maroke; ko te whenua kei te tupuria e te tarutaru pakeha hei oranga mo ana taonga.

page 8

Tena anga ake whakamuri. ko Pukenui tera, ko Ruahine ki tua atu whakapae ai. Ka heke iho te titiro ko Te Aute, ko te kainga i whakatupuria ai matou me te tini o te tangata kua ngaro atu ki te po. Haere e koe kia Te Wiremu, ki te Kawanatanga, ki nga rangatira o Heretaunga, ka ui atu i te take mai o tena kura. Kei a ratou e mohio ana. I rongo noa ake matou nei i te powhiritanga atu a Ngati-Kahungunu ia Te Wiremu kia haere mai ki Heretaunga i te wa e noho raruraru ana tera whenua. Ka tukua i kona tetahi wahi whenua e nga rangatira o Heretaunga; ko te nui kaore matou i te matau. Heoi ta matou i rongo ai, ko tetahi wahi o taua whenua i whakaarohia hei whangai i tetahi kura Maori. Ina e tu nei te kura, ko Te Aute. He iti nei tona timatanga ake; na te kaha, na te pai me te marama o te whakahaere, me te tautoko tonu a nga rangatira o Heretaunga ka tupu tena kura hei taonga ki te iwi Maori.

Mehemea ka whakatonga te tangata, ka ki, kaore rawa i ea tena whenua nui momona i tukua na mo taua kura, ma matou ma nga tangata i whakatupuria ki reira e ki, ea noa atu, toe mai ano tetahi wahi. Mehemea ko te matauranga i whaia, mehemea i whaia ko te whakaaro nui ki nga mahi e tupu ai te ora mo te iwi, ma matou e ki kua taea ena mea; ahakoa he iti a kaore pea i rite rawa ki ta te ngakau i hao ai—otira kua taea. Kia oti te ngahere te tua, me te tahutahu, kia pirau nga tumutumu ka whakawateatia, kia ngaro nga taru kino, ka tupu ai te kai, ka whaihua.

Ko te 26 tenei o nga tau i kiia ai a Te Aute he kura. I roto i ena tau e tata ana pea ki te 250 nga tamariki rangatira o nga wahi katoa o nga motu nei i akona ki reira; ko nga momo tonu me nga tino uri o nga hapu katoa o te iwi Maori taua hunga. Hei enei ra e takoto mai nei e mohiotia ai hei tangata ranei mo te iwi, kaore ranei.

Ma Heretaunga whiti atu ki Te Waipounamu me tawahi e korero te toa o Te Aute ki te mahi nei a te "Whutupooro.' He matauranga ano pea te koha a Te Aute ki etahi o ona tamariki, ki etahi kaore; otira ki katoa ko tenei ingoa me te rongo toa ki nga takaro a te pakeha. Me ki ka ea i kona te mate o nga matua ki te uhi ia ratou tamariki ki te kaka? Me ki koi ana te take i tukua mai ai ki te kura; Kaore pea. Patai atu kia Te Popa, uia atu ki te Kawanatanga, uia atu ki nga kura nunui o te motu nei, mehemea i whai wahi rawa te Maori ki nga mataurango nunui o te pakeha? Tera e kiia mai, kaore hoki i ko atu te kakama me te hihiko ki te ako me te tere ki te hopu i nga tikanga o te matauranga. E koro ma! ka ea pea i tenei te hekenga o o koutou werawera ki te kimi hereni hei whangai ia matou i era wa! Kaore ano. Tena ano etahi mea kei runga ake i te toa tinana, kei runga ake i te matauranga noa o te hinengaro. Me aha te whakapono, te whakaaro nui me te aroha ki te iwi?

Ma matou ano tena patai e whakautu i tona wahi. Engari me mihi ake matou i konei ki nga tangata nana matou i ako ki te tikanga o te whakapono, ki te whakaaro nui me te aroha ki te lwi. Ko Te Tatana, te mahita o Te Aute, ko ia to matou matua, kaiwhakaako, kai arahi ki nga huarahi katoa o te pono me te tika me te ora. Nana i whakaatu mai kia matau i roto i enei tau maha he wairua o matou e mangere noa ana mehemea kahore e tahuri ki te mahi ki te Atua. E koro ma! Hira atu te pai te atawhai o tena tangata me te marama o tana ako i nga wahi katoa o te tangnta, i te tinana kia ora kia mahi i nga mahi e tika ana; i te hinengaro, kia tahia kia ma, kia takoto pai, hei urunga atu mo nga page 9matauranga o te pakeha; te ngakau kia mahaki, kia kore e tutu, kia aroha ki te iwi, kia mahi ki te Atua. Ko Te Popa te mea e kite ana koutou i o koutou takiwa, e tirotiro ana i nga kura Maori; kei te matau ano koutou ki te kaha o tena tangata ki te hapai i nga tikanga e puta mai ai he tika ki nga tamariki Maori me to ratau iwi.

Na enei tangata i whakato ki o matau nei ngakau te aroha ki te iwi me te whakaaro nui. A no roto i enei tau ka kitea te hua o ta raua mahi. Tenei kei te tito e mau i raro iho nei.

Ka rangona ake ano pea te waha e hamumu ana, na te ngakau whakatoi i ki ake, "E tama ma, kei hea nga hua o te mahi nei, o ena ako, o tena aroha, o tena whakaaro nui? I kitea ki hea o koutou, o a koutou kupu, me a koutou mahi te kiko o tena matauranga?" E tika ana ano kia patapatai mai, kia marama ai te he, me te tika. Otira hei tona wa ano whakautua ai tena patai. Kaore i nga kaumatua anake te nanu mo te moumou me te tikanga kore o te ako. Kei te nanu ano matou nga tamariki, kei te ui ake i te take o tenei henga. He tau na e puta atu ana he tamariki i Te Aute ngaro tonu atu; kore rawa e rangona ana ki runga i nga whakahaere a te iwi, ki nga mahi ano pea ianei i tika ma nga tangata i akona ki nga kura. Torutoru nei o matou kua whiwhi ki nga mahi totika; tokoiti rawa e rangona ana ki runga i nga whakahaere nunui a te iwi. Ko te nuinga atu kua he, kua hoki rawa ki te Maori tanga. Ka kiia e nga matua, na te taenga pea ki te kura i tino nui rawa ai te hianga, te mangere ki te whakapai i nga whenua, me te kuare noa iho.

I puta mai ano ena whakaaro kia matou i roto i nga tau kua pahure ake nei. Heoi i mahara iho te tamariki he pakeke rawa te huarahi e taea atu ai nga mea o matou kua kotiti ke. No muri iho nei ka kitea, ko te mahi tenei e tika ana ma matou; ehara i te mea ma te iwi anake, ehara i te mea ma nga matua; engari ia ma matou ano e tiki atu e kukume mai era o matou ki runga ki nga mahi i akona tahitia kia matou i te kura. Mana e tahuri mai, e pai ana; mana e tahuri ke, e taea te aha, ka rite te taha kia matou. E kore e taea te whakapae mai no matou te whakaaro kore me te kore aroha.

No te tau 1891 ka tino pakari te whakaaro i nga tamariki kaumatua o Te Aute kia puta he whakaaro ki te iwi, kia whai koha rawa ai ki te katoa nga matauranga e hau nei nga rongo ki tawhiti. Ka whakatakotoria i roto i tetahi hui iti he tikanga; i haere nui tonu, kaore i wehi mai i te pakeha i te Maori i a wai ranei. I meatia kia whakahaerea nga tikanga katoa o roto i te pukapuka a Te Popa, "Te Ora Mo Te Maori." I Penei te aronga o nga whaikorero me nga whiriwhiri—"Ko te iwi Maori e heke ana ki te po; ma tatou e whakaora; ko te iwi Maori he mangere, he paruparu, he kaiwaipiro; ma tatou e mea kia ahuwhenua, kia tahuri ki te whakapai i nga kainga me nga whare; ma tatou e mea kia turakina te waipiro kia mutu ai te haurangi; ko te iwi Maori e moumou noa ana i ona rawa ki nga hui tangihanga, marena, Kawanga whare; ma tatou e mea kia whakakorea nga hui e iki nei i te kai raua ko te tangata ki te po. Me whakakore nga tangihanga. Me tuku nga tamariki ki te kura. Me tino hapai nga tikanga o te whakapono."

Ko a te tamariki kupu ena i tena wa; he kupu pakeke, taikaha. Te hoatutanga ki te iwi Maori, nohea e tahuri mai. Anei nga kupu whakahoki mai, "E tama ma, e tika ana a koutou kupu, tika rawa atu.

page 10

Otira me titiro tonu iho koutou ki to te Maori ahua; e kore e taea te whakarereke." Te homaitanga i ena kupu ki te tamariki, ka tuohu te upoko i te wehi me te whakama. Kotahi ano te takiwa i tino kauwhautia ai nga whiriwhiri a taua hui, ko te takiwa o Ngati Porou. He kakano ano i ruira ki reira; engari he raumati hoki te takiwa, i te mea e tauraki ana te whenua. Tenei ranei kua whaihua kaore ranei. Kowai e hua.

Na, ka takoto ena whakaaro. Ka marara nga Kaiwhakahaere ki nga kura me nga mahi pakeha; ka kiia e te tangata kua hoha. Otira kaore i noho mangere nga tamariki nana te tikanga i whakatakoto. E mahi ana i etahi mahi, e whakaaro ana, a taea noatia mai te makariri o te tau 1896. Ko hoki mai etahi i Te Waipounamu inga kura o reira, ka karangatia he hui iti nei ki Te Aute. Ka puta te whakaaro i reira me whakahaere he Kotahitanga ara he Ropu huihuinga e uru katoa ai nga tamariki o Te Aute, nga mea kua puta atu me nga mea e kura ana i naianei, hei pupuri i te ahua o te tangata, kia mohio mai ai nga mea kua uru ki nga mahi o te ao, kaore ratou i te wareware i o ratou kaiwhakaako me o ratou hoa o te kura; kia whakakotahitia ai katoa ki te hapai me te whakahaere i nga mahi e tika ana ma nga tamariki matau o nga motu nei, te ata noho, te mau ki te whakapono te aroha ki te iwi, te kimi i te orange mo te tinana, me te rapu tonu i nga huarahi katoa e taea atu ai mo te iwi Maori.

Na ka riro na te mahita tonu na Te Tatana raua ko Te Wiremu (Mita Hamuera) i tautoko te whakaaro a nga tamariki; na raua i tino manaaki i kiia ai he taonga nui. Ka tukua he panui powhiri ki nga tamariki o te kura o Te Aute i nga wahi katoa o Aotearoa whiti atu ki Te Waipounamu, kia hui mai ratou ki Te Aute Kareti i te 29 o nga ra o Hanuere, 1879. A i whakataua mai taua powhiri e nga mea whaiwhakaaro. Kotahi tonu te kupu, ko te whakamihi ki tenie tikanga nui, ki tenei whakaaro rangatira; a i tae mai ano he kupu tautoko a etahi o nga rangatira Maori me nga matua o nga tamariki. I tae ano te rongo o taua hui ki nga hoa pakeha a i tukua mai e ratou a ratou kupu whakamihi. Heoi ma te Atua te whakaaro ki te manaaki i taua hui mehemea e whakahaerea ana ona tikanga i runga i te wehi me te inoi ki a Ia.