page 129

Appendix B.
[Précis of Native Land Protection and Administration Bill.]
Te Ture Tiaki Whakahaere Hoki I Nga Whenua Maori.
Whakarapopototanga I Nga Tikanga O Te Pire Tiaki, Whakahaere Hoki, I Nga Whenua Maori Me Nga Whakatikatikanga I Whiriwhiria E Te Hui Nui O Te Kotahitanga I Tu Nei Ki Papawai, Kereitaone, I Nga Maeama O Mei Me Hune, 1898.

Notemea i tukua atu e etahi tangata o te iwi Maori he pitihana ki a te Kuini i te tau o tona Taimana Tiupiri, he inoi na ratou kia whakamutua te mahi hoko whenua Maori, a notemea hoki he painga mo nga iwi e rua kia whakaatia tenei, i te mea e tiika ana kia waiho te whenua mo nga tangata no ratou te whenua, a notemea e tika ana kia whakarapopototia nga tikanga o te ture, hei rahui, hei whakahaere i nga whenua Maori, hei whakahaere hoki i nga mana whakahaere o te Kooti Whenua Maori, me te noho ora o te iwi Maori, me te whakamahi i a ratou ki nga mahi ahu whenua, me te whakakaha i nga tikanga mo nga tamariki kura. A ka meinga tenei Ture hei tohu whakamahara mo te taenga ki te rima-tekau-ma-warutanga o oga tau o Kuini Wikitoria e Kawana ana i tona iwi Maori o Niu Tireni:

Na reira ka meingata hei Tore e te Runanga Nui o Niu Tireni e noho huihui ana i roto i te Paremete, i runga ano 1 tona mana, ara:—

1.	Te Ingoa Poto o tenei Ture ko "Te Ture Rahui Whakahaere hoki i nga Whenua Maori, 1898."
1.	I runga i nga tikanga o tenei Ture, me roherohe a takiwa te Koroni nei.
2.	Me whakatu he Poari Whenua Maori, mo ia takiwa mo ia takiwa, ko nga mema mo taua Poari, ko te Komihana o nga Whenua o te Karauna, me nga mema Maori kia tokowha, he mea whakatu e te Kawana, i runga i te panuitanga ki roto ki te Gazette me te Kahiti o Niu Tireni.
3.	Me utu nga mema o te Poari ki nga utu tan, me era atu utu hoki e whakaritea ana e te Kawana i ia wa i ia wa, i roto i etahi moni e whakaaetia ana e te Paremete.
4.	Me tu ko te Komihana o nga Whenua o te Karauna hei Tiamana mo te Poari i runga i tona tuunga Komihana, engari me whai pooti whakatau anake ia; a ki te ngaro atu ia me whakatu e ia tetahi o nga mema hei Tepute Tiamana.
5.	Me whai pooti whiriwhiri te Tepute Tiamana, pera me era atu mema, me whai pooti whakatau hoki.
6.	Ka whai korama te Poari ina ka noho nga mema e toru mo nga hui whakarite tikanga.
7.	Ka tau te mana o tenei Ture ki runga ki nga whenua Maori katoa kua tau i te Kooti Whenua Maori i ahu mai i te take Maori, hui atu ki nga whenua papatupu, me nga whenua hoki e mau ana i raro i etahi riihi. Ki nga hea ranei e toe ana i roto i etahi whenua hoko, i etahi whenua riihi, kua whakahaerea i mua i te ra i paahi ai tenei Ture.
8.	A te wa e tu ai te Poari, ko te mahi tuatahi ma te Poari, he whakatu hui Maori, i runga i te tikanga panui, ki roto ki ia takiwa ki ia takiwa o roto o nga rohe o te Poari, kia ahei ai te Poari ki te whakarite i nga tikanga i raro nei. (1.) Ki te whakatu Komiti mo aua takiwa, me etahi Komiti Poraka mo ia whenua kotahi, mo nga whenua huihui ranei o nga hapu no ratou nga whenua. (2.) Ki te whakarite i nga whenua me nga rohe e wehea ana e whakaritea nei e te rarangi tekau ma wha o tenei Ture. (3.) Ki te whakarite i nga whenua, i nga wahi ranei o nga whenua, e tukua ana kia whakahaerea e te Poari i raro i tona mana, me te tango mai i nga pukapuka whakaaetanga a te nuinga o nga tangata no ratou ia whenua o au whenua.
9.	Ko te whakaaetanga a te tangata kotahi maha atu ranei, o nga tangata no ratou te whenua mo etahi whenua, mo tetahi wahi ranei o te whenua me tuku atu e te Poari ki te Kawana, me te apiti atu i tana ripoata whakaatu i te ahua o te whenua me tona take, me te huarahi hei whakahaerenga, me panui e te Kawana ki te Gazette me te Kahiti o Niu Tireni, me te tono kia whakaaturia mai nga kupu whakahe me te take o te whakahe, i roto i nga ra e whakaritea e te Kawana i muri o te ra i puta ai te panui.
10.	Ki te puta, ake he whakahe, me-tuku, atu e te Kawana ki te Poari, kia uiuia kia whakataua hoki, 1 roto i etahi hui o nga tangata o te whenua, ka tuku atu ai ki te Kawana kia panuitia ki te Gazette me te Kahiti, koi ana hei whakapumautanga i taua whenua, te korenga ranei e uru, ki raro i te mana whakahaere o te Poari.
11.	Ko nga whenua e kapea ana ki waho o te mana o tenei Ture, ko nga whenua i raro i nga Ture he whai ake nei. "Te Ture mo nga Takiwa Ngawha, 1881." "Te Ture Rahui o Poutini me Whakatu, 1887." "Te Ture Whakatau Rahui o te Tai-Hauauru, 1892." "Te Ture Taone Maori, 1895." "Te Ture Rahui Maori o te Takiwa o te Urewera, 1896." Me nga whenua i hokoa mai i te Karauna i te Pakeha ranei, haunga ia mehemea e tukua ana e te tangata whai take tona whenua, ki raro ki te mana o tenei Ture.
12.	Ka whai mana te Poari ki te riihi i nga whenua Maori mo te wa mo nga utu, i raro i nga tikanga o nga Huarahi-whakahaere, i raro i tenei Ture i runga i nga huarahi makete, tenata ranei.
13.	E kore e taea te hoko he whenua Maori, e murua ranei mo te nama mo te mokete ranei, kua tau ki raro i te mana o tenei Ture, haunga ia te mahi whakaoti i te hoko me te riihi, kua timataria te whakahaere i mua o te paahitanga o tenei Ture, a e kore hoki e pa ki nga whenua kua kapea ki waho o te mana o tenei Ture.
14.	E whaimana ana te Poari, i runga i te whakariterite tahi me nga tangata Maori no ratou nga whenua, ki te wehe i etahi whenua hei wahi mahinga, hei wahi noahanga, hei pa, i runga i nga tikanga me nga ritenga e whakaarohia ano e ratou e tika ana, me te wehe hoki i etahi whenua hei urupa, hei tuunga kura, hei tuunga whare karakia, mo etahi tikanga ranei e pai ana mo te katoa, i nga whenua ranei e meatia ana hei paamu, kua mahia ranei hei paamu, i mua i te mananga o tenei Ture.
15.	I te tukunga whenua Maori i runga i te riihi me matua whakahaere te Poari i te tikanga mo nga tono riihi a nga tangata Maori whenua kore me nga Maori ranei no ratou te whenua e whakatuwheratia ana ki te riihi.
16.	Ka ahei te Poari ki te whakahaere tikanga mo te tuku whenua Maori ki a te Kuini mo te mahi maina i runga i nga tikanga o "Te Ture Maina, 1891," ko nga moni e puta mai ana i nga whenua pera katoa i runga i te mahi maina me utu atu e te Watene (Warden) o te whenua mahi koura ki te Poari hei painga mo nga tangata Maori no ratou te whenua.
17.	Ka ahei te Poari ki te whakahaere moni, hei hanga, hei whakapai hoki i nga rori me nga tiriti, me te mahi ruri, me te whakatuwhera whenua i runga i te ritenga whakanohonoho tangata, mo era atu tikanga ranei e ahei ana kia whakahaerea i runga i nga tikanga o tenei Ture o nga Huarahi-whakahaere ranei, ina whakaae nga tangata no ratou te whenua.
18.	Ka tau era atu mana ki runga ki te Poari e whakataua ana ki runga ki a ratou e nga Huarahi-whakahaere, ko aua Huarahi-whakahaere me whakatakoto ki runga ki nga Teepu o nga Whare e rua i roto i nga ra tekau ma wha o muri iho i te kahititanga, mehemea e noho huihui ana te Paremete i taua wa, a mehemea kaore i te noho huihui kaati hei roto i nga ra tekau ma wha o muri tonu iho i te ra i huihui tuatahi ai te Paremete i taua tau. Me tuku ano he tauira o aua Huarahi-whakahaere ki nga tangata Maori o roto i te takiwa o te Poari.
19.	Ka pena ano te mana-whakahaere o te Poari ki runga nga whenua Maori, me nga mana-whakahaere o te Kooti Whenua Maori, mo runga i te mahi wehewehe, whakatu kai-riiwhi, whakatau i te nui o te paanga o ia tangata o ia tangata, me te mahi whakatu kai-tiaki mo era o nga tangata no ratou te whenua e noho hapa ana i to te ture ritenga, hui atu ki te whakatau take mo nga whenua papatupu, me te whakauru i nga tangata e tika ana nga take ki etahi whenua i whakataua i mua ki tetahi tangata kotahi, ki etahi tangata ranei i runga i te tikanga kai-tiaki mo etahi tangata, mo etahi hapu ranei, no ratou te whenua.
20.	Ko nga moni e puta mai ana ki te Poari i runga i nga whenua Maori, me whakahaere i runga i enei ritenga, ara:— (1.) Hei utu i te mahi whakahaere. (2.) Hei whakaea i nga mokete, me nga riana e tika ana kia utua. (3.) Hei utu i nga moni toenga ki nga tangata Maori no ratou te whenua i runga i te ritenga o te paanga o ia tangata.
21.	E kore e taea e te tangata Maori nona te whenua, te tuku i tona paanga ki tetahi tangato i muri i te mananga o tenei Ture, heoi kau te tuku e taea ko te tuku a wira, ohaaki ranei ki te Maori.
22.	Ka mana te Poari ki te uiui ki te whakatau i nga wira i mahia i mua atu o te paahitanga o tenei Ture, i roto i te takiwa e whakaritea ai e te kawana.
23.	Ka ahei te Poari ki te nama i etahi moni i te Kawanatanga, kaua e neke ake i te £5,000, i roto i te tau, mo te mahi whakatakoto rori, mahi run me te whaka-tuhera whenua i runga i te ritenga whakanohonoho tangata; me mau tonu ki te Poari taua moni me ona mahi e whakapaua ai.
24.	I runga i te tono a nga tangata no ratou te whenua e whai tikanga ana ka ahei te Poari ki te nama i etahi moni i te Kawanatanga, kaua e neke ake i te £5,000 i roto i te tau, hei whakaea i nga mokete i etahi atu tauuaha ranei i tau ki runga ki nga whenua i te wa i whakaaetia ai kia whakahaerea te Ture nei ki roto, me etahi moni hei whakapai mo nga whenua e meatia ana hei paamu.
25.	Ko nga moni he mea pera te nama i te Kawanatanga me whakahoki mai i runga i te moni hua kia rima nga pauna i roto i te rau pauna i ia tau, i runga i te ritenga utu i etahi moni, he mea ata whakarite te nui, i roto ia tau ia tau mo te wa kaua e neke ake i te 42 nga tau, a ko aua utu tau me tango mai i roto i nga moni e puta mai ana ma nga tangata Maori no ratou nei te whenua i nama nei aua moni ma ratou.
26.	Ko nga hoko a te Karauna kaore i whakaotia me nga whakahaerenga a nga tangata noa iho i timataria i runga i to te ture ritenga, a e taea ana hoki te whaka-oti i runga i to te ture ritenga me i kaua i paahitia tenei Ture ka ahei te whakaoti e te Poari; me te whaimana te Poari ki te wehe atu i nga hea kua hokoa kua riihitia ranei, ki te whakawhiti ranei i nga hea kaore ano i hokoa ki te Karauna ki nga tangata noa iho ranei, ki te hoko mai, ranei i etahi hea i hokona e te Karauna e nga tangata noa iho ranei, mea te tono kia unuhia nga panui, nga tiwhikete ranei i whakaputaina i raro i tekiona kotahi rau tekaa ma waru o "Te Ture Kooti Whenua Maori, 1894."
27.	Ka ahei te Kawana i ia wa ki te hanga i nga whakaritenga e maharatia ana e ia e tika ana, kia taea ai te whakahaere nga tikanga o tenei Ture.
28.	Ina puta he tono a nga tangata no ratou te whenua a he mea tautoko e te Poari, ka whai mana te Kawana i roto i tona Kaunihera ki te kape i tetahi whenua Maori ki waho i nga tikanga o tenei Ture, ki te mohio tuturu ia e tino matau ana te tangata nona te whenua ki te whakahaere i taua whenua, me te mau ano o te mana o te rarangi tekau-ma-toru.
29.	Ko nga whenua Maori i roto i tetahi takiwa kua tau nei ki raro i te mana o tenei Ture, e puritia ana e nga tangata Pakeha, e nga tangata Maori ranei, i runga i te riihi, i raro i nga ture e whai mana ana i mua o te mananga o tenei Ture, ka mau tonu i raro i te mana o aua riihi i te wa e mana ana, heoi kau nga tikanga o tenei Ture e pa atu ana ki aua whenua, ko te rarangi tekau-ma-toru.
30.	Kaua nga tangata Maori e utu i nga reiti me nga taake e pa ana ki nga whenua Maori e riihitia ana i raro i te mana o tenei Ture.
31.	I te wa e whakariterite ana te Poari i nga whenua e whakaritea nei e te wahanga toru o te rarangi waru, me te rarangi tekau-ma-wha o tenei Ture, me uiui awa te Poari, kia marama, mehemea e whai whenua ana e ora ai ia tangata, ia wahine, tamaiti ranei, e rite ana te nui o te whenua e ora ai ia, me ona uri, hei kainga, hei mahinga. Ki te mohio te Poari kei te iti, kei te kore ranei he paanga o tetahi tangata ki nga whenua, ki nga waahi ranei o aua whenua e wehea hei kainga ranei hei mahinga, me whakarite e te Poari he whenua i roto i te whenua e pa ana taua tangata, i runga ranei i te tikanga whakawhitiwhiti whenua e marama ai ki te whakaaro o te Poari me nga tangata no ratou nga whenua e whakaritea ana i runga i tenei tikanga.
32.	E kore e kohia he reiti he taake ranei i nga whenua Maori e kore nei e taea te riihi i runga i te kino i te tupuhi ranei i te wa e takoto noa ana.
33.	Ka ahei te Poari ki te tuku mana atu, ia wa ia wa, mo te wa e pai ai te Poari, ki etahi Komiti Maori o etahi takiwa o roto i te takiwa o te Poari, mo etahi tikanga e whakaaro ai te Poari kia whakahaerea e te Komiti, ara:— (1.) Whakawa uiui, whakariterite ranei, i nga wehewehenga i nga paanga ranei, whakatu kai-riiwhi, kai-tiaki, whakatau ranei i nga whenua papatupu. (2.) Hei whakahaere ranei i etahi huarahi marama, hei tiaki i te noho ora me te pai o nga pa, kainga noho, me nga whare, me nga wai, me nga huarahi, page 132rori ranei o nga kainga, o nga tangata Maori me nga hapu o to ratou takiwa. (3.) Hei whakarite tikanga e taea ai be tiaki pai te oranga, kai, moni ranei, e kore ai e whakapaua kinotia. (4.) Hei whakarite tikanga ranei, e kaha ai, e pumau ai nga tamariki kura ki nga huarahi tika i akona ai ratou.
34.	Ko nga whakatau, ko nga whakariteritenga ranei a te Komiti mo etahi whenua, mo etahi tikanga ranei, i tukua e te Poari ki te Komiti me tuhituhi me ripoata atu ki te Poari, ma te Poari e whakatuturu, e whakatarewa ranei e whaka-rereke ranei, ki tana i kite ai he tikanga tika.
35.	E kore e tu he roia, he kai-whakahaere ranei i te aroaro o te Poari, o te Komiti ranei mo tetahi tangata, i roto i etahi whakawa whenua Maori, e hara nei i te tangata e pa ana ki te whenua e hara ranei i te mea marena i runga i te ritenga Pakeha i te ritenga Maori ranei ki te hunga whaitake, i te kai-tiaki ranei, engari ano mehemea e ngaro whai take ana tetahi tangata, he kuare ranei ki te whakahaere i ona take, kei te Poari, kei te Komiti ranei, mana e whakaae ka tika ai te tu o te kaiwhakahaere mo te wa anake i whakaaetia ai, ka mana ano ki te whakakore atu i taua whakaaetanga.
36.	Kua whakakorea e tenei Ture nga Tiati katoa o te Kooti Whenua Maori, engari ka tu tonu ona tari ona kai-rehita ona kai-tuhituhi me ona kai-whakamaori ano i whakaturia i raro i te mana o tenei Ture. Me tu ko nga kai-whakamaori te Kooti hei kai-tuhituhi mo te Poari, mo te Komiti ranei, hei tiaki hoki i nga kaute moni me nga pukapuka i te wa e whakahaere ana te Poari i nga mahi o te Kooti Whenua Maori.
37.	Kaua e pa te mana o te Ture Reiti Whenua Maori me te Ture Taake ki nga whenua me ona mea o runga i wehea hei kainga mahinga, me nga wahi e korerotia nei i te rarangi tekau ma wha, haunga i te whenua e puritia ana e nga tangata Maori no ratou i runga i te mahi paamu.
38.	E kore e pa te Ture Pane Kuini ki runga ki nga whenua kua tau nei ki raro i te mana whakahaere o te Poari.
39.	Ko nga mema mo te Poari ma te Kawana e whakatu i te Komihana o nga Whenua o te Karauna me nga tangata Maori tokowha, he mea ata whiriwhiri ratou e nga tangata Maori, o ia takiwa o ia takiwa, o roto i te takiwa o te Poari me panui i runga i te Gazette me te Kahiti o Niu Tireni, ma te he, ma te whakamutu ranei o tetahi o aua mema i tona tuunga hei mema mo te Poari, e mutu ai te tu o tetahi mema o te Poari i roto i te toru tau.
40.	Ko te whiriwhiringa i aua mema Maori mo te Poari, me wehe kia wha nga takiwa o roto o te takiwa o te Poari, kia kotahi tonu te mema mo te takiwa, no roto ake ano i taua takiwa, me ona paanga whenua kei reira ano, me whakahua o ratou ingoa i te ra i whakaritea ai, a ki te tautohetia, me ata whiriwhiri e nga tangata katoa i hui ki te wahi i whakahuatia ai, otira ki te kaha tonu te tautohe, me tuku atu ki te Kawana nga ingoa o nga tangata e tautohetia ra, engari kaua e neke atu i te tokorua. Ma te Kawana e whakatu ko tetahi o aua tangata.
41.	Me panui e te Kawana i roto i te Gazette me te Kahiti te whakaurunga mai ki raro i te mana o tenei Ture me nga whakahaere a te Poari o te takiwa, tetahi whenua e mau nei ki tetahi tangata Maori, he mea hoki mai i te Karauna i te Pakeha ranei, i runga i te whakaae a te tangata nona te whenua pera kia tukua ki raro i te mana o tenei Ture.
42.	Ka ahei te Kawana ki te wehe ki waho o nga mana whakahaere o te Poari i raro i te mana o tenei Ture i nga whenua katoa i etahi ranei i roto i tetahi takiwa o te Poari, ka ahei hoki ki te whakauru mai ano i tetahi whenua i katoa ranei o nga whenua o taua takiwa, i runga i nga tono-a-pitihana a nga tangata no ratou te whenua.
43.	Ka ahei te Kawana ki te whakauru mai ki raro i te mana o tenei Ture i tetahi whenua i kapea ra ki waho o te mana o te rarangi tekau ma tahi o tenei Ture i runga i nga tono-o-pitihana a nga tangata nona te whenua.
44.	E ahei ana te wahine whaitake ki te whenua kia uru hei mema mo te Komiti Poraka.
45.	Ka whaimana te Kawana ki te panui i tetahi takiwa i te tahi whenua ranei hei rahui mo nga manu Maori, i nga roto tuna ranei o nga whenua Maori hei painga mo nga tangata Maori no ratou aua whenua aua roto ranei, ina tae atu he pitihana a nga tangata no ratou, me te mohio o te Kawana, he tika nga take i tonoa ai.