Wenerei, 19 Oketopa, 1898.
Paratene Ngata: Ka haere tonu tana korero me nga patai ki a ia.

Paratene Ngata: I mutu taku korero i nanahi i te tikanga wehewehe whenua, ka mutu i au tera te whakamarama ka korero atu au mo nga whenui nunui, kaore nei e pai ki te wehewehe ki ia tangata i te maha nga tangata o roto, e me taku whakamarama atu, ki taku me wehewehe aua tu whenua ki ia hapu i uru ki roto. Ko te mea marama mo nga poraka pera te ahua me whakatu he komiti poraka mo ratou. Ko taua komiti te mangai mo nga hapu, hei takawaenga mo ratou me te Poari, hei whakahaere mo nga mea katoa a nga hapu e pa ana ki te whenua. Ki taku mahara ma reira e tika ai nga mahi. Ka korero au mo nga tikanga e ora ai te iwi Maori. Ki taku me rahui te toenga o nga whenua Maori e toe nei ki a ratou, a me tino herehere kia kore rawa ai e taea te hoko te tuku ranei, a me whakapumau hei pa, hei kainga, hei paamu ma ratou. Me herehere hoki nga whenua kua whakanohonohoia ki te hipi me te kau, kua whakapaia, penei me nga whenua o nga Pakeha. Ko nga whenua watea o te Maori i waho atu i nga whenua kua whakahuatia nei e au, ki taku, ko era nga whenua e tuku atu ma te Poari e whakahaere ki nga huarahi e whai mahi ai. Ka mutu tonu te ora mo te Maori, ara, me mahi he tikanga mo ratou kia rite ai to ratou tu ki to te Pakeha, a me pera me ta te Pakeha tana mahi me tana whakahaere i ona whenua. Me korero au mo toku takiwa—mo te takiwa o Ngatiporou—ko nga whenua o reira 100 eka etahi, he nuku atu etahi, a tae atu ki te 5,000 nga eka o etahi, he ki tonu i te tangata, ara, he nui rawa nga tangata e uru ana ki ia poraka. Te take i pera ai te ahua he nui rawa no te tangata he iti no te whenua. Kua tahuri tena iwi i naianei ki te whakatu komiti poraka mo ia poraka hei whakahaere i o ratou whenua. Kua whai haere ratou i nga tikanga Pakeha, ara, ki te whakatupu hipi, ki te taiapa i nga whenua o ia hapu o ia hapu. Ka nui te pai o te whakahaere a nga komiti i aua tu mahi, kaore kau he raruraru. Ki taku mohio nuku atu i te wha tekau mano nga hipi a nga Maori o taua takiwa, a koia tera te tikanga e whakahaerea mai nei, ko taku kua korero atu na. Ko au tono tetahi tangata e uru ana ki nga whakahaere a aua komiti mo ena mahi. Kei te mohio nga Pakeha e noho mai nei i taua takiwa ki te tika o aku korero, me nga Kai-titiro Hipi hoki. Ko tetahi taha o aua poraka he ngaherehere, kei te takoto noa iho kaore i te nohoia. Kei waho atu i aua poraka he nui nga whenua papatupu, kaore ano i whakataua nga tangata nona. Ki taku whakaaro tena e eke te kaute o nga moni o nga whenua e riihitia ana me nga moni e puta ana ki nga Maori i runga i a ratou hipi ki te £17,000 ki te £18,000 moni i te tau. Ko te nuinga o aua moni e whakapaua ana ano ki te whakapai i nga whenua, rite tonu ki nga Pakeha, notomea kei te whai toku iwi i ta te Pakeha whakahaere me a te Pakeha mahi. Koia tena taku huarahi marama mo te iwi Maori e ora ai me mau te pupuri ki a ratou whenua e toe nei ki a ratou, a me penei te whakahaere me taku kua korero atu nei. Ko te mate nui me te pouri nui o te Maori i naianei he kore ture hei arai i te hoko, hei rahui i nga whenua, hei whakamana i nga komiti me era atu whakahaere kua korerotia atu nei e au, kia haere tika ai a. ratou mahi i runga i te mana o te ture.

715. Kapene Rahera: Kaore kau koia he ture e taea ai e ratou ena mahi?

Pamtene Ngata: Kaore kau he ture e taea ai e ratou te arai o te hoko. Kaore kau he Ture motuhake mo toku takiwa pera me etahi takiwa, ona Ture Rahui, ona ture ke atu ranei e ahua rite ana ki tera. No te tau 1876 ka timata te uru o matou whenua ki te Kooti Whenua Maori. I korero au i nanahi mo nga whenua papatupu e toe ana i toku takiwa. Ko tetahi tikanga e ora ai te iwi Maori, me whakamana nga komiti Maori e te ture hei whakahaere hei tiaki mo te iwi Maori i roto i ia takiwa o ratou. Ma aua komiti e peehi haere nga tikanga Maori e patu nei i a ratou ara taku e mea nei ko nga hui nunui a te Maori, whakapau moni whakarawakore ia ratou—a ko nga tangihanga tupapaku, me etahi atu tikanga Maori, e whakapau nei i o ratou oranga Tetahi mahi ma aua komiti he whakamutu i nga mahi a nga tohunga. Ko tetahi atu mahi ma aua komiti he tiaki he whakahaere i nga pa me nga kainga noho, i nga wai inu, me era atu tikanga e whakahaerea ana hei arai atu i nga mate penei me a te Pakeha e whakahaere nei mo ona taone; hei arai hoki i nga tikanga mangere, e haere nei etahi tangata ki nga kainga o etahi noho roa ai kaore he mahi, kai noa ai i nga kai a te tangata a pau noa nga kai a te whanau a tera tangata Ma te komiti ano hoki e whakahaere nga tikanga mo nga hapu me nga iwi, hei whakakaha i tena tangata i page 71tena tangata kia hare ki te mahi oranga mona. Koia ena nga mahi e mea ana ahau me tuku atu ma nga komiti Maori, e tonoa atu neiki te Whare kia paahitia he ture hei whakamaua i a ratou nahi me a ratou whakahaere. Kua uru katoa nga mea kua tohutohungia atu nei e au ki roto ki nga menemana whakatikatika i whakaaetia nei e te hui ki Papawai. Tetahi atu mahi hei tuku atu ki nga komiti ko te tiaki me te whakahaere i nga tamariki e haere ana ki nga kura. He nui nga moni a te koroni e whakapaua aua hei ako i nga tamariki Maori ki te kura, kei te hokinga o aua tamariki ki o ratou kainga ngaro tonu atu o ratou matauranga, moumou noa iho te akonga i a ratou ki te kura. Te take i pere ai he kore kaore e pai ana nga kainga Maori hei nohoanga mo nga tamariki kura, ko nga tikanga Maori ki te whakahe. Ko tetahi kaore e tiakina ana e nga matua a ratu moni; moumouria ai e ratou ki te waipiro me etahi atu mahi. Hei whakaatu i nga ako kura e taea ana e te tamariki Maori, me korero atu au ki te Komiti nei, ko au tetahi tangata i whakamatau ki te ako i aku tamariki ki te kura kia rite aku tamariki ki a te Pakeha. Na kei te mohio te Komiti nei kua puta taku tamaiti, kua tu hei roia mo te Hupirimi Kooti. Ki taku whakaaro tera e maha nga tamariki Maori e puta, e uru ki nga nohoanga totika i roto i te Pakeha, mehemea i tika i kaha te awhina a nga matua i a ratou. Ki taku me tuku atu ma te komiti Maori ena tu mea e whakahaere, e tiaki nga tamariki i te wa e haere ana ratou ki te kura. Ko tetahi mate kino o te Maori ko te waipiro; engari kaore au e mohio me pehea ra he tikanga e mutu ai tera mea i roto i nga Maori. He whakaatu kau taku ki te Komiti nei koia tera tetahi o nga mate e patu nei i te Maori. Koia ena ko nga mea kua korerotia atu nei e au nga mea e tonoa ana, e inoitia ana, e te iwi Maori ki te Paremete kia whakaurua ki te Pire, kia whai mana ai ratou ki te tiaki ki te whakahaere i aua mea. Mehemea e whai mana ana nga komiti Maori i te ture, tetahi mahi e taea e ratou ko te uru hei hoa mahi tahi mo te Poari i nga mea e pa ana ki te Kooti Whenua Maori, e tau ai nga whenua Maori, e taea ai te peehi nga kino e puta ana i nga tikanga Maori. E tino mohio ana ahau ki te rite i te Paremete ta matou e tono nei tera e puta he tino ora mo nga iwi Maori, a tera ratou e kaha ki te whakahaere i aua mea e tonoa nei e ratou. Na, mo te Pire a te Pirimia, ka waiho atu e au tena ma te Komiti nei e whiriwhiri. Heoi ano ta nga iwi, e tu nei au hei mangai mo ratou, he tautoko i taua Pire, he tono atu kia whakaurua a matou whakatikatika, a kia whakaurua te kupu nei "rahui" ki roto ki te Pire, timata i te whakaupokotanga tae noa ki tona mutunga. Ki te ata tirohia e koutou te Pire a te Pirimia ka kite koutou kaore te kupu nei "rahui" i whakaurua ki te whakaupokotanga o te Pire, a he pai kia uru taua kupu ki reira. Tena ano hold etahi tekiona me etahi rarangi o te Pire e mea ana au kia uru taua kupu ki reira. He oranga ngakau to nga iwi Maori ki te whakaurua tana kupu ki nga wahi katoa o te Pire e tika ana hei urunga mo taua kupu. Ko te here e mea ana au kia whakataua ki runga ki nga whenua rahui, kaua i te tu here e taea nei te wewete a muri atu e te Kawana i roto i tona Kaunihera. Ko taku e hiahia ana me here tuturu, pumau tonu, ake tonu atu. Ko wahanga (2) o tekiona 7 o te Pire a te Pirimia e ki ana ka ahei te Kawana ki te whakatu kia rua nga mema Pakeha mo te Poari. I whakatikatikaina taua tekiona e te hui ki Papawai; i penei ta ratou, kia tokowha nga mema Maori mo te Poari, a ko te Komihana mo nga Whenua o te Karauna hei Tiamana. I pena taku korero i nanahi, a ka pena ano i naianei, a ka mea atu ano an ki te Komiti nei kia ata tirohia tenei. Mehemea ki ta koutou whakaaro me hoatu ano tetabi Pakeha hei mema mo te Poari, kia kotahi e hoatu, kaua e rua, e pera me ta te Pire nei. Ki toku whakaaro, heoi te take i hoatu ai nga Pakeha, hei mema mo te Poari, hei whakaako kau i nga Maori ki nga mahi a tera tu mea a te Poari. Ko nga whenua e mahia ana e te Poari no nga Maori anake, a tera ano pea e kitea ma nga Maori anake e utu nga whakahaerenga mahi. He whakamarama kau taku ki te Komiti nei, ka waiho atu ma koutu e whiriwhiri tenei mea. Ka tae taku korero ki tekiona 11 me 12 me ona wawahanga tae noa ki wawahanga (7), taku whakamarama ki te Komiti, mo tena wahi o te Pire, e kore e taea te whakahaere tonu atu ina paahi te Pire. E kore e hohoro te tau ki runga ki nga whenua Maori, engari ka roa, te take tera e hiahia etahi o nga tangata whai whenua kia tau taua wahi o te Ture ki runga ki to ratou takiwa, a tera pea etahi o nga tangata whai whenua e whakahe, a hei reira ka tukua nga pitihana whakahe. Ka tukua aua pitihana whakahe ki nga Maori e noho ana i taua takiwa, kia whakataua e ratou i runga i te pooti, a ki taku whakaaro, tera pea etahi tangata Maori, e noho ana i tana takiwa e hiahia ana kia kaua te Ture e tau ki runga ki to ratou takiwa, e kaha ki te whakahaere kia rahi nga tangata hei tautoko i ta ratou, e hinga ai te Ture. Te mutunga iho, ki te hinga te tono kia tau te Ture ki taua takiwa, heoi kua kore e uru mai nga whenua o taua takiwa ki raro o taua Ture, engari ka takoto noa iho i runga i nga tikanga e mana nei i naianei, a ka pa he mate ki nga tangata whai whenua e noho ana i taua takiwa. Na ina ano tetahi ahua, tena pea kei etahi takiwa kei te riihi ki nga Pakeha te nuinga o nga whenua, a he itiiti nei pea nga whenua e toe ana ki nga Maori kaore ano i riihitia, ka mate enei. Koia tenei taku whakamarama atu ki te Komiti moenei tekiona, engari me korero atu au ka kitea e koutou nga menemana whakatikatika mo ena i roto i te Pire i whakatikatikaina nei e te hui ki Papawai: Ko nga menemana a taua hui i mahi ai mo tekiona 7 tae noa ki tekiona 10 e penei ana: ki te paahi te Pire me tau tonu atu tona mana whakahaere ki runga ki nga takiwa katoa puta noa te Motu. I korero au i nanahi mo nga iwi o te Motu e whakahe ana ki te Pire, me wehe atu o ratou nei takiwa me whakahaere i raro i tetahi atu ture, engari me tau te Pire ki runga ki te takiwa o te Tai Rawhiti, me era atu iwi e tautoko ana i te Pire. Ki te paahitia tenei Pire a ki te whakaturia nga Poari, ko te mahi tuatahi ma te Poari he karanga huihui mo nga Maori puta noa i nga takiwa komiti o roto i te takiwa o te Poari. Hei reira ka tahuri te Poari ki te whiriwhiri a ki te whakatau i nga whenua hei whenua here, ara, hei paamu, hei kainga, hei pam, a ka tahuri hoki ki te whiriwhiri ki te wehe atu i nga whenua hei riihi, ara, i nga whenua watea kaore e mahia ana e nohoia ana ranei e nga Maori. Ko enei menemana katoa, kua korerotia nei e au, i mahia a i apitiria atu e te hui ki Papawai ki mahi tahi mona. Ki taku whakaatro, ki te uru nga menemana kua korerotia ake nei e au ki te Pire, tera e hohoro te whakaaetia o te Pire, me te whai mahi o te Pire, puta noa i nga page 72takiwa katoa. Me whakamarama e au i naianei nga mahi ma nga komiti poraka. Ma te komiti e matua whakaae to ratou poraka kia tukua atu ki te Poari katahi ka tukua, ko te whakaaetanga o te komiti ka kiia na nga tangata katoa no ratou te poraka tera whakaaetanga. Kua oti i au i nanahi te whakamarama etahi mahi whakahaere a te komiti mo nga whenua. Ki te whakamanaia nga tikanga e whakaaturia nei e au, heoi e kore nga Maori e wehi ki te tuku mai i o ratou whenua ki raro i te Pire. Ka mohio hoki ratou, kei te mahi tahi ratou ko te Poari kia puta ai he ora mo ratou katoa. Ka korero au mo nga tekiona 13 me 14; kaore matou i te mohio ka pehea ranei te paanga mai o enei tekiona ki a matou. Heoi te mea e kitea ana e matou, ka tau nga whenua ki te Poari i runga i te tikanga "fee-simple," a kaore taua kupu i whakamaoritia e nga kai-whakamaori. Kua rapu matou i tona tikanga kia mohio ai matou, a i naianei ka patai atu matou. Mehemea e penei ana tona tikanga, ara, me tino tau tuturu atu, too motuhake atu, ki te Poari nga whenua, pehea ranei? Ko tetahi mea kua kite matou i roto i te Pire, e penei ana ka karangatia nga taitara tawhito kia whakahokia ki te Poari, kia whakaputaina nga taitara hou. Kei te whiriwhiri matou i tenei, a mehemea e penei ana tona tikanga he tango atu i o matou mana taitara kia tuturu atu ki te Poari, ka ki atu au ki te Komiti waiho ano i a matou o matou taitara whenua, kaua e tangohia i nga Maori te fee-simple o o ratou whenua. He tika ano kia riro he taitara i te Poari, engari me taitara noa iho e hoatu ana ki a ia mo nga mahi whakahaere anake i te whenua kia puta ai he ora ki nga Maori, me ahua pera te taitara e hoatu ki te Poari. Kua roa matou e whiriwhiri ana e korero ana mo enei tekiona o te Pire, notemea kaore matou e tino mohio ana i ona tikanga.

716. Wi Pere: He mataku nou ki te tukua atu nga taitara ki te Poari kei puritia tonutia atu nga whenua, kei kore e whakahokia mai, a kei mahia atu ki a ratou nei mahi i kite ai?

Paratene Ngata: Kaore ano matou i tino mohio ki tena, engari tena ano etahi tangata kei te manawapa kei te whakapae nga whakaaro mo taua ahua; ehara i te mea kua pa mai he mate ki a matou i te mea e whakaaturia nei e au, notemea kaore ano te Pire i paahi noa i whaka-haerea ranei: He korero kau ake taku i te ahua o taua mea kia mohiotia ai kei te maharaharatia taua tekiona o te Pire. E penei ana ta matou whakaaro ka oti i te Poari ana mahi mo te riihitanga me te whakanohonohoanga i nga whenua ki te tangata kua kore he tikanga e tu tonu ai te Poari, engari me tu ko te Komihana o nga Whenua o te Karauna anake hei tiaki i nga riihi. Ko era atu o nga mema o te Poari he pai noa atu kia whakamutua, kia kore ai e pau nga moni.

Hon. Timi Kara: He penei te tikanga o te korero a te kai-whakahoki-patai, ka oti i te Poari tetahi whenua te whakahaere, te riihi, me te whakanohonoho ki te tangata, hei reira me kore atu te Poari i runga i taua whenua, a me waiho ma te Komihana o nga Whenua o te Karauna me nga tangata Maori no ratou te whenua e whakahaere. Te tino tikanga ia o tenei, e tau ana kia turia te Poari hei tuku taitara hei whakaputa riihi, kia oti tena me nuku te Poari, a ko era atu whakahaere i muri iho me waiho ma te Komihana e whakahaere.

Te Maka: Ara, ka tu te Komihana hei kai-tiaki.

Paratene, Ngata: Ki ta matou mahara, he tikanga pai tera, ina hoki, ma tena ka iti haere ai nga moni e whakapaua i ia tau, i ia tau.

717. Hon. Timi Kara: Kaore ranei i whakaurua he menamena hei whakamana i nga tikanga o enei kupu au ki roto ki te kape o te Pire whakatikatika i tukua mai e koe ki te Komiti?

Paretene Ngata: Ae. Me ki atu ahau ki te Komiti, kua poto a matou menamena katoa ki roto ki te kape o te Pire i whakatikatikaina nei i te hui ki Papawai. Ma tena ka kore ai e moumouria te taima o te Komiti. Kua korerotia e ahau etahi kupu mo te mahi pooti mema mo te Poari. Kei nga tekiona 12 me 46 o te Pire whakatikatika nga tikanga mo te mahi whakahaere pooti e mau ana. Ki ta matou mahara mehemea ka whakahaerea te mahi pooti i runga i nga tikanga kei ana, tekiona e mau ana, he nui te moni e pau. Ka kitea e koutou nga menamena mo runga i tenei mea i nga tekiona 39 me 40 o te Pire i mahia nei e te hui ki Papawai.

718. Hon. Timi Kara: E mea ana koe, ehara i te mea e whakarereke ana te menamena i te tikanga, engari e mea ana koe me whakamama nga moni e pau mo taua mahi?

Paratene Ngata: Ae, e ki ana matou he nui nga moni e pau i raro i nga tikanga o nga tekiona o te Pire a te Kawanatanga, a e mea ana matou me whakamana aua utu. A, i te mea kua poto katoa a matou menamena ki roto i te Pire a te hui ki Papawai i mahi ai, kaore he tikanga e whai kupu atu ai ano ahau mo ena. Heoi taku e mea atu ai ki te Komiti, a te wa e whakaarohia ai te Pire nei me whakaaro hoki a matou meuamena. E hiahia ana ahau kia whakaaturia mai e te Komiti mehemea ranei ka oti i a ratou tenei Pire i naianei kia taea ai te paahi hei ture i tenei tuunga o te Paremete. Ki te kore tena e taea, ka tonoa e au kia whakatakotoria tetahi Pire poto, kia penei te ahua: Me rahui te morehu o nga whenua Maori i naianei tonu—ara, me whakamutu te mani hoko i naianei tonu. E hiahia ana hoki au kia whakaurua tetahi atu tekiona ki roto ki te Pire, hei mea me tahuri te Kawanatanga ki te whakaoti i nga hoko katoa—ara, e mea ana ahau me whakaoti aua hoko me te wehewehe i nga wahi kua hokona, kia noho mohio ai nga Maori ki nga wahi e toe ana k, a ratou i roto i te Motu nei Ko reira ata mohio ai te Paremete e haere ake nei kinga morehu whenua a te Maori. I au e ki nei me wehewehe nga wahi kua hokona, e mea ana ahau ko nga wahi, ko nga hea ranei, i roto i nga poraka kua riro rawa i te hoko i nainanei Me rere ke te tikanga mo nga whenua kua moketetia me nga whenua kua whakahaerea nei he tikanga tuku i runga; ka tonoa e au kia tiakina e te Paremete aua whenua, kia kaua e tukua kia murua mo te mana. Me whakauru hoki tetahi rarangi ki roto ki te Pire poto nei hei whakatau i etahi mana ki te Poari hei hoa mahi tahi mo te Kooti kai hohoro ai te oti o te mahi whakatau wehe hoki i nga wahi kua hokona. Na mo te tono a te taha turaki i te Pire—ara kia hikitia te Pire kia mutu ra ano te hui ki Waitangi—ki taku mahara he moumou taima noa tena tono. E kore e taea te aha e taua hui ki Waitangi, kihai hoki i karangatia taua hui hei hurihuri i te Pire nei. Ko te take o taua hui i karangatia ai he ta i te kawa o tetahi whare, he tangihanga tupapaku I puta mai te kupu mo te hiki atu i te Pire ki taua hui i te taha turaki i Poneke nei he haihai no page 73ratou kia kiia ai ko te Pire nei te take o te hui ki Waitangi. Kaore he take e whakaaetia ai e te Komiti ta raton tono. Ko te hui nui i Papawai he hui no nga iwi katoa o te Motu nei, tona take hoki he whiriwhiri i te Pire nei i runga i te kupu a te Kawanatanga, inahoki na te Kawanatanga i whakahoki iho te utu mo te tereina kia hawhe, me te awhina ano hoki i nga Maori i runga i etahi atu tikanga me te whakarite hoki i tetahi takuta hei titiro i nga turoro. I tae te Kawana me te Pirimia ki tanu hui, a i whai korero raua ki nga iwi i reira. He moumou taima tenei tono kia hikitia te Pire nei kia mutu ra ano te hui ki Waitangi. He nui aku kupu hei whakahoki i nga kupu a nga kai-turaki i te Pire, engari he mahi whakapau tena i te taima o te Komiti. Tena e eke ki te tekau mano nga tangata Maori e tautoko ana i ta nga kai-turaki i te Pire; engari he take ke i whakahe ai ratou ki taua Pire. E hapai ke ana raton i te tono Kaunihera Maori—te tona a te taha Kingi. E tautoko ana ratou i te mana motuhake, a kua hui tahi ratou ki te turaki i te Pire nei; engari ka penei taku kupu: ki te paahitia tenei Pire hei ture, ka tahuri tonu mai ana iwi turaki ki te whakauru i a ratou whenua ki raro i taua ture. He nui nga whakahuatanga i roto i te Komiti nei mo te Pire a Henare Kaihau Kotahi tonu aku kupu whakahoki mo tena, ara, koia tenei, kaore toku takiwa e whakaae kia whai mana taua Pire ana ki to matou takiwa, notemea e kite ana matou kei te whakatete tana Pire ki nga tikanga whakahaere a te Kawanatanga o te koroni. Engari ki toku mahara me penei te tikanga me whakatu he Poari motuhake iraroi te Kingi, kia ahua rere ke te ahua i to nga Poari mo te Tai Rawhiti, ma te penei ka rite ai to ratou hiahia. Na mo te ki nei he tangata kuare he tangata whenua kore nga tangata Maori toru mano i tuku pitihana nei ratou mo te Pire nei, e kata ana matou mo tenei korero. Engari he tika, he nui rawa nga whenua a etahi o nga tangata i tuku pitihana nei ratou mo te Pire nei, a ka ahei matou te ki penei: kaore ano aua tangata tekau nga mano i haina net ratou i te pitihana turaki i te Pire i hoatu noa i etahi o a ratou whenua mo nga tangata e toru mano i haina nei i te pitihana hapai i te Pire. Heoi taku kupu mo nga tangata korero pera, he porangi ratou, ehara ratou i Niu Tireni, inahoki te kuare. I rongo hoki ahau na te Pakeha aua whakaaro, a na te Pakeha i hanga taua pitihana. Na mo te kupu whakahe mo nga Tiati me nga Ateha o te Kooti Whenua Maori, e pouri ana ahau mo aua kupu whakapae, e ki nei i riro ratou te whakawai ki te moni me era atu mea. He kupu he rawa era. E wha nga tau e tu ana ahau hei Ateha, a kaore au i taea te hoko ki te moni. E whakahe ana ahau ki enei tu korero. Ka taea e ahau te whakahua i nga ingoa o etahi Ateha tokomaha i roto i te koroni nei, he tangata pai, he tangata mahi tika. I korero ake ra ahau, e wha nga tau e tu ana ahau hei Ateha, a kaore i ara he whakawa tuarua he piira ranei mo nga keehi i whakataua e ahau. Te take i mahue ai i ahau te mahi Ateha he iti no te utu. He nui te utu mo nga Tiati, ko te utu mo nga Ateha he kore noa iho. Na kona i mahue ai i nga tino tangata totika taua mahi. Heoi, ka tuaruatia e au aku kupu whakahe mo nga kupu whakapae a nga kai-turaki i te Pire nei mo nga Ateha o te Kooti Whenua Maori. He maha nga iwi o te Tai Hauauru e tautoko ana i te Pire nei ina hoki kei te tautoko nga Maori o Patea ki uta i te Pire nei, me nga Maori hoki o Whanganui ki uta. E hiahia ana ratou katoa kia paahitia tana Pire hei ture; na te kaha anake o nga kai-turaki i te Pire i riro ai etahi o aua Maori a uru ana ki ta ratou pitihana. E hiahia ana ahau ki te whakamutu i taku whai korero. Ka tono au ki te Komiti kia ata tirotirohia i nga menamena i mahia i te hui ki Papawai, ka tono hoki au kia paahitia nga wahi o nga menamena e whakaaro ana te Komiti e tika ana kia paahitia. Kaore o matou nei wehi mo te tukunga iho ki te paahitia te Pire nei. E waiho atu ana e matou te Pire nei ki te ringa o te Whare me te Kawanatanga, me ta matou mohio ano, ki te kitea a muri ake kei te he etahi wahi o te Pire nei, a e tau ana kia whakatikatikaia, tera ka whakatikaia ano kia pai ai. Ko a matou nei menamena me kaua e kiia he menamena whakahe ki te Pire, engari he whakaatu i etahi tikanga, he mahara na matou, ki te whakaurua aua menamena, ka neke ake te pai o te Pire nei. Kia ora nga mema o te Komiti. Kua mutu aku korero.

719. Kapena Rahera: E penei ana taku mohio atu ki te tikanga o au korero, kei te whakaae koe ki te Pire a te Pirimia; e pera ana koia tau?

Paratene Ngata: Ae; engari tera ano au e tono atu ki te Komiti nei kia whakatikatikaina etahi wahi o taua Pire.

720. Kapene Rahera: Ki te paahitia te Pire engari ki te hoatu ki roto i te Pire me tokomaha ake nga mema Pakeha o te Poari i nga mema Maori, ka mau tonu ranei to hiahia ki te Pire?

Paratene Ngata: Ae; ka tautoko tonu au i te Pire. Ki te paahitia ko tona ahua e takoto nei kaati tonu, waiho kia whakamatauria, ma nga whakahaerenga mahi o muri atu e whakaatu mai kei te pai ranei kia peratia te whakatu o nga mema o te Poari kei te kino ranei. Ki te kitea kei te kino, heoi a tona ra ka ata whakarongo ano te Kawanatanga me te Paremete ki a matou whakahe mo te tu o nga mema o te Poari.

721. Kapene Rahera: Ko te hea te mea pai, ko te Pire kia paahitia, ahakoa he Pakeha te nuinga o te Poari, ko te Pire ranei kia kaua e paahitia?

Paratene Ngata: Ae; ko te Pire kia paahitia te mea pai, notemea he maha nga raruraru e pa ana ki te iwi Maori e ai ana hei mahi ma te Pire i naianei.

722. Kapene Rahera: Ki te uru a koutou menemana ki te Pire, a ki te mutu te Poari ina oti i a la etahi mahi, kei hea he Kooti Pura ki tau mo nga whakatau i he te mahi e te Poari

Paratene Ngata: Ki taku, me tuku atu ena mea ma te Poari e mahi Ko nga mahi anake mo te riihi me te whakahaere i te whenua nga mahi a te Poari e mutu, ka tu tonu te Poari hei whakawa i nga keehi piira.

723. Kapene Rahera: Me Poari ke ra pea mana e whakawa, kaore e tika kia tukuna atu nga keehi piira kia whakawakia e te Poari nana ra te whakatau he e piiratia ra?

Paratene Ngata: Ko te komiti te Kooti mana e whakawa e whakatau nga keehi i te tuatahi, a ko te Poari te Kooti Piira mo nga whakatau a te komiti e piiratia ana. Ko nga piira i runga i nga whakatau a te Poari me whakatu he tangata mo era mahi penei me nga Pakeha e whakatu nei i etahi tangata, hei apitireihana. Me ahua pera he tikanga e tino oti ai.

page 74

724. Kapene Rahera: Me tuku atu ma aua kai-apitireihana e whakamutu rawa?

Paratene Ngata: Ae. Kaore he take e pitihana ai nga tangata ki te Whare

725. Kapene Rahera: I whakahe ia nei koe i te Pire a Henare Kaihau noteinea ki tau kei te whakatete taua Pire i te Kawanatanga o te koroni?

Paratene Ngata: Ae.

726. Kapene Rahera: Whakamaramatia te rereketanga o tana Pire i ta koutou nei tikanga?

Paratene Ngata: Ko te tikanga o tana Pire e mea ana me taka nga whenua Maori katoa o te koroni nei ki raro i te mana o te Kaunihera o te Kingi. Ko te Kingi Maori hei upoko.

727. Kapene Rahera: Kaore koia tau i pera, ko nga Maori hei upoko me te Poari i raro i tenei Pire?

Paratene Ngata: Kaore i te pena ta matou. E mea ana ta matou ko te Komihana mo nga Whenua o te Karauna hei upoko mo te Poari.

728. Kapene Rahera: Kotahi tonu ia, tokowha rawa nga mema Maori?

Paratene Ngata: Ae; koia tena.

729. Kapene Rahera: Kaore koia te Pire a Henare Kaihau e tono mana ana mo etahi atu takiwa o te Motu nei, haunga a Waikato; e rite tahi ana pea te tikanga o ta koutou Pire ki tana?

Paratene Ngata: E penei ana te tikanga o taku korero: kaore au e pai kia eke te mana o tana Pire ki runga ki toku takiwa.

730. Kapene Rahera: E tika ana; engari e hiahia ana ahau kia mohio au ki te rereketanga o ta koutou tikanga i ta Henare Kaihau tikanga?

Paratene Ngata: Tetahi rereketanga o te Pire a Henare Kaihau i ta matou, ki tana me utu nga reiti me nga taake ki te Kaunihera Maori. Ki ta matou nei whakaaro ka mate te iwi Maori i tera tikanga, notemea ka rua nga reiti hei utu ma matou, ara, kotahi reiti ki te Kingi Maori me tona Kaunihera, a kotahi reiti ki te Kawanatanga.

731. Kapene Rahera: Engari pea te tikanga e whakatautauria ai nga take ki nga whenua me te whakahaerenga o nga whenua e rite tahi ana i roto i nga Pire.

Paratene Ngata: Ki taku whakaaro kaore i te rite tahi, ina hoki ki ta Henare Kaihau Pire me riro ma te Kaunihera Maori nga ruri me era atu tu mea e whakahaere, kaore i te pera tenei Pire.

732. Kapene Rahera: I korero koe i te nui o to pouri mo te nui o te kai waipiro a te Maori; kua iti haere pea taua mahi i naianei?

Paratene Ngata: Ae ki etahi takiwa i etahi taima. Kei etahi taima kua nui ano; e pena ana te ahua.

733. Kapene Rahera: Kei te pai ake pea te ahua i naianei i te ahua o te wa i tua atu o te rua tekau tau kua pahemo nei?

Paratene Ngata: Kua kore e pera rawa te kino. I taua wa he nui atu nga whenua e hokona ana na reira ka nui hoki te moni hei whakapau ki taua kai. Kua iti iho te hoko whenua i naianei, na reira kua iti iho hoki nga moni hei kai ma ratou.

734. Kapene Rahera: Ehara ranei i te mea na te tupu haere o nga matauranga Pakeha i roto i te iwi Maori i kore haere ai ta ratou kai waipiro?

Paratene Ngata: Ae, e tika ana tena; na nga Hahi karakia tetahi a na te akonga i nga tama-riki ki te kura tetahi. He pai katoa enei hei peehi i taua kai.

735. Kapene Rahera: I korero ano hoki koe i te nui o to pouri mo nga tangihanga tupapaku, i te nui o te kai e moumouria ana me nga waipiro e kainga ana e taua mahi?

Paratene Ngata: Ae.

736. Kapene Rahera: Katahi pea ka nui rawa te kai waipiro ki te hoatu nga whenua ki raro i te Poari, engaringari ano pea te wehewehe i nga whenua ki ia tangata hei peehi i te kai waipiro?

Paratene Ngata: Ki taku whakaaro kaore e iti iho, e nui ake ranei, taua mahi moumou moni whakapau taonga ki te hoatu ma te Poari e whakahaere nga whenua.

737. Kapene Rahera: Katahi pea ka iti iho te moumou moni mo nga tangihanga me era tu mahi ki te riro ma ia tangata ano ona whenua me ona rawa e whakahaere, he he rawa pea te tuku ma te Poari e whakahaere?

Paratene Ngata: Te huarahi pai hei peehi i tena tu mahi ko te whakatu i nga komiti Maori pera me taku i korero ake ra.

738. Kapene Rahera: Ehara tena i te utu ki taku patai?

Paratene Ngata: E penei ana taku utu mo tena patai ka whakaturia he komiti motuhake hei whakahaere i ena tu mahi—a hei tiaki i nga moni kei moumouria, me etahi utu mea. Na mo te taha o te patai e pa ana ki te wehewehenga i nga whenua, he tikanga pai tena mo nga whenua e rite mo ana tena tu mahi.

739. Kapene Rahera: Kaore ano i tae ki kona taku patai. Taku patai ki a koe, mehemea nou ake tou whenua a kaore rawa e taea ana koe te whakararuraru e tetahi, ka taea ranei koe te kukume atu ki te moumou i o moni mo nga tangihanga; waihoki mehemea i te Poari to whenua e whakahaere ana, katahi pea koe ka riro i te Poari te kukume ki runga ki aua mahi?

Paratene Ngata: He patai uaua tena ki te whakahoki. Mehemea i te Poari taku whenua e whakahaere ana a i te Poari aku moni e tiaki ana, heoi i te mea kei te Poari aku moni e pupuri ana, kaati, e kore au e whiwhi moni hei moumou maku, engari ka noho tonu au i raro i nga tikanga Maori.

740. Kapene Rahera: Kaore koe e whakahoki mai i taku patai. Ka ui atu ano au ki a koe, mehemea kua motuhake k. a koe anake to whenua, ka iti iho pea au moni e whakapau ai, a ka nui rawa pea nga mea e pau mehemea e riro ana ma etahi atu e whakahaere o moni?

Paratene Ngata: Heoi te mea e taea e au ko te tiaki i aku moni, kaore e whakapaua mehemea ka whakakorea atu nga tikanga Maori.

Hon. Timi Kara: Kaore pea i marama te takoto atu o te patai. Ka tono atu au ki a Kapene Rahera kia tukuna mai maku e pata atu i runga i tetahi atu aronga. E hiahia ana koe ki te patai atu ki te kai-whakahoki patai, mehemea kua motuhake ki a ia anake tona whenua, ka iti iho ranei page 75ana moni e whakapau ai mo nga tangihanga, ara, kaua e riro ma te Poari e whakapau ana moni mo aua tu mahi, mehemea ra koia tere te mahi a te Poari he whakapau mohi mo nga tangihanga.

Kapene Rahera: Ko taku hiahia he peehi i nga tikanga Maori kia kore atu, a patai ana au ki a ia, mehemea kaore ranei e iti iho ana moni e whakapau ai mo nga tangihanga mehemea e riro ana mana ano e whakahaere ona whenua kaore e riro ana ma te Poari e whakahaere.

Wi Pere: Me ki noa ake kua wehea tona whenua—kua motuhake ki a ia anake—e kore e pai ake i tena tona noho. Ka mau tonu i a ia te mahi moumou i ana moni notemea ka mau tonu ia ki nga tikanga Maori.

741. Kapene Rahera: Mehemea kua wehea ki ia tangata tona whenua a kua riro mana ano e whakahaere, kaore ranei e kore haere i tera nga tikanga Maori e kai-kino nei i te moni?

Paratene Ngata: E kore pea e kore haere nga tikanga Maori, kia mau ra ano i nga Maori nga tikanga Pakeha katahi ka kore Kia riro ra ano pea nga rangatira me nga tangata Maori hei kuare penei me te Pakeha katahi ka mntu.

742. Kapene Rahera: Ki te whakawhiwhia te tangata Maori ki ona tika kia motuhake ki a la ona whenua me ona rawa, e kore ranei tera e riro hei ako i a la ki nga tikanga Pakeha?

Paratene Ngata: Ae, e tika ana tena; engari e kore e mate nga tikanga Maori.

743. Kapene Rahera: Kaore koe e kaha ana ki te utu i te patai?

Paratene Ngata: I ki atu na hoki an, ae.

744. Kapene Rahera: Tetahi korero an, nan ano i whakatupu o tamariki?

Paratene Ngata: Ae.

745. Kapene Rahera: I haere ranei koe ki te komiti Maori kia tohutohungia mai koe ki nga tikanga o tera mahi?

Paratene Ngata: He mea ako au ki te knra i toku tamaruatanga.

746. Kapene Rahera: Na nga komiti Maori koe i tuku ki te knra?

Paratene Ngata: Kaore; na aku matua an i tuku.

747. Kapene Rahera: A nau ano an tamariki i tuku ki te kura?

Paratene Ngata: Ae; naku ano aku tamariki i tuku ki te kura; engari no te whakatuunga o nga komiti Maori ka uru au hei mema mo te komiti.

748. Kapene Rahera: I hoatu moni ranei te komiti ki a koe hei tuku i o tamariki ki te kura?

Paratene Ngata: Kaore.

749. Kapene Rahera: Kaore ratou i hoatu moni i tohutohu ranei i a koe?

Paratene Ngata: Kaore kau he komiti whakahaere i nga tamariki knra i taua wa, pera me taku i korero ake ra.

750. Kapene Rahera: Mehemea i tohutohungia koe e te komiti i taua wa katahi ranei ka nuku ake te pai o to whakahaere i o tamariki?

Paratene Ngata: Kaore e taea e au te whakahoki i tena patai.

751. Kapene Rahera: Pehea to utu i te patai?

Paratene Ngata: Ko taku utu, kaore kau he komiti i aua ra, a naku ano aku tamariki i tuku ki te kura. Taku tama i tukuna nei e au ki te kura, i puta rawa nei i te kura, na aku ake moni i tuku ki te knra, kaore au i awhinatia e tetahi tangata.

752. Kapene Rahera: I korero mai koe ki a matou e moumou ana te matauranga o nga tamariki Maori e akona ana ki nga kura notemea kei te hokinga ki nga kainga Maori kua kore e pai tera ahua kainga hei nohoanga mo ratou?

Paratene Ngata: Ae.

753. Kapene Rahera: Kaore ranei e tika kia whakangaromia atu tera ahua o te kainga Maori?

Paratene Ngata: Ki taku me whakatu he komiti. Ma te komiti e whakahaere ena mea katoa, e peehi e arai nga tikanga Maori. E whakaae ana ahau kia wehewehea nga whenua.

754. Kapene Rahera: Engari ki te tukuna mau ano e whakahaere tau whanau me tou whenua katahi pea ka mama ake to peehi i nga tikanga kino, ara, ki te kore e riro ma tetahi atu hunga koe e whakahaere?

Paratene Ngata: Ae; ki taku mahara.

755. Kapene Rahera: Kaore ha, ko te mea tika pea me hanga he ture kia whai mana ai a ia tangata ki te whakahaere i ona whenua me ana mea katoa, ara, kaua e hoatu ma etahi tangata tokoono, ehara nei i a ratou ake aua mea, e whakahaere?

Paratene Ngata: Ae, e tika ana; engari kaore tena e taea. Ina hoki, me ki noa ake, tera tetahi poraka whenua 1,000 nga eka, kotahi rau nga tangata nona taua whenua. Na, me wehewehe kia kotahi rau nga wawahanga. Hei reira ka whakahaerea nga ruri, nga whakawa, nga piira, me etahi atu mahi, me o ratou utu ano. Ka oti era mea katoa katahi ano ka tino wehewehe ia waha-nga ia wahanga, a ko nga moni katoa nana i taea ai tenei mahi ka whakataua ki runga ki taua whena ma tana whenua e utu. Tena pea ana moni e nuku atu i te hawhe o te wariu o taua whenua; engari pea mehemea he whenua rahi ake e tokoiti ana nga tangata nona, katahi pea ka taea te whakahaere o tau e korero nei.

756. Kapene Rahera: A kaati, me waiho tonu koia te Maori kia rite ana ki tetahi tamaiti nohinohi e arahina haeretia ana?

Paratene Ngata: Ki taku whakaaro ko nga poraka pera te ahua me taku i korero atu nei a he maha nga tangata nona, me wehewehe ki ia hapu.

757. Kapene Rahera: Ki to whakaaro koia e kore rawa e taea te wa e rite ai te noho a te Maori ki ta te Pakeha?

Paratene Ngata: Te mea tuatahi me hutihuti ake nga tikanga Maori kia mate atu. Ko te ahu i naianei kei te tupu tahi raua ko nga tikanga Pakeha i to raua whenua kotahi, a kei te taupa-tupatu ki a raua Kei te rereke ta te Pakeha titiro kei te rereke ta te Maori. Ko te tikanga Maori te ora o te Maori. Ki ta te Pakeha tikanga kaua te Maori e hoatu noa atu i aua kai me ana kau ma tetahi engari me utu ano, engari kei tona tuponotanga ki nga mahi e whakahaerea ana i runga i te tikanga Maori kaore ia e kore te whiu i ana kai.

page 76

758. Kapene Rahera: Ehara tena i te utu ki taku patai. Ko taku e hiahia ana kia mohio au, koia tenei, kei te anga ranei, kaore ranei, nga whakaaro o te iwi Maori ki nga ra e takoto ake nei, ara, ki te wa e rite ai te noho a te Maori ki ta te Pakeha?

Paratene Ngata: Koia tena taku e tumanako atu nei; engari me ata haere e taea ai.

759. Kapene Rahera: Kaati, ki to whakaaro, kaore te iwi Maori e tika ana i naianei hei whakahaere i ana whenua me ana taonga?

Paratene Ngata: Kei te kaha te Maori ki te whakahaere i a ia, engari ko nga tikanga Maori kei te peehi i a ia. Koia tera te take i kore ai te Maori e puta.

760. Kapene Rahera: Kaati, to te mahi pea ma tatou he patu i aua tikanga kia mate atu?

Paratene Ngata: Ae; engari ko te mahi tuatahi hei patu i nga tikanga Maori me whakatu nga komiti e korerotia nei e au.

761. Kapene Rahera: Kaati, ki to whakaaro, ki te riro ma te tangata Maori ano nona te whenua e whakahaere tona whenua ka mate taua tangata, engari ki te riro ma tetahi komiti e whakahaere katahi taua tangata ka tino ora?

Paratene Ngata: Ka korero atu ano au, ko nga poraka whenua he maha nga tangata nona, a kaore e taea taua whenua te wawahi, me tuku atu ki te komiti; engari ko nga whenua e wehe-wehea ana ki ia tangata, me waiho atu ma ia tangata ma ia tangata e whakahaere tona ake wahanga o taua whenua.