Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Ripoata mo te Pire whakanohonoho ki te Tangata Whakahaere hoki i nga Whenua Maori, 1898

Wahanga I. — Nga Tikanga Tuatahi

page 111

Wahanga I.
Nga Tikanga Tuatahi.

Te Whakamaramatanga i nga tikanga o etahi kupu o tenei Ture me ona Taorotanga atu.
3. I roto i tenei Ture, mehemea kaore e takoto ke ana te aronga,—
  • "Poari" tona tikanga he Poari Whenua Maori i whakaturia i runga i te mana o tenei Ture:
  • "Takiwa" tona tikanga he takiwa whenua Maori i whakaturia i runga i te mana o tenei Ture:
  • "Pakeha" tona tikanga he tangata no nga iwi ke atu ehara nei i te Maori:
  • "Minita" tona tikanga ko te kiinita mo nga Mea Maori:
  • "Tangata Maori" tona tikanga he tangata Maori o Niu Tireni, a e uru ana ki taua kupu nga hawhe-kaihe me o ratou uri:
  • "Whenua Maori" tona tikanga he whenua e puritia ana e nga Maori i raro i o ratou tikanga, ahakoa kua whakataua kaore ano ranei i whakataua nga take ki taua whenua e te Kooti Whenua Maori e tetahi atu mana ranei i ata whakaturia e te ture, a e uru ana ki nga tikanga o ana kupu nga whenua kua tuturu ki nga Maori i raro i tetahi Karauna karaati i raro ranei i tetahi atu pukapuka whaka-pumau take whenua; engari kaua e uru ki roto ki nga tikanga o ana kupu—
    • (a.) Nga whenua i ata hokona e te Maori i te Karauna i tetahi Pakeha ranei;
    • (b.) Nga whenua e taka ana ki raro e whakahaerea ana ranei i raro i nga tikanga o tetahi o nga Ture e whai ake nei, ara,—
      • "Te Ture mo nga Takiwa Ngawha, 1881,"
      • "Te Ture mo nga Rahui Maori o te Tai-hauauru o Te Waipounamu me Whakatu, 1887,"
      • "Te Ture Taone Maori, 1895."
      • "Te Ture Rahui Maori o te Takiwa o te Urewera, 1896."
  • "Tangata nona te whenua" tona tikanga he Maori e whiwhi ana i tetahi whenua Maori i te wa i rokohanga e te mananga o tenei Ture, a e uru ana ki nga tikanga o aua kupu te Maori tera e whiwhi a muri atu i runga i te riiwhitanga tupapaku i runga ranei i te wira ki nga painga e puta ana i taua whenua i raro i te mana o tenei Ture:
  • "Kua whakatakotoria" tona tikanga ko nga huarahi-[unclear: whaka] haere i whakatakotoria i raro i tenei Ture.
4. Ko nga kupu katoa i roto i tenei Ture e pa ana ki nga Maori whai whenua ka kiia e pa ana ki nga Maori whai whenua i roto i te takiwa whenua Maori e ekengia ana e aua kupu.
5. Me pa a Wahanga II. o tenei Ture ki nga takiwa whenua Maori anake kua whakaaetia kia whakahaerea tenei Ture ki reira i runga i nga ritenga kua whakaritea i raro iho nei.
page 112
Nga Takiwa me nga Poari.
6. Ka ahei te Kawana i ia wa i ia wa, i runga i te Ota a tona Kaunihera, i ata perehitia ki roto ki te Kahiti, ki te whakatakoto i nga robe o nga takiwa whenua Maori, a ki te tapa i nga ingoa mo aua takiwa, i runga i tana i mahara ai he tika.
7. Me whakatu he Poari Whenua Maori mo ia takiwa whenua Maori ina whakaaetia tenei Ture kia whakahaerea ki reira, a ka huaina he ingoa mo taua Poari ko "Te Poari Whenua Maori o (me tuhi ki konei te ingoa o te takiwa whenua Maori)," a kia tokorima nga mema o taua Poari, ara,—
(1.) Ko te Komihana mo nga Whenua o te Karauna o te takiwa whenua i uru ai taua takiwa whenua Maori, te nuinga ranei o taua takiwa whenua Maori (ka huaina he ingoa inona i raro nei ko "te Komihana");
(2.) Kia tokorua nga mema, me Pakeha, ma te Kawana e whakatu i muri tata iho i te whakaaetanga o tenei Ture kia whakahaerea ki roto ki taua takiwa; a
(3.) Kia tokorua nga mema, me Maori, me whiriwhiri i roto i a ratou e nga tangata Maori o taua takiwa, a me whakatu i runga i te pooti i muri tata iho i te whakaaetanga kia whakahaerea tenei Ture ki roto ki to ratou takiwa:
  • Engari kaore te tangata Maori e ahei kia tu hei mema mo nga Poari Whenua Maori maha atu i te kotahi.
8. Me utu nga mema o nga Poari Whenua Maori ki nga utu tau me era atu utu tera e whakaritea e te Kawana i roto i tona Kaunihera: Engari kaua te Komihana e utua, a heoi ano nga moni e whakapaua i raro i tenei tekiona ko nga moni anake e whakaritea ana e te Paremete i roto i nga moni e takoto ana i roto i te Kaute mo nga Moni Whenua Maori o taua takiwa ka huaina i raro ake nei.
9. Me tu te Komihana hei mema mo te Poari Whenua Maori i runga i tona tuunga hei Komihana mo nga Whenua Karauna, a mo te taha ki era atu mema tokowha me pa enei tikanga e whai ake nei:—
(1.) Kia toru tau te roa o te tino wa hei tuunga mo nga mema, engari ina mutu te mematanga o tetahi tangata ka taea noa atu ia te whakatu ano, te pooti ano ranei kia tu ano, hei mema.
(2.) Ka ahei noa atu tetahi mema ki te whakamutu i tona mematanga i runga i tana whakaatu-a-tuhituhi i hoatu ai ki te Komihana.
(3.) Ka ahei noa atu te Kawana i roto i tona Kaunihera ki te whakamutu i tetahi mema mehemea ki te whakaaro te Kawana kua puta he take e kore ai taua tangata e tika kia tu tonu hei mema, a i te mea ranei kua mau tetahi hara ona e kore ai ia e tika kia waiho tonu hei mema.
(4.) Ka watea te nohoanga o tetahi mema i runga i te Poari ki te whakamutu taua tangata i tona mematanga, ki te nukuhia ranei ia i tona nohoanga, ki te mate ranei ia, ki te peekerapu ranei ia, ki te whakataua ranei tetahi hara ki i a ia e whiua ai ia ki te whareherehere mo nga marama tekau ma rua nuku atu ranei, ki te ngaro ranei ia i tona nohoanga i nga tino huihuinga honohono e toru o te Poari, page 113ara, mehemea e hara i te Poari ia i whakaae kia ngaro atu; a ko ia nohoanga e watea pera ana ka kiia tera he wateatauga motuhake.
(5.) Ko ia nohoanga e watea ana i runga i te paunga o nga tau kua whakaritea nei mo nga tino tuunga ka kiia he tino wateatanga tera.
(6.) Ko ia nohoanga e watea ana, ahakoa he wateatanga motuhake he tino wateatanga ranei, me whakakapi e te mana nana i whakatu e te hunga ranei nana i pooti te mema kua whakamutu ra i tona nohoanga: Engari mehemea he Maori te mema kua whakamutu ra i a ia, a kaore i nuku atu i te tekau ma rua marama te roa o te wa e toe ana o tona tuunga, ka ahei te Kawana i roto i tona Kaunihera ki te whakatu i tetahi Maori hei whakakapi i taua nohoanga.
(7.) Ko ia wateatanga motuhake me whakakapi i roto i nga ra e rua tekau ma waru i muri iho i taua wateatanga, a ko te mema hou e whakaturia ana hei whakakapi i taua nohoanga me tu mo te wa anake e toe ana o nga tau i whakaritea mo te mema kua whakamutu ra i a ia.
(8.) Ka timata tonu atu nga mahi a te mema e whakaturia ana i te ra tonu i whakaturia ai ia.
(9.) Ko nga pootitanga hei whakakapi i nga tino wateatanga nohoanga me tu i te rua tekau ma waru o nga ra i mua mai i te ra e watea ai ana nohoanga i runga i te paunga o nga tau e toru, a ko te mema i tu i runga i te pootitanga me timata ana mahi mema i te ra i pau ai taua toru tau.
(10.) Ko ia pootitanga me whakahaere i runga ano i nga tikanga e mana ana mo te pootitanga o tetahi mema mo te Whare o Raro o te Paremete mo tetahi o nga takiwa pooti Maori.
(11.) E kore "Te Ture Arai i nga Mema o te Paremete, 1878," e pa ki nga Mema Maori o te Poari.
(12.) I runga ano i nga tikanga o tenei Ture me nga huarahi-whakahaere i raro i tenei Ture, ko nga pootitanga mema me tu i ia wa a me tu ki ia kainga i runga ano i nga tikanga tera e whakahaua e te Kawana mo te pootitanga tuatahi, a ko nga pootitanga o muri mai me riro ma te Poari Whenua Maori e whakahaere.
10. Mo runga i nga huihuinga katoa o te Poari Whenua Maori me pa nga tikanga e whai ake nei:—
(1.) Kia toru nga mema (Ma kotahi kia maha atu ranei o ratou me Maori) e whai korama ai.
(2.) Ko te Komihana hei Tiamana, a me whai pooti whakatau ia ina riterite tonu nga pooti, kaua ia e whiwhi pooti whiri-whiri.
(3.) Ki te ngaro te Komihana i tetahi huihuinga o te Poari, ka ahei ia ki te whakatu i tetahi o nga mema Pakeha hei Tepute Tiamana mo taua huihuinga, a me whiwhi te Tepute Tiamana i te pooti whiriwhiri, a ki te riterite tonu nga pooti, i te pooti whakatau hoki.
(4.) I raro i nga tikanga o tenei Ture me nga huarahi-whaka-haere i raro i tenei Ture ma te Poari Whenua Maori ano e whakaiiterite ana mahi.
page 114
Whakaaetanga o tenei Ture.
11.

Kaore tenei Ture e whakaaetia kia whakahaerea ki roto ki tetahi takiwa whenua Maori ki te kore e ata tonoa kia peratia e nga Maori no ratou nga whenua, a me whakaatu taua hiahia o ratou i runga i nga ritenga kua whakaritea i raro ake nei.

12.

Ka ahei te rua tekau, te tokomaha atu ranei, tangata Maori whai whenua, kia rua tekau ma tahi tau te pakeke o ia tangata nuku atu ranei, i runga i te pitihana e whakaaturia ana nei tona ahua e te pukapuka nama tahi o te Kupu Apiti ki tenei Ture, ki te tono ki te Kawana kia panuitia o ia te whakaaetanga o tenei Ture ki roto ki to ratou takiwa, a hei reira me mana nga tikanga e whai ake nei:—

(1.)

Ki te marama ki te Kawana kua eke ki te rua tekau ma tahi nga tau o ia tangata o ana Maori, a he Maori whai whenua ratou, heoi me whakaatu e ia i runga i te panui i perehitia ki roto ki te Gazette me te Kahiti te taenga atu o taua pitihana ki a ia, a me whakaatu hoki e ia ka whakaaetia taua mea ki te kore e tae atu ki a ia he whakahe mo taua mea, me ata tuhituhi taua whakahe ki runga ki tetahi pukapuka e whakaaturia ana nei tona ahua e te pukapuka nama rua o te Kupu Apiti ki tenei Ture, a kaua e tokoiti iho i te rua tekau nga Maori whai whenua, ara, me tangata kua eke o ratou tau ki te rua tekau raa tahi, ma ratou e tuhituhi taua whakahe, a me tae atu taua whakahe ki te Whare o te Kawana, i Poneke, i te ra, i mua mai ranei o te ra, tera e ata whakaaturia e te Kawana i roto i tana panui, ara, kaua e roa atu i te rua tekau ma waru nga ra i muri iho i te panuitanga tuatahi i roto i te Gazette me te Kahiti.

(2.) Ki te tae atu taua pukapuka whakahe, a ki te marama ki te Kawana kua eke ki te rua tekau ma tahi nga tau o ia tangata o ana Maori, a he tangata whai whenua ratou, heoi me whakahaere e ia kia pooti nga Maori katoa o taua takiwa mo runga i taua putake, ara, me whakaae ranei kaua ranei e whakaaetia tenei Ture kia whakahaerea ki roto ki taua takiwa, a ko taua putake me tuku ma te taha i maha ake o ratou pooti i tuhia i taua pootitanga e whakatau.
(3.) Ko te ritenga e whakahaerea ai taua pootitanga me whai ano i te tikanga e whakahaerea nei nga pootitanga mema mo nga takiwa pooti Maori o te Whare o Raro o te Paremete.
(4.) Ki te kore e ata whakahengia te pitihana i runga i nga tikanga kua whakahuatia ake nei, a ki te ata whakahengia ranei taua pitihana, heoi ki te tau i te nuinga o nga pooti i pootitia me whakaae tenei Ture kia whakahaerea ki roto ki to ratou takiwa, hei reira me panui taua whakataunga e te Kawana ki roto ki te Gazette me te Kahiti hei whakaatu, kua whakaaetia tenei Ture kia whakahaerea ki roto ki taua takiwa; hei reira, timata atu i te ra tuatahi i panuitia ai taua whakaaturanga ki roto ki te Gazette me te Kahiti, ka kiia kua whakaaetia tenei Ture ki roto ki taua takiwa.
(5.) Ki te tau i te nuinga o nga pooti i pootitia me kaua tenei Ture e whakaaetia kia whakahaerea ki roto ki to ratou takiwa, hei reira me panui e te Kawana ki roto ki te Gazette me te Kahiti kua kore tenei Ture e whakaaetia kia whakahaerea ki roto ki taua takiwa, a hei reira kaore he pitihana hou e tono ana ano kia whakaaetia tenei Ture kia whakahaerea ki roto ki taua takiwa e tahuritia iho e te Kawana kia pau ra ano nga marama e ono o muri iho i te pootitanga tuatahi.
(6.) Ko te panui a te Kawana i roto i te Gazette me te Kahiti ranei e whakaatu ana kua whakaaetia kua kore ranei e whakaaetia tenei Ture kia whakahaerea ki roto ki tetahi takiwa whenua Maori, koia tena te tino tohu pono o te tika o taua mea, me te tohu i rite katoa i mana katoa nga whakahaerenga o mua atu i taea ai te tutukitanga o taua mea.
(7.) Ka ahei te Kawana i ia wa i ia wa, i runga i te Ota Kaunihera i panuitia ki roto ki te Gazette me te Kahiti, ki te hanga huarahi-whakahaere i tana i kite ai he tika hei whakatutuki i nga tikanga o tenei tekiona kia tika ai te whakahaere o nga pootitanga i whakahuatia ake nei.