Te Ata O Te Taite, Te 4 O Pepuere.

Na Te Popa te panui tuatahi ki te hui, "Mai I Te Runanga Ki Te Paremete." Ko ana kupu tuatahi i anga nui tonu ki te iwi pakeha, he whakatoi nana ki nga pootitanga mema. Ka tu he pooti, ko te mea nui ki roto i nga whakaaro o te tangata "Ko wai ra he mema maku nei? Ko Hone ranei, ko Hemi ranei?" E kore ia e korero mo nga Kai-pooti, engari mo Hone raua ko Hemi, nga mea e tu ana ki te whakahaere pooti.

page 20

Akuanei ehara raua i te tangata e matau ana ki nga ture me nga whakahaere nunui o te Koroni, he tangata murere ki te hopu i nga whakaaro o raua tangata, i nga kupu e reka ana ki nga taringa o te tokomaha. Ka hopukia e raua ko era hei patipati pooti, a riro noa atu te whakaaro o te tangata. He penei to te pakeha ahua, ko nga tangata tika, matau, kaore e pa atu ki aua mahi, he mohio no ratou kaore te tangata e tahuri mai ki te korero totika, whai tonu i nga mea ahuareka, ahakoa pai, tika, pehea ranei. Riro ana he tangata ware, kuare ki te Paremete hei hanga i nga ture. Na reira ia ka whakaaro engari te iwi Maori ara nga tamariki matau o tenei whakatupuranga, ma ratou e manaaki nga tikanga nunui o te Koroni. Engari hoki te Maori i akona i roto i ona runanga ki te ata titiro ki te kupu, kia marama nga taha katoa ki a ia, ka whakaae ai, ka whakahe ai ranei. Kaore he wehi o te Maori ki te whakaputa i ona whakaaro i roto i te runanga. Tuku iho ki nga whakatupuranga o muri nei ko taua ahua ano.

Na i te mea kua uru te iwi Maori ki raro i te mana o te Kuini, kua kotahi he ture, he Kawanatanga, he Paremete, ka whanui atu nga tikanga hei tirotirohanga hei whiriwhiritanga ma te Maori. Tuatahi ko nga mea e pa ana ki te iwi Maori ake. Tuarua ko nga whakahaere katoa e eke tahi ana ki nga iwi e rua o Nui Tireni. Mehemea ka takoto ho tikanga ki waenganui i nga iwi e rua, ahakoa mo te waipiro, mo te whenua, mo te aha ranei, ko te mea hei whiriwhiritanga ma te Maori ma te pakeha, ko tenei, "E rua nga taha o te mea nei. Ko tehea ra te taha tika, ko tehea te mea he. Mehemea ko tenei te taha tika me whai e au ko tenei." Katahi ka ata titiro ai te tangata i nga taha e rua, i nga kupu tautoko mo tetahi taha. Ka ata whakatau ai ia i tana i kite marama ai, ko tera i nui ake te tika te pai ranei.

Ki tona whakaaro tera e marama ake ta te Maori whakatau mo enei mea i ta te pakeha. Kaore he mea hei whakararuraru i te whakaaro o te Maori, notemea he tauhou ia ki enei mahi; ko te pakeha nana enei mahi; ko te pakeha nana enei whakahaere, na ona tupuna o nehera a tae noa mai ki a ia. Ko nga whakaaro pohehe a nga tupuna ka tukua iho ki nga uri. Kaore i pena te Maori. Ko nga tamariki Maori i akona ki nga kura penei i Te Aute, he taha rua. Ka rite ratou ki nga Kaiwhakawa. Ko ratou e mohio ana ki nga whakaaro o nga iwi e rua, kaati ko ratou nga tangata e tino raarama rawa ana ki te tika ki te he ranei o tetahi tikanga nui e whakahaere ana mo te Koroni katoa. Ko ratou hei arahi i to ratou iwi ki te huarahi tika, marama. Ko ratou hei upoko mo nga whakahaere a te iwi Maori, ki nga mea e pa ana kia ratou ano; a tena ano pea te wa e uru ai ratou ki roto i te Runanga nui o te Koroni, whakahaere tahi ai me te iwi pakeha i nga ture e pa ana ki nga iwi e rua.

Kaore ia e mea me whakaparahako nga tamariki ki nga mea e pa ana ki te iwi Maori anake, ara nga ture whenua, hoko whenua, taake, reiti, me era atu tikanga pera. Heoi ano tana, kaua e tapatahi ta ratou titiro ki ena anake; ko ena he tikanga whaiti kaore i pa ki te Koroni katoa, e rite ana ki nga mahi a nga Kaute Kaunihera me nga taone. Engari me ahu te titiro ki waho atu, ki nga tikanga nunui; kia rua ai nga taha o te tangata, ko tona taha Maori ake, me tona taha e kiia ai ia he pononga na te Kuini, he wahi no te Kingitanga o Ingarangi i roto i te Kawanatanga o Nui Tireni, i raro i ona ture. Ma kona e hapai atu te Maori kia tu tahi raua ko te pakeha i te tuunga kotahi ki te mahi tahi i nga mahi e puta ai te ora mo te Koroni katoa.

page 21

Ka mutu ta Te Popa ka tu ko Apirana Turupa Ngata, ki te panui i tana pukapuka mo etahi o nga kupu i puta i a Te Popa, ara mo nga tikanga e pa ana ki te Maori anake, mo te Kotahitanga, mo te Kingi Maori, mo Nga Ture Whenua, me te Kooti Whenua Maori.

"Ko aku kupu ka korero ake nei, hei apiti atu ki a Te Popa, ara hei whakamana i enei i kiia nei e ia he tikanga whaiti e pa ana ki te iwi Maori anake. Me ki ake e au kaua tatou, nga tamariki Maori kua hui mai nei ki konei, e whakaiti i te taha o ta tatou mahi e pa atu ana ki nga ture, ki nga mahi ranei a te Paremete. Kaore tatou i matara rawa mai i nga ture, notemea kei te whaihaere tonu mai te Paremete ki nga ritenga e whakaroa nei kaore rawa e tika mai te Kawanatanga e whakahaere, te kai-waipiro, nga kura; ma te Paremete e ki kia akona nga Karaipiture i ruto i nga kura katoa o te motu nei katahi ka taea. Taihoa pea ka tahuri nga ture ki te ahua o te noho a te iwi Maori i roto i ona pa. Ko wai e hua?

"E wha nga tino mea hei korero maku kia tatou. Tuatahi mo nga Ture Whenua. I tupu ake i nga whenua Maori nga raruraru nui me nga pakanga i muri tata iho i te Tiriti o Waitangi. I araia e te Tiriti te hoko i te whenua ki te pakeha noa iho, ka puare ki te Kawanatanga anake, ara ki te Karauna. Na nga ture o te 1867 me muri iho i takahi taua kupu o te Tiriti, whakapuaretia ana nga whenua Maori ki te hoko tahae, ka tupu he raruraru ka tino pokepokea rawatia nga ture. He tau na he ture hou, he tau na he ture hou, ture whakatikatika, whakarereke, ture whakamana take, a tae noa mai ki te tau 1894, katahi ka hoki nga whakaaro ki te kupu o te Tiriti, ka araia te hoko o nga whenua Maori. He rite tonu te hamamatanga o te Maori me te pakeha ki te whakahe, mehemea nei he tikanga hou. Mehemea he tika i takahia e te ture o te 1867 tae mai ki te 1893 te Tiriti o Waitangi, a na te ture o te 1894 i whakaeke hou nga ture ki runga i taua Tiriti, he aha i whakahe ai te iwi Maori e tangi nei i ia tau, i ia tau, ki te wairua o Te Tiriti o Waitangi? E marama ana ta te Kawanatanga whakahaere. He tika ano hei te Koroni te painga nui; otira kaore tatou te iwi Maori e mate rawa. Ka iti te utu mo o tatou whenua; otira pai ake tena i te moumou noa o nga moni i enei tau ka taha ake nei ki nga whakawa me era atu raruraru mo nga poraka whenua e hokoa ana ki te tangata noa.

"Tuarua mo te Kooti Whenua Maori. Kei te whakahengia tenei Kooti, kei te tawaitia e nga tangata. E kiia ana na taua Kooti i whakatutua nga rangatira Maori, nana i ako te iwi Maori ki te teka, nana i kai nga moni me nga rawa o te Maori tae iho ki ona whenua. E tika ana ano. Otira he mahi nui ta te Kooti. Kia tau ra ano o tatou whenua, kia oti te wawahi, ka taea ai te whakapai, te whakanoho ki te hipi. Ma reira e ngaro ai etahi tikanga kuare e te Maori, te whakamanawa o te tangata mangere ma nga huanga e whangai ia ki te kai e uhi ki te kakahu. Notemea ka wehe ke te ahua o te tangata, ka wehewehe nga whare noho, nga mahinga kai, ka riro tonu ma tena tangata, ma tena tangata e kimi he oranga mona.

"Mo te Kotahitanga, kaua tatou e whakahawea ki ana whakahaere, ki te moumou o te kai me te rawa o te tangata i ana hnihuinga. He mea tika rawa kia whakakotahitia te iwi Maori kia mntu ai nga mahi puhaehae a tetahi iwi ki tetahi, kia hui ai nga rangatira ki te whakahaere i te ora mo te katoa. Engari kaua e whaia rawatia te mana motuhake; kaua e kumea rawatia mai ma te iwi Maori ano e hanga ona ako ture.

page 22

He pai kia uru tatou ki roto i nga whakahaere a te Kotahitanga; mehemea kei a tatou te maramatanga, ka puta atu te pai o a tatou whakahaere ki te iwi; mehemea kei a ratou te tika, ka puta mai ano te painga kia tatou mo runga i enei mahi e mahi nei tatou.

"Kua taha te ra o te Kingi Maori, i kiia ai tona Kingitanga he mana nui i roto i te iwi pakeha me te Maori. Otira kei te mau tonu te mana o te Kingi Maori ki runga i ona iwi. Kaore e tika kia riro ma tatou e whakawa a te Kingi mahi. Ki te tae ki ona rohe me tomo ano tatou ki raro i te mana o te Kingi, kia riro mana tatou e awhina mehemea ka marama ki a ia me tona iwi a tatou tikanga. Mana te whakapono me nga kura me te ora e hapai i roto i ona rohe mehemea e pai ana ena mea, ki a ia mo tona iwi."

Kaore i maha nga kupu apiti atu a te hui ki enei. I tonoa kia tino whakamaramatia e nga mea mohio te ahua o te Kotahitanga. Kiia ana kia tukua atu mo tetahi tuunga hui, ka powhiri ai i nga upoko o te Kotahitanga kia uru ki taua hui.