Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

[Proceedings of some conferences held by Te Aute College Students' Association, 1897-1901, 1906]

Tama-te-Kapua. — Wenerei, Te 27 O Nga Ra O Tihema, 1905

page 5

Tama-te-Kapua.
Wenerei, Te 27 O Nga Ra O Tihema, 1905.

2 p.m. I te Puaretanga o te Hui i tenei haora ka tu a Apirana Ngata ka mea, "Ko te putake tuatahi hei mahinga ma tatou ko te panui a Mr. Long." Panuitia ana e Mr. Long tana pukapuka tae noa ki tona mutunga.

Te Tatana. Taku i tu ake ai he tautoko i te motini. I tae ahau ki Tonga, ka kite ahau i tetahi Mihinare, ka mea mai ia ki ahau kei te akona nga tai-tamariki o Tonga ki nga mea nunui rawa atu, ki nga whika taumaha, me nga reo Kariki raua ko te Ratini. Ka mea atu ahau, pai ke mei akona ki te reo Ingarihi, kia mohio ki tena ka tahi ka ako ai ki ena e korerotia mai na e koe. Ka mea ia e kore e whakaaetia e nga Kau-matua. Engari kei te penei ake taku, kaua nga pukapuka pera te ahua me era kua korerotia ake nei e au, engari pea etahi atu, otira ewhea ra o nga pukapuka e tika ana hei whaka-maori ki te reo Maori. Otira e ki ana ahau, ko te reo Maori e kore e tae ki te rua whakatupuranga, ka kore atu ai taua reo. Kaore au i te ki me whakakore te reo Maori. Ki taku mahara me ako ko te reo Pakeha hei reo. Kei te mohio ahau kei te aroha ano te iwi Maori ki tona reo ake. Kaati ra e kore e taea te pehea, ko te kore ano tona mutunga. (Otira tera atu te mahanga o nga whakamarama a Te Tatana.)

Apirana. Ko te motini kei te tautokotia e Te Tatana, engari ko te mea i maharatia ake ai e ahau ko tana kupu e mea nei ko te reo Maori ka kore atu. Ki taku titiro he mea whakangoikore tenei i te ngakau. Tena he aha te he o te reo rua, o te reo Pakeha me te reo Maori. He reo tino hiahiatia nuitia te reo Maori e tenei iwi e te Pakeha. I roto i te korero a te Kau-matua nei, he mea whakangoikore ia i te ngakau. (Tera atu ano te roanga atu o nga korero a Apirana).

page 6

Wepiha. He nui toku pouri mo te kupu a te Tatana e ki nei, ka ngaro ia te reo Maori. E kore ahau e whakaae ki tenei e poropiti nei ia, ka ngaro ia te reo Maori, i nga whakatupuranga e rua. Ki toku mahara ia he hui te hui a te Kotahitanga hei rapu i te ora o te iwi Maori, kei ngaro ia me ona ahuatanga katoa. Waihoki me te reo Maori kia kaua e ngaro. Ina hoki na toku kuare ki te reo tupu ake i kore ai e kori te taha, e whana nga waewae. No reira e mea ana ahau me tuku he Kau-matua Maori ki te Raukahikatea, hei ako i a matou ki te reo Maori. Kei te nui atu taku tautoko i te motini.

Tiatitana. Ki taku mahara ko nga pukapuka ano e tika ana, kia whakamaoritia. E penei ana ia taku me whiriwhiri he Komiti hei kohiri i nga pukapuka e tika ana kia whakamaoritia. E tino tautoko ana ahua i tenei motini. Kei te pouri ahau ki te kupu a Te Tatana e mea nei e rua whakatupuranga e heke iho nei, ka ngaro te reo Maori. Tera he iwi i kaha ki te pupuri i to ratou reo mo nga tau kotahi mano a he aha te take i kiia ai ka ngaro te reo Maori, i kaha ai koa tera iwi te Inia ki te pupuri i to ratou reo. Ko te motini e mea ana kia whakamaoritia nga pukapuka Pakeha ki te reo Maori hei pupuri i te reo Maori. Hei kupu whakamutunga ake maku, kia kaha ki te pupuri i te reo o koutou tupuna.

Wepiha. Kei te pouri rawa ahau ki nga kupu a Te Tatana e poropiti nei i te ahua o te reo Maori. Kore ake a te Wereta i tenei.

Apirana. E whakapai ana ahau ki te kupu a Te Tatana, i te mea kaore ia i te ki kia ngaro ko te tinana Maori, engari ko te reo Maori ia e ngaro, no reira kia ata tata i to tatou Kau-matua, otira kei te tautoko ahau i te motini. (Tera noa atu te maha o nga korero a Apirana)

Pirimi. Kei te pai te kupu a to koutou Kau-matua a Te Tatana, kei te rite ki te kupu a Kawana Kerei kia Potatau i penei ra, "E kore e hu te tikera, ka ngaro koe i au." Ka whakahokia e Potatau," E kore au e ngaro ia koe." Ka patai a Kerei, "Kei a wai he ora mou? Ka whakahokia e Potatau." "Kei a koe tonu he ora moku." Tu tonu tena kupu. Kati kei te pai ra te kupu a to tatou Kau-matua, he whakakaha i a tatou ki te kimi i te ora mo tatou. page 7No reira ka penei taku, kia kaha koutou ki te kimi i te ora.

Taekata. E pai ana te kupu a Te Tatana, ki taku titiro atu. Kei te mohio ia ki to koutou ahua kua Pakehatia. Otira i te mea kua rongo atu au i a koutou korero, kei te kaha ki te whakahe i tana kupu no reira ka penei atu ahau na "kia kaha."

Pirika. E mea ana ahau ki te motini me te kupu a Te Tatana he mea kotahi tonu. No reira kei te tautoko ahau i te motini, e kore hoki ahau e whakahe i te kupu a Te Tatana, engari kei te whakapai ahau ki taua kupu. Me tuku atu nga tamariki ki te Kura kia matua mohio ki te taha Pakeha, hei matua mo nga mahi matauranga me ona ahuatanga. E auhi ana tatou ki to tatou reo kei ngaro, engari ki taku mahara ma taua mea ka tupu ai te reo Maori hei taonga, Tera iana me tiki atu he tauira. Waihotia iana i a Apirana; Kia ata titiro tatou. I mutu i a ia te mohio mo tatou ki te reo Pakeha, a ko wai te tino mohio ki te reo Maori? Maku e ki ko Apirana ano, no reira ka marama tatou, ki te kupu a Te Tatana kei te tika, te marama. Ka tuaruatia taku tautoko mo aua mea e rua. Kia Ora te Whare.

Timutimu. Kotahi anake taku i mea ake ai ki te kupu a te Tatana. Ko tona kiinga me ako ko te reo Pakeha anake hei reo mo tatou mo te Maori. No reira kei te whakahe ahau mo tena kupu, engari me penei na, me ako ngatahi te reo Pakeha me te reo Maori.

Paraone. Tera tetahi wahi ano o te motini a Mr. Long e mea ana ko te Kai-whakamaori me tuku ki te Rau, me whakapiri ki taua Kura hei hoa mona. No reira he mea ake kia tae atu hoki te titiro ki tera wahi o te motini.

Tatana. I ahau e korero ana, kihai ahau i mahara tera e ara he pakanga ki ahau. Kite rawa ake ahau tenei ia te ope taua! No reira kei te ora toku ngakau me te tino hari. ano hoki kia koutou e takitu mai nei ki te whakaputa mai i nga taonga o roto i o koutou hinengaro e kitea atu ai e ahau te kaha me te marama o nga whakahehe mo taku kupu. Me te koa ano hoki ki te tuunga mai o aku. tamariki ki te raupatu i taku kupu. Kaati ra, kaore ahau e wehi ki te hoki ano ki runga ki taku kupu ra ano. Ka pera ano taku kupu, ko te page 8ngaro te reo Maori i nga ra e heke iho nei. Otira he tino pai ia ki te taea te pupuri o te reo Maori.

Apirana. E mea ana ahau mo te take, whakatu Kai-whakamaori ki te Rau; E penei ana taku, matua rapua tetahi oranga mo taua tangata ka tika ai tena wahi o te motini kia whakahaeretia. No reira e penei ana taku, me waiho tenei wahi o te motini. Tera noa atu te wa e ahei ai te whakahaere.

Tiamana. Kua roa te Whare e hurihuri ana i tenei motini, no reira ka tukua ki te Whare he whakaotinga mo ta tatou motini. Ko nga mea e whakaae ana ki te motini me ki mai "Ae." (Ka riro i te "Ae," hikitia ana te Hui mo te 7 o nga haora, ara mo muri o te kai.)

7 p.m. I te whakapuaretanga o tenei Hui, ara i te 7 o nga haora, ka kitea kua tae mai etahi Manuhiri, a i tu te Tiamana ki te Pohiri atu ia ratou. Ko ana kupu enei:— "Haere mai! Haere mai! Haere mai ki te tautoko i nga mahi a te Kotahitanga. Haere mai ki te rapurapu tahi i nga tikanga e ora ai tatou."

I tu ano hoki a Peneti ki te tautoko i enei kupu. "E tautoko ana tenei i nga mihi a te Tiamana. Haere mai! Haere mai! Kia kite, kia rongo i nga mahi me nga whakahaere a nga tamariki o te Kotahitanga o Te Aute. Ka pai ka tae mai hoki korua ki te tautoko tahi i nga mahi hei painga hei ora hoki mo tatou. He nui atu te whakamiharo i roto i toku ngakau mo korua i tae mai nei. Koia ra, tenei haere mai. Kia Ora."

Otene Paora. Tenei te haere nei, a he aha te he o te mihi ki a tatou i na ra koutou te karanga nei. Ko tenei karanga mai kia maua, tenei te haere nei, kia kite, kia rongo tahi i nga whakaotinga o etahi tikanga hei ora, hei painga hoki mo tatou. Tenei kei te pouri ake toku ngakau mo era Hui a o tatou Kaumatua ka hemo ki te po, ara i nga Hui topu o te Motu i raro i nga whakahaere o te Tiriti o Waitangi. No konei ka takare te ngakau ki te haere mai kia tae tinana mai ki tenei Hui. Ki te titiro iho a te ngakau he ora rawa ano ia kei roto i nga whakahaere a te Kotahitanga o Te Te Aute, ina hoki e tuatu nei i mua ia koutou. Ko tenei, karanga mai, e mihi ki a tatou i roto i nga arohatanga a to tatou Ariki Atawhai.

page 9

Apirana. Ko nga take e raruraru ana mo nga mamae ki o tatou whenua mo runga i te ture muru whenua, me te ture Purotu me hiki atu ki te Whakarewarewa, mo te 2 o nga haora o apopo. Tuarua me whakarapopoto, ka homai ki ahau, maku e hari hei wahanga ki te Paremata. Otira, e hara tenei i te wa mo ena take. Engari toku hokinga mai ia Hune, ko te wa tika tera hei utanga mo ena mamae.

Tiatitana. (He mea panui tana motini me nga whakamarama ki te reo Pakeha). (1) Ko te ahua o nga whare tawhito me ona ahuatanga. (2) Ko te ahua o nga hanga whare o naianei, kaore i rite te pai ki te hanga whare o mua. (3) Kia kowhiritia he Komiti hei pupuri i taua mahi whare o mua, ko A. T. Ngata, M.H.R., ko Takuta Pomare, ko Hamutana, me F. J. de Clere me whai mana ratou ki te apiti atu i etahi hei hoa mo ratou. A ko Apirana hei karanga i te Hui. (4) Ma ratou e whakaatu ki nga Maori nga mea e rite ana ia ratou.

Apirana. I whakamaramatia te motini i runga i te ahuatanga o mua, me te ahua o te mahi o naianei i nga whare. I ki te motini he pai ke te mahi whare o mua i to naianei. Engari i whakahaua kia mahia nga whare kia papai, kia whai papa takatakahanga, matapihi ki te roro, ki te tungaroa, hei putanga mo nga hau kino. I konei ka hanga houtia te ahua whare, ka rite ki to te Pakeha whare. No te otinga ka kia he pouaka, koia te rite. Otira kei te tautoko ahau i te motini.

P. Peneti. Kei te tautoko ahau i te motini i runga ano i te mea kei te whakahaerea e ahau tetahi ahuatanga o taua motini, ara o nga whare o mua.

Pine Tamahori. E tautoko ana ahau i te motini.

Wepiha. E whakahipa ana ahau i te motini, otira e inoi ana, me unu mai tenei motini ki waho. Kei te penei te ki a te Pakeha ra, kia noho tonu tatou i taua ahua o mua. Kaore ahau i te pai ki tera. Me kimi atu ko te ahua pai mo tatou inaianei. Otira ko toku takiwa kei taua ahua o mua ra ano. He ahakoa ra e mea ana ahau me unu atu tena motini.

Terei Ngatai. E tautoko ana ahau i te whakahipa a Wepiha e mea nei, me unu atu tenei motini.

page 10

Apirana. E whakapai ana ahau ki te motini me nga korero kua oti nei te whakapuaki, otira kei te huarahi moni anake te take uaua mo te mahi whare. He nui toku miharo mo te tangata ki te whakapau i te £20 hei hanga whare mona i runga i ana mahi kihai i toe hei oranga mo te roanga o te tau. Kua panuitia e Pomare tana ripoata mo te pai o nga pa Maori ara o nga takiwa Kaunihera o te Arawa raua ko Horouta. Engari na toku mohio ki te whakauru i nga kaute ki roto i taku ripoata i neke ake ai te pai o toku takiwa. No reira e mea ana ahau me waiho te motini kia tu ana mo tetahi atu wa whakahaere ai ano.

Tiamana. Ka panuiti te motini, ka tukua atu ki te whare.

(Paahitia ana.)

H. Wepiha. I te mea kua whakaotia e koutou te motini, e penei ana taku, kua mate tatou, engari, Kia kaha.

Tatana. He motini taku mo te pooti turaki raihana waipiro. He take tenei i mahia i te tunga o te Kotahitanga ki Mohaka, i runga i te motini kia kore te paparakauta o Mohaka. Mehemea he mana pooti pera to te iwi Maori kua hinga taua paparakauta. Otira ko to ratou hiahia kia hinga, engari na te kore mana, kihai i taea taua mea te turaki. He maha ano nga Pakeha kei te kaha ki te turaki i tenei mea whakarihariha ki te iwi Maori. I te mea kua tu nei he mana mo tatou ki te Paremata he mea pai kia kaha te whiriwhiri i tenei motini. E mihi ana hoki ahau kia koutou kua kore nei e kitea ki roto i aua tu whare, ka waiho ai tenei hei tautoko, hei tauira hoki ki era atu waahi. No reira ka penei atu na, kia mau ki tenei hei tikanga hei tohu hoki e puta ai te iwi, e puta ai te pai me te ora mo tatou katoa. Ko taku motini e mea ana kia tukua mai he mana pooti turaki i te waipiro.

A. T. Ngata. Kei te whakamihi atu ahau kia koutou, mo tenei ahua kua kore nei te waipiro. He mea pai kia waiho tenei hei tauira ki nga iwi katoa o nga Motu e rua nei. Ko te motini nei ka tae ki te ono tau e whakahaerea ana. Tenei ano etahi take, ko nga karauna karaati, ko nga Rehitatanga o nga whanautanga tamariki me nga matenga tupapaku. Tetahi ko te nohoanga i ahau nei. Kua tu nei ahau ki reira kei whakakorea. E hara i te mea he penei na, page 11no te mea kua tu ahau mo taua tuunga i penei ai te whakamarama; Kao, ko ahau kei te tautoko i te motini.

T. Ngatai. Ki taku mahara, kei te pai te motini engari me ata tiro tiro tatau ki tenei motini. Kei te mahara ahau tera e kore o tatou mema ki te Paremata.

Wharekiri. Kei te penei toku mahara na, he mea pai ano tenei mo nga mate ohorere e pa mai ana ki te tangata. Kei te kite ahau i nga painga o taua mea, ko te motini ia kei te tautoko ahau, engari kaua e katia mo nga mate ohorere. Ko ahau e tu atu nei e hara i te mea kai i taua kai.

Taekata. He tautoko taku i te motini kia paahitia, hei haringa ma te mema.

Wharetutaki. E tautoko ana ahau i te motini. E tino pai rawa atu ana tenei motini.

Rev. Peneti. E penei ake ana taku, ko te motini kia paahitia ma to tatou mema e mau atu ki te Paremata.

Tiamana. Na te Tatana te motini, na Peneti i tau toko. Ko nga mea e whakaae ana ki tenei motini me ki mai "Ae." Ko nga mea e whakahe ana me ki mai "No." (Riro ana i te "Ae." Paahitia ana.)