Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Ripoata mo te Pire whakanohonoho ki te Tangata Whakahaere hoki i nga Whenua Maori, 1898

Taite, 29 o Hepetema,1898. — Te Heuheu: ka haere tonu ana korero

Taite, 29 o Hepetema,1898.
Te Heuheu: ka haere tonu ana korero.

6. Te Tiemana: Me haere tonu o korero.

Te Heukeu: Taku kupu tuatahi he mihi atu, kia ora te Tiamana me nga mema o tenei Komiti. Kua tae taku korero i naianei ki te tekiona 3 (f), o ta matou pitihana. He ruarua nei aku kupu hei whakamarama mo tera. I runga i taku titiro ki tenei Pire, ki toku nei mohio, kaore kau he Kooti hei whakawa tuarua i nga tona pera, a kaore kau hoki he Kooti Piira, a e kore ano hoki te Hupirimi Kooti e whai mana ki te whakarereke i tetahi whakatau, ritenga ranei i mahia e te Poari. E whakaatu ana e tekiona 21 o te Pire nei, ka rite tonu te mana o te Poari e whakaturia ana i raro i tenei Pire ki te mana o te Hupirimi Kooti. E penei ana nga kupu o taua tekiona: "Ka pera ano te mana whakahaere o te Poari Whenua Maori ki runga ki nga whenua kua tau ki a ia me te mana whakahaere o te Kooti Whenua Maori, mo runga i te mahi wehewehe, whakatu kai-riiwhi, whakatau i te nui o te paanga page 10o ia tangata, me te whakatu kai-tiaki mo era o nga tangata whenua e noho hapa ana i te ture." Heoi ano aku kupu mo tena. E ki ana a tekiona 3 (q), o ta matou pitihana, "Kaore ano kia whakaaturia mai ki o koutou kai-pitihana te arongame te ahuatanga o te tekiona 47 o taua Pire a ki ta ratou titiro ki taua tekioua, i te mea kaore kau he kupu hei whakaatu ki a ratou kaore i te pera, na reira ka wehi ratou tena e ekengia o ratou whenua e etahi tikanga taumaha o te ture kaore nei i te eke ki runga ki o ratou whenua i naianei." Me panui atu e au i naianei a tekiona 47 o te Pire: "Ko tenei Ture kua tukuna atu ki raro i te mana o nga Ture e whai ake nei, ara, koia enei: 'Te Ture Hanga Reriwe me te Ture Whenua, 1881'; 'Te Ture Taaka Whenua Taake Moni Puta-a-tau hoki, 1891'; 'Te Ture mo nga Mahi Nunui, 1894'; 'Te Ture Whakanohonoho Whenua ki te Tangata, 1894'; 'Te Ture Reiti, 1894'; 'Te Ture Reiti Whenua i runga i tona Utu ake haunga ia nga Whakapainga, 1896': Engari, mo runga i nga whenua katoa kua tau ki te Poari, ka kiia ko te Poari te hunga no ratou te whenua mo runga i nga tikanga katoa o aua Ture; a tetahi hoki, ka eke te mana o 'Te Ture Whakanohonoho Whenua ki te Tangata, 1894,' ki runga ki aua whenua rite tonu ki a ia e mana nei ki runga ki nga whenua o nga Pakeha noa iho." Me tohutohu atu ahau i konei, ko ena Ture katoa e whakahuatia ana i roto i taua tekiona, katahi tonu ka whakapaangia ki nga whenua Maori. Na ko nga Ture e whakahuatia ake nei nga ingoa i roto i taua tekiona, kei te mohio matou ki etahi; ko etahi kaore rawa matou i te mohio. I tahuri ano matou ki te kimi i aua Ture kia mohio ai matou ki te aronga, engari kaore rawa i taea e matou. Na reira, i runga ano i nga kupu o rarangi 3 (q) o ta matou pitihana, kaore ano matou kia whakaaturia e mohio ai matou ki te aronga me te tikanga o tekiona 47, a, na kona, ka tuturu ta roatou mahara, hei mate mo matou taua tekiona. Tera atu ano etahi tekiona o etahi atu Ture ano e whakaingoatia ana i roto i tenei Pire, a e kiia ana he wahi katoa ena no tenei Pire. Ko wahanga (11) o tekiona 9 o tenei Pire, e penei ana: "E kore 'Te Ture arai i nga Mema o te Paremete, 1878,' e pa ki nga mema Maori o te Poari." Na, ko tekiona 15 e ki ana: "Kaua e utua he moni mo nga Iuihua i raro i 'Te Ture Whakawhiti Whenua, 1885,' ina rehitatia he taitara ma te Poari mo tetahi riihi i raro i i tenei Ture." Ko wahanga (5) o tekiona 18 e ki ana: Me ahei te Poari ki te tuku whenua ki te Kuini hei mahinga maina i raro i "Te Ture Maina, 1891." Na, me korero ano hoki au mo tekiona 35 me tekiona 42. E ki ana a tekiona 35, "Hei huarahi e rite ai he moni hei tuku-a-nama i raro i tenei Ture, ka ahei noa atu te Minita mo nga Moni, i nga wa e tika ana hei peratanga, ki te tiki atu i nga toenga o nga moni kei roto i nga kaute e whakahuatia nei nga ingoa i Wahi VIII. o 'Te Ture mo nga Moni Puta-a-tau ki te Kawanatanga, 1891,' kei roto ranei i etahi atu kaute moni a te iwi e taea ana i runga i nga ritenga o te Ture te whakahaere ki runga ki nga punga e whakamanaia ana e te Kawana i roto i tona Kaunihera, ki te tiki atu ranei i etahi o nga Moni mo nga Mahi Nunui o te Koroni, ki te nama moni ranei i tetahi peeke, i tetahi atu tari whakahaere moni ranei, i tetahi tangata ranei, otira i runga i tetahi i katoa ranei o aua huarahi." Ko tekiona 42 e ki ana, "Ko nga moni katoa e takoto ana i ia kaute pera, e tika ana ranei kia utua atu ki ia kaute pera, ka kiia era he moni na te iwi katoa o te koroni i raro i nga tikanga o 'Te Ture mo nga Moni Puta-a-tau ki te Kawanatanga, 1891,' a ko nga tikanga katoa o taua Ture e pa ana ki nga moni a te iwi katoa me nga tangata e whakahaere ana i aua moni ka pa hoki ki nga moni katoa e whakahaerea ana i raro i nga tikanga o tenei Ture: Engari, haunga ia mehemea e ata whakahaua motuhaketia ana e tenei Ture, ko nga moni katoa e tika ana kia utua atu e taua kaute me utu atu i runga i te mana o tenei Ture." A ko wahanga (8) o tekiona 36 e ki ana, "Ka ahei te Kawana i roto i tona Kaunihera i ia wa i ia wa ki te panui kua whakawhitingia a katoa etahi ranei o aua tipenetua hei moni tuturu e whakaputaina ana i raro i 'Te Ture Whakatopu Moni, 1877,' i raro ranei i 'Te Ture Whakatopu Moni, 1884.' "

7. Hon. Timi Kara: He aha te take i whakahuahua haere ai koe i ena tekiona?

Te Heuheu: E penei ana taku kupu: Ko tenei Pire e mea ana kia whai mana etahi tekiona maha o etahi atu Ture ki runga ki o matou whenua, a e whakaatu ake ana ahau i aua tekiona o aua Ture?

8. Hon. Timi Kara: Ko tona tikanga e whakahe ana koe i te tekiona 47 o te Pire mo tana kumenga mai i te Ture Hanga Reriwe Ture Whenua hoki, i te Ture Taake Whenua Taake Moni Puta-a-tau hoki, i te Ture Reiti, me era atu ture?

Te Heuheu: Ae; e pena ana taku korero, a e pena ana hoki a rarangi 3 (g), o ta matou pitihana, ara, e mea ana kaore ano nga kai-pitihana i whakaaturia ki te tikanga o taua tekiona.

Hon. Timi Kara: Kaore matou i te hiahia kia whakamaramatia mai e koe nga tikanga o ia tekiona o te Pire.

Te Maka: E tukuna o ratou paanga ki raro i te mana o nga Ture kua korerotia ake nei, a kaore ano ratou i mohio ki na tikanga o aua Ture.

Te Heuheu: Akuanei ahau ka whakaatu i te take i korerotia ai e au enei tekiona Ka haere tonu taku korero me taku whakamarama haere mo aua tekiona katoa. E penei ana nga kupu o tekiona 19 o te Pire, "Ina tupono he whenua kua tau ki te Poari ka ahei noa atu te tango i taua whenua mo nga mahi a te iwi katoa e whakaaturia nei e tekiona rua rau e toru tekau ma rima o 'Te Ture Whenua, 1892,' engari me utu taua whenua e tangohia ra, penei ano me te whenua e tangobia ana mo nga mahi a te iwi katoa a e utua ana i raro i te mana o 'Te Ture mo nga Mahi Nunui o te Koroni, 1894'; a hei huarahi e tino tutuki ai nga ritenga o tenei tekiona me pa nga tikanga e wahi ake nei: (a.) Ko nga whenua katoa kua tau ki te Poari ka kiia he whenua era kua uru ki roto ki nga tikanga o 'Te Ture mo nga Mahi Nunui o te Koroni, 1894,' a ka kiia he whenua era kua tuturu rawa ki te Poari i runga i te ritenga fee-simple. (b.) I runga i nga tono whakautu katoa me tu ko te Poari hei kai-tono, a ko nga moni katoa e whakaaetia ana hei whaka-utu me utu atu ki te Poari (c.) Ko nga moni whaka-utu katoa e utua ana ki te Poari me whakahaere i runga i etahi tikanga e whai initareti ai e whai painga ranei mo nga Maori no ratou te whenua i runga ano i nga ritenga kua whakatakotoria, a ko nga hua e puta ana me whakahaere i runga ano i nga ritenga e whakahaerea ai nga hua o te whenua i tangohia ra, ano kaore i tangohia taua whenua. Ko nga tikanga o tekiona rua tekau ma waru me rua tekau ma iwa o tenei Ture me pa ki aua moui whaka-utu. (d.) I runga i nga ritenga o tenei tekiona, ko enei kupu 'mahi a te iwi katoa,' koia ano tera ona tikanga ko nga tikanga e whakaaturia ana mo aua kupu i roto i 'Te Ture mo nga Mahi Nunui o te Koroni 1894' (2.) Kaua he kupu o tenei tekiona o tetahi atu wahi ranei o tenei Ture e arai e whakarereke ranei i nga tikanga o page 11tekiona iwa tekau ma rua tae noa ki iwa tekau ma rima o 'Te Ture mo nga Mahi Nunui o te Koroni, 1894,' me nga tekiona whitu tekau tae noa ki whitu tekau ma rua o 'Te Ture Kooti Whenua Maori, 1894,' e pa ana ki nga rori," Heoi ano aku kupu mo rarangi 3 (g), o ta matou pitihana. E penei ana nga korero o rarangi 4 o ta matou pitihana: "Ki te titiro a o koutou kai-pitihana ka nuku ke noa atu nga taumahatanga hei whakaeanga ma ratou ki o ratou whenua i raro i taua Pire, i nga taumahatanga e utua ana ki te Kooti Whenua Maori i naianei, a heoi ano te tukunga iho o taua Pire, mehemea ka paahitia e to koutou Whare honore, he tuturu muru rawa i o ratou toenga whenua kia ngaro rawa atu i a ratou." Ara, ko te whakapotonga o tena kupu e penei ana, ka nui ke atu nga moni e pau i te whakahaerenga o nga mahi i raro i tenei Pire i nga moni e pau ana i nga whakahaerenga mahi a te Kooti Whenua Maori. Koia enei etahi, ko nga utu tau me nga utu haereerenga mo nga mema tokorima o te Poari e meatia nei kia whakaturia e te Pire. Ko tekiona 8 me tekiona 26 e tino hangai ana ki runga ki tena ahua E ki ana a tekiona 8, "Me utu nga mema o nga Poari Whenua Maori ki nga utu tau me era atu utu tera e whakaritea e te Kawana i roto i tona Kaunihera: Engari kaua te Komihana e utua, a heoi ano nga moni e whakapaua i raro i tenei tekiona ko nga moni anake e whakaritea ana e te Paremete i roto i nga moni e takoto ana i roto i te Kaute mo nga Moni Whenua Maori o taua takiwa ka huaina i raro ake nei." E penei ana nga kupu o tekiona 26, "Ko nga moni reti, moni paru, moni wbii, me era atu moni e puta ana i nga whenua kua tau ki te Poari Whenua Maori i raro i nga tikanga o tenei Ture me utu atu ki te Poari, a, i runga ano i nga tikanga kua whakatakotoria, me whakahaere aua moni e te Poari." Na ko wahanga (1) o tekiona 32 o te Pire, e riro nei mana e whakamana te Poari ki te tuku-a-nama i etahi moni, e penei ana ona kupu, "Me ahei te Poari Whenua Maori ki te tuku atu ki te Minita i tetahi pukapuka hei whakaatu atu i nga mahi e meatia ana kia mahia, me te rahi o nga moni e oti ai aua mahi, a me te tono atu kia tukuna-a-nama atu etahi moni ki a ratou kia rite te rahi ki nga utu o nga mahi e meatia ana kia mahia." Kaati, ki ta matou mohio i runga i ena tekiona ka utua nga mema o te Poari ki nga utu-a-tau, me o ratou utu haereerenga ano, ka utua i ia tau i ia tau, a ko nga moni hei utunga atu ki aua tangata me puta i runga i nga whenua o nga Maori.

10. Te Tiamana: Kaore he utu tau e hoatu mo te Komihana?

Te Heuheu: E tika ana, koia tena te mea i kapea ki waho o nga ritenga e whakamaramatia nei e ahau. Me ki ake ahau, hei kupu whakarite, kia mohiotia ai te aronga o taku tohe e tohe nei, ara, kia waru rawa nga Poari Whenua Maori penei me nga Poari e whakaturia ana e tenei Pire katahi ka taea te whakahaere nga whenua Maori katoa i nga Motu e rua. Kaati, ka wha tekau rawa ena mema o ena Poari e waru; ara, kia wha tekau nga Tiati hei whakawa i nga whenua Maori. A ka tika ano kia whakaarohia me whiwhi ano ia Poari ia Poari e waru i tana tari motuhake, me ana ropu apiha. Ko ena taumahatanga katoa e hangaia ana i raro i tenei Pire ka whakawahangia katoatia ki runga ki nga whenua Maori. Hei tautoko i taku korero, me ki atu ahau ko te Kooti Wheuua Maori e tu nei kaore rawa e tino penei ana te nui o nga moni e pau ana, i nga moni e pau i te Poari e whakatuungia ana e tenei Pire. Ina hoki, ki taku mahara, kaore pea e hipa ake ana i te tekau nga Tiati o te Kooti Whenua Maori. Tuarua, ko nga Ateha o te Kooti Whenua Maori kaore e utua-a-tau ana engari mo nga ra anake e mahi ai ratou i roto i te Kooti. Tuatoru, kei te tu tonu nga tari a te Kooti Whenua Maori me era atu mea, kei te haere tonu nga mahi. Tetahi, me whakamarama atu ahau, ko ena Tiati, me ena Ateha, me ena apiha maha o te Kooti Whenua Maori, e utua ana ki nga moni a te koroni. Kaore e utua ana ki nga moni e hua ana i runga i nga whenua o nga Maori. Koia ahau i ki ake ai, ka nui rawa atu te taumaha o tenei Pire ki runga ki a matou me o matou whenua i nga taumaha o te Kooti Whenua Maori e mana nei i naianei. E ki ana te rarangi 5 o te pitihana. "Ko o koutou kai-pitihana i runga i te pitihana ki te Kuini, me te Paremete o Niu Tireni, e whai kuputia nei i nga kupu timatanga o taua Pire, e hiahia ana kia whakatoea kia rahutia, nga morehu whenua e toe ana kia ratou hei oranga hei whenua tuturu mo ratou i runga i nga ritenga pumau rawa kei whenua koretia ratou; engari, i runga i nga take kua oti nei te whakamarama ake, tae noa ki tona tini noa iho o etahi atu take ano taihoa ake nei e ata whakamarama, e tino mohio tuturu ana ratou e kore rawa e rite tena hiahia i runga i nga huarahi e whakatakotongia ana e taua Pire e takoto nei i te aroaro o te Paremete." Kei au tetahi kape o te pitihana i tukua atu ki a te Kuini (Tirohia i nga Pukapuka Apiti). E ki ana matou ko nga tikanga e whakatakotoria ana i roto i tenei Pire a te Pirimia, kaore rawa i rite ki te kupu whakautu mai a te Kuini ki te inoi a Wi Pere ratou ko ona hoa nana nei taua pitihaua. He hangahanga noa iho nei tona haerenga i runga i te kupu whakahau e mau nei i roto i te whakautu a te Kuini ki taua pitihana, otira ki tona tikanga nui, kaore i rite ki taua kupu whakahau. Ta matou hiahia me whakamana taua kupu tohutohu a te Kuini e mau nei i roto i tana whakautu ki te pitihana i tukuna atu nei ki a ia. Ka mutu tena. Ka korero ahau i naianei mo etahi tekiona o te Pire kaore nei i whai kuputia i roto i ta matou pitihana. E ki ana a rarangi 3 (h) o te pitihana: "Tera te nuinga atu o nga whakahe a o koutou kai-pitihana ki taua Pire me ona tekiona, e mea ana ratou taihoa e ata whakamarama atu kia takoto atu tena pitihana a ratou ki te aroaro o tetahi Komiti whiriwhiri o to koutou Whare honore." Te tekiona 11 me te tekiona 12 o te Pire e korero ana mo te whakahaerenga o te Ture kia pa. Me panui e au ena tekiona.

11. Te Tiamana: Ki taku mahara kaore kau he take e panuitia mai ai e koe, kei te Komiti hoki e takoto ana nga kape o te Pire, a mau e whakamarama mai an kupu whakahe mo aua tekiona.

Te Heuheu: E pai ana, maku e whakamarama. I runga i tekiona 11, e kitea ana, e kore e whakahaerea taua Ture kia pa ki tetahi takiwa whenua Maori, ki te kore e matua tonoa e nga Maori nona te whenua kia whakahaeretia ki reira. Ara, he penei te tikanga, ki te kore ratou e tono, e kore e pa taua Ture ki to ratou takiwa, eugari e wehi ana matou, ahakoa pera o ratou hiahia, kia pa ranei taua Ture ki o ratou whenua, kia kaua ranei e pa ki reira, akuanei ka pa ano, ina hoki ka taea noatia atu e te tangata kotahi, ratou ko ona hoa e whakarongo ana ki tana korero, te kawe i taua whenua ki raro i te mana o taua ture, ahakoa te hiahia o te nuinga o nga tangata whai whakaaro kia kaua taua ture e pa ki to ratou whenua Kaati, mehemea ka tae atu tetahi tono i runga i nga ritenga o tekiona 12 ki te Kawana, he mea haina na etahi tangata rua tekau nuku atu ranei o nga tangata pakeke nona te whenua, a ki te kore e tae atu he kupu whakahe, tae noa ki te paunga o nga ra e rua tekau ma waru e whakaatu ake nei i roto i wahanga (1) o. page 12tekiona 12, i muri o te panuitanga o taua pitihana ki roto ki te Kahiti, katahi ka whakamanangia taua Poari mo roto i te takiwa kei reira nei taua whenua i pitihanatia ra. Tuarua, akuanei, otira ko te tikanga tonu tena, he maha noa atu uga hapu, me nga imi motuhake kei roto i nga rohe o te takiwa Poari kotahi, ehara i te mea kotahi anake te hapu, no reira ka whai raruraru, ka taupatupatu nga paanga, me nga take o nga iwi e noho ana i roto i nga rohe o taua takiwa Poari. Tetahi, mehemea ki te tae atu he kupu whakahe ma etahi tangata e rua tekau matahi mo te pitihana i hainatia ra e nga tangata e rua tekau, me kite marama rawa nga whakaaro o te Kawana ratou ko tona Kaunihera, he tino take tika nga take i whakahe ai te hunga rua tekau ma tahi ki te pitihana a te hunga rua tekau. Katahi ka tukuna atu e te Kawana kia pootitia taua take i roto i nga rohe o te takiwa e tonoa nei kia kawea ki raro i te mana o te Ture Poari—ara, kia, pooti tautoko, kia pooti whakahe, nga tangata o roto i taua takiwa nei ano mo taua mea. Ki taku, he tikanga whakataritari rawa tena i te kino, a tona mutunga iho he raruraru, he riri, he taumahatanga nui, kaore rawa e kore. Ka wehewehe nga tangata, a ka tohetohea nga tangata whai take ki te whenua e nga taha e rua e whakahe nei tetahi ki tetahi. Ka mea tetahi hunga, "Haere mai ki te tautoko i ta matou hiahia kia whakamanangia mai te Poari mo roto i to tatou takiwa": A ka mea tetahi huga, "Kaua rawa e whakaaetia tena Poari." Mehemea ka mutu te pooti, a ka kitea kei te taha whakahe te nuinga o nga tangata kia kaua taua Poari e whakamanangia mo roto i to ratou takiwa, katahi ka kore e mana te pitihana a nga tangata rua tekau i tono nei ki te Kawana kia whakaturia te Poari ki reira. Tenei ke te raruraru: Mehemea ka whakahengia te pitihana i hainatia e nga tangata rua tekau ma tahi kia whakaturia te Poari, a ka pootitia i runga i te whakahau o te Kawana, a kitea ana kei te taha turaki te nuinga o nga pooti, kaore e mutu i tena. Notemea, kia taka nga marama e ono, ka taea ano e taua hunga e hiahia nei kia whakamanaia taua Ture Poari te tono hou ano i ta ratou tono; a e ahei ana kia haere tonu tena mahi i ia ono marama i ia ono marama, tau atu, tau atu, kaore he mutunga. Ka tono atu ahau kia whakaae te Komiti kia panuitia atu e au te wahanga (6) o tekiona 18: "Me ahei te Poari ki te whakapau i etahi moni hei whakatakoto, hei hanga, hei whakapai i nga rori i nga tiriti ranei, hei mahi i nga ruri, hei whakatuwhera i nga whenua kia taea ai te whakanohonoho ki te tangata, a hei mahi i etahi atu mea e whakamanangia ana e tenei Ture e nga huarahi-whakahaere ranei i whakaputaina i raro i tenei Ture." Ki taku mahara e kotahi ana te whakaaro o nga iwi Maori katoa o te Motu nei ki te ki penei: Ko nga ture e mana nei i naianei mo nga ruritanga o nga whenua Maori, tetahi mea nana i whakataumaha kino rawa nga whenua Maori. Ko te aronga o aua ture e mana ana i naianei mo nga ruritanga o nga whenua koia tenei: ka ruritia ana nga poraka whenua nunui, 40,000, 50,000, 60,000, tae atu ki te 90,000 eka, nui rawa atu te pouri rae te tangi o nga iwi Maori ki nga mahi i mahia. A ka peheatia te mahi i raro i tenei Pire ina mutu nga whenua kua oti nei te ruri i mua atu, te tapatapatahi kia ririki nga wahanga, hei riihi etahi, hei whakanohonoho etahi ki te tangata. Ki taku mahara, ma kona ka marama, e kore rawa e taea e nga moni e hua ana i runga i aua poraka te whakaea nga utu o ena ruri.

12. Hon. Timi Kara: Pehea ai koia te whakaeanga o nga utu ruri i naianei?

Te Heukeu: A, mo tena patai mo te whakaeanga o nga moni ruri i naianei, heoi taku e mohio ana ki te whakahoki ko toku nei takiwa ake. Ka oti nga moni ruri te whakatau ki runga ki tetahi poraka, apiti ki nga utu o te whakawakanga, ka tahi ka tapahia atu tetahi taha o taua whenua hei whakaea i ena moni ruri, a ka toe nga eka toenga ki nga tangata nona te whenua. Ko nga whenua o toku takiwa he whenua tupuhi, a mehemea ka mana ki reira tenei Ture Poari, ka wehewehea te whenua kia ririki nga piihi, i te mea e tino nui ana te utu o nga moni ruri tuatahi, katahi ka tino nuku rawa atu i raro i tenei Pire. Kaore e taea e ena whenua te waha o ena taumahatanga, i te tupuhi rawa. Kaati, i te mea kua whakamaramatia e au a matou whakahe mo nga tekiona me nga rarangi o tenei Pire kua mutu ake nei te korero tae noa ki nga mate tena e pa mai ki a matou, ki ta matou whakaaro, i runga i ena take, ki taku mohio kaore pea he take e korero ai ahau mo nga tekiona e toe ana, i te mea he rite katoa te kino. Engari, e te Tiamana, hei tautoko i a matou whakahe mo te Pire e hiahia ana ahau kia whakaaetia mai kia korero au i etahi kupu torutoru nei maku i waho atu o nga korero e pa ana ki te Pire. Kua tahuri ahau ki te whakamarama i nga take i kitea ai e matou e kore rawa e pai tenei Pire. A, e te Tiamana, ko taku take tuatahi i pera ai ahau koia tenei: Tera tetahi Pire i haria haeretia ki nga wahi o te motu nei, i whakakitekitea haeretia ki nga Maori ki o ratou hui me o ratou kainga. Ko taua Pire he Pire rereke noa atu i tenei. I tu tetahi o aua hui ki Waikato, a tae atu ana te Pirimia ki reira. I tu ano tetahi hui ki Te Waipatu, ka tae atu a Timi Kara ki reira me te Pirimia ano hoki, a whakaaturia atu ana e raua taua Pire tuatahi nei ki nga Maori. No muri nei, ko te hui o te Kotahitanga i tu ki Papawai. Te ingoa o te Pire i huaina ki reira ko te Pire Tiaki Whakahaere hoki i nga whenua Maori, he Pire rereke noa atu i tenei. Ko taua Pire i mauria haeretia nei e te Pirimia ki nga hui Maori, e rua tekau ma waru ona rarangi. Ko te Pire i mauria haeretia e te Pirimia raua ko Timi Kara ki aua hui me te whakamarama haere ki nga iwi Maori e tino rereke rawa atu ana i tenei Pire I korerotia ki nga Maori i reira ko te hiahia o te Kawanatanga he whakaora i nga iwi Maon, he whakau i nga iwi Maori ki runga ki o ratou whenua, a ko te ritenga tena o taua Pire ka whakatakotoria atu e ratou ki te Paremete, engari no te taenga mai o te tino Pire nei kitea ana e tatou e wha tekau ma iwa rawa ona tekiona, kaore i tuturu ki nga tekiona rua tekau ma waru anake o te Pire tuatahi, a apitiria iho hoki ki ena rarangi e wha tekau ma iwa etahi Ture tawhito e ono e mana ana i naianei Kua whakamaramatia e au nga ingoa o aua ture i kohia ki roto ki tenei Pire i a au e panui aua i te tekiona 47. A, apiti atu ki ena ture, katahi ka tino rereke noa atu tenei Pire i te Pire i kawea haeretia ki nga hui Maori. Kaati, ki taku, e whakaatu ana tena ahua, tuatahi, kaore rawa tenei Pire i whakaaturia ki nga Maori; tuarua, ko nga kupu whakamarama mo te Pire tuatahi i whakakitea ki aua hui e kore rawa e tau mo tenei Pire e takoto nei i te aroaro o tenei Komiti; tuatoru, no te kawenga mai o te Pire tuatahi ki te hui i Papawai mahia ana e nga Maori tetahi rararangi menemana me etahi tekiona hou hoki, i runga ano i te kupu tohutohu, tono hoki, a te Pirimia. I ki atu ia ki nga tangata i taua hui e hiahia ana ia kia mahia e ratou nga menemana whakatikatika e whakaarohia ana e ratou mo taua Pire. I penei tana kupu "Ko tenei Pire e tamariki tonu ana, kaati, ma koutou e tiaki e mahi ona ringaringa me ona waewae kei hape, kei kino te tupu, kia tonu ake ai ia hei tangata ataahua." Kaati, e te Tiamana, i pau katoa te kaha o nga iwi me nga rangatira i hoi ki page 13reira, ki te whakahaere tika i taua tamaiti. I tino pai ta ratou mahi i te tamaiti ra, engari i naianei, katahi ka kitea, i moumou mahi kau ratou, he wairua noa iho taua Pire, i te mea ko te tinana tuturu o taua Pire kaore i whakakitea atu ki a ratou Tuawha, e aro ana ena ahua katoa hei whakaatu koi nei te taima tika hei haerenga mo te Pirimia me ona hoa e tautoko ana i tenei Pire ki te tuku ano i taua Pire ki nga iwi Maori o te Motu nei, ka tono atu ai kia mahia ano e ratou ona ringaringa me ona waewae, notemea katahi tonu tona tinana katoa ka whakakitea ki nga iwi. I mua, ko te upoko anake i whakaaturia ki a ratou.

13. Hon. Timi Kara: Kei a koe ranei te kape o aua menemana e korero nei koe i paahitia?

Te Heuheu: Ae. [Ka whakatakotoria te kape. Tirohia i nga Pukapuka Apiti]. Na reira ka tono atu ano ahau kia tirohia ano e te Komiti te rarangi whakamutunga o te pitihana nei, e penei ana nga kupu: "Ko o koutou kai-pitihana i runga i te pitihana ki te Kuini, me te Paremete o Niu Tireni, e whai kuputia nei i nga kupu timatanga o taua Pire, e hiahia ana kia whakatoea, kia rahutia, nga morehu whenua e toe ana kia ratou hei oranga hei whenua tuturu mo ratou i runga i nga ritenga pumau rawa kei whenua koretia ratou; engari, i runga i nga take kua oti nei te whakamarama ake, tae noa ki tona tini noa iho o etahi atu take ano taihoa ake nei e ata whakamarama, e tino mohio tuturu ana ratou e kore rawa e rite tena hiahia i runga i nga huarahi e whakatakotongia ana e taua Pire e takoto nei i te aroaro o te Paramete." Kaati, e te Tiamana, me apiti atu e au ki tena rarangi whakamutunga o ta matou pitihana enei kupu, ara: "I runga i te whakaaro ki te pitihana whakahe i te Pire i hainatia e te tekau mano tangata, kua oti nei te kokiri atu ki te Whare, tae noa ki te pitihana tautoko i hainatia e te toru mano tangata." Me korero atu ahau, ko taua pitihana e kiia nei he pitihana tautoko, ehara i te pitihana tautoko i tenei Pire, engari he pitihana tautoko ke i nga menemana whakatikatika i mahia e te hui ki Papawai. Na reira e tika ana kia kiia e whakahe katoa ana ratou i te Pire, te tekau mano tae atu ki te toru mano tangata, e whakahe katoa ana i tenei Pire. Na reira kaore rawa he take e nakuhia ai ki tetahi atu wa te whiriwhiringa o tenei Pire. I te mea kei te pena te ahua, ahakoa ki te waiho tenei Pire mo tera atu tuunga o te Paremete e kore e mntu i tera te raruraru, notemea ka mau tonu a ratou kupu whakahe e whakahe nei ratou i naianei Kua maha nga tau i naianei o te whakatuunga o te Paremete o Niu Tireni. Mai ano i tona whakatuunga tuatahi tae mai ki naianei he maha nga ture kua oti te hanga e tena Kawanatanga e tena Kawanatanga mo nga iwi Maori me o ratou whenua. Engari ahakoa te maha o ena ture i mahia e ena Kawanatanga maha mo nga Maori me nga whenua o te Maori, kei te mau tonu te mate, a ahakoa tahuri te tangata ki te whakawiri i te kupu ki te whakariroke ranei i te tikanga hei huna i taua mahi, e kore rawa e taea te huna, notemea he pono tonu, ara, kua tangohia atu i nga Maori te nuinga o o ratou whenua, a i naianei e rima miriona tonu nga eka e toe ana ki a ratou. Ko nga miriona eka whenua kua tangohia atu i nga iwi Maori i nga tau maha noa atu, mai ano i te wa i tu ai nga Paremete tuatahi o Niu Tireni, i tangohia atu i nga Maori i runga i ana ture i mahia e ana Kawanatanga, tuku iho, tuku iho, hei huarahi e kaha ai ratou ki te pera. I taea tena ahua i runga i nga ture i mahia e nga Kawanatanga, e nga Paremete, e nga kamupene me era atu hunga hoko whenna, engari na tenei Pire i whakatata rawa mai tena mate, ina hoki e kore e meatia kia whakaritea etahi tikanga, hoko, riihi, aha atu ranei, engari e meatia ana e te Pire nei me muru noa atu o matou whenua, e kore rawa e tohutohu. E te Tiamana, e penei ana toku whakaaro: kaore he tikanga, ahakoa ko wai te Kawanatanga e tu ana, tena ranei e tu a tetahi takiwa, kaore he tikanga ahakoa pehea ta ratou whakaarohanga ture hei painga mo nga iwi Maori, hei whakaora i nga mate o nga iwi Maori, e kore rawa au e whakapono, e ki, ae, ka mahia he ture pai. Tuatahi, e wehi ana ratou ki nga pooti o nga iwi kei muri i o ratou tuarua. Koi na te mea e whakaaro nuitia ana e ratou. Tuarua, ko tenei iwi ko te Pakeha kaore e ngata tona hiahia ki te whenua, a hei whakau i tena korero aku maku e whakamarama atu ki tetahi kupu whakarite: Kua rongo matou nga iwi Maori kua oti rawa i tenei Kawanatanga e tu nei tetahi ture te paahi hei muru i nga whenua o nga Pakeha, i nga tangata o to ratou nei ake iwi, ahakoa he whenua i a [unclear: a] utua ki te moni i riro ai i aua Pakeha. Ka murua era whenua i a ratou.E tika ana ka utua auo e te Kawanatanga nga moni e rite ana mo te wariu o ana whenua, haunga tena, i te mea kua takoto taua tikanga, Tuawha, ki taku titiro e kore rawa te iwi Pakeha e whakaae kia whakaritea te ahua o te iwi Maori ki to ratou, kia noho tahi ai raua i raro i te mana kotahi me te ture kotahi, a kia whakahaerea kia kotahi he tikanga kia kotahi he whakaaro mo nga iwi e rua. Ehara i te mea he whakahe tenei naku mo te Pirimia, ka nui ano hoki tona kaha ki te rapu oranga mo te iwi Maori i roto i enei tau maha, i a ia e haere nei kia kite i nga iwi Maori i runga i taua mahi kimi ora mo ratou, engari e penei ana taku whakaaro: tena ano pea, kei tua i tona tuara e takoto ana etahi tikanga kei te pupuri a kei te whakangehe i tona kaha i kore ai e taea e ia te whakatutuki ana mahi i mohio ai hei painga mo ta iwi Maori. Mehemea pea ko ia anake ia, kaore etahi atu hei whakaarohanga mana, tena e oti i a ia etahi tikanga e ora ai te iwi Maori. E te Tiamana, ka ui atu au ki tenei Komiti, he aha koia te take i kore ai e arohatia te tono a te iwi Maori. E tere rawa ana te ngaro haere o te iwi Maori i te ao nei E wha tekau mano tonu pea ratou e toe nei, kaore ranei i ata tae ki tena. He aha te take i kore ai e taea te hanga he ture e ora ai ratou e mau ai i a ratou nga whenua korekore e toe nei ki a ratou, e ahei ai ratou ki te tiaki i a ratou kei taka atu ratou ki roto ki te kino haere ai i nga wa e takoto ake nei? Otira, ina ke tona tikanga, ko tenei iwi ko te Maori i te whakatuunga tuatahi o te mana o Ingarangi ki tenei Motu, hei hangarekatanga noa iho ma te Kawanatanga o Ingarangi me ona Minita i tenei Motu. I penei te tikanga ki taku rongo: no te roogonga o teKuini ki te papai o te iwi Maori, ki te nunui, ki te roroa, o ona tangata, me te pai o te whakatupu, ka tukua mai ana tangata ki konei, a hainatia ana te Tiriti o Waitangi, he whakaaro kia awhinatia te iwi Maori kei patupatua noatanga, pera me era atu iwi Maori o era atu wahi o te ao kua puhipuhia noatia iho kua whakangaromia atu. Engari kaore au e kaha ki te ki koia tena te take i homai ai e ia te Tiriti o Waitangi, na nga Pakeha tuatahi ranei i hoki atu i konei ki Ingarangi i korero i te pai o te iwi Maori, te papai o o ratou rangitira me te ataahua o nga wahine, koi ra ranei te take i whakaputaina ai he arohatanga ki te iwi Maori, he aha ranei, kaore au e mohio. Tetahi rongo oku na nga mihinare tuatahi i whakaatu ki nga mana o Ingarangi te pai o te iwi Maori, na ratou i ki atu e tika ana kia tiakina paitia te iwi Maori notemea he iwi iti te Maori, a te tukunga iho ko te Tiriti o Waitangi. Ki taku mohio me i kaua aua kupu pai a aua mihinare ki nga tangata o Ingarangi, i hangaia ai te Tiriti o Waitangi, e tika ana kua kore noa atu te Maori i naianei, me i kaua page 14taua tikanga ki taku whakaaro kua mahia peratia matou me era atu iwi Maori o te ao e rongo ana au i mahia kinotia e etahi iwi o Oropi, herehere rawa ka whakamahia hei kararehe wahawaha kawenga me era atu tukinotanga nui whakaharahara. E ki atu ana ahau ki a koe e te Tiamana, me nga mema o tenei Komiti, ki te paahitia tenei Pire e te Paremete kia tu hei ture, e tino mohio ana ahau, e pono ana taku kupu, e kore e maha rawa nga tau e haere ake nei kua ngaro rawa atu nga iwi Maon o Niu Tireni, ko te mea mana tonu e whakangaro nga iwi Maori ko te paahitanga o te Pire nei hei ture, mehemea ra ka paahi. E te Tiamana, kaore tenei iwi te Maori e mohio ana ki te mahi huarahi moni hei oranga mo ratou pena me koutou me te Pakeha. Ka pau tetahi rama tekau tau e ako ana ratou, a he taki tahi rawa nga mea e mohio, a ko nga mea e mohio ehara i te mea he mohio pononga to ratou; ko te nuinga o te iwi e kore rawa e mohio. Hei kupu whakamutunga maku, ka whakamoemiti atu ahau, a ka mihi atu hoki ki a koe, e te Tiamana, ki nga mema hoki o te Komiti, mo koutou i ata whakarongo pai ki enei korero roa. Tena pea kei te hoha ano etahi o koutou ki te roa rawa o enei korero. Mehemea e pera ana, e tika ana, notemea e tu pouri ana au i mua i o koutou aroaro i a au e tu nei. No te rahoroi tata nei ka nehua toku whaea a Tahuri, nana ahau. He mea tika me i tae au ki tona nehunga; toku hiahia nui he haere, engari i te mea kua whakawahaia mai ki runga i toku tuara te whakaaro a nga rangatira me nga iwi o etahi takiwa maha o te Motu nei, ko au hei mangai mo ratou ki konei, no reira kaore i taea e au te whakarere; a noho ana ahau. Engari ko taku hiahia nui ko te haere kia kite i a ia i mua o tona matenga.

Te Tiamana: Ko ahau te Tiamana o tenei Komiti, engari, ahakoa taua ahua oku, ka korero ake ahau mo te taha ki au ake. Taku kupu ki a Te Heuheu, ka nui rawa atu taku whakapai atu ki o korero kua mutu ake nei. He nui te maramatanga kua tae mai ki au i o korero, a ki taku mahara kaore rawa te Komiti nei i hoha i te roa o to whai korero.

14. Kapene Rahera: He mangai koe mo te hea iwi?

Te Heuheu: Ko au te mangai i tukuna mai ki konei mo Ngatiraukawa, mo Ngatimaniapoto, mo Whanganui, mo Te Arawa, a mo toku ake iwi mo Ngatituwharetoa. Tenei kei au a ratou pukapuka e tono ana kia noho au i konei hei mangai mo ratou hei tiaki hoki i te taha ki a ratou.

15. Kapene Rahera: Pehea te tokomaha o nga iwi e tu na koe hei mangai mo ratou?

Te Heuheu: Kaore e taea e ahau te ki tuturu e mea to ratou tokomaha, engari ki taku whakaaro he maha atu pea i te hawhe o nga tangata tekau mano nana nei i haina te pitihana whakahe mo te Pire.

16. Kapene Rahera: Pehea te pakeke o nga tangata nana i haina te pitihana whakahe mo te Pire —he tamariki ranei etahi?

Te Heuheu: Kaore au e kaha ki te whakahoki atu i tena patai. Na ratou ano hoki o ratou ingoa i tuhituhi ki o ratou kainga. Kaore au e kaha ki te ki he kaumatua ranei he taitamariki ranei ratou.

17. Kapene Rahero: Kaore koia koe e mohio noa ake ki te whakaatuatu mai i o ratou tau?

Te Heuheu: Ka mohio au ki te pitihana a toku ake iwi. Kei te mohio au he tamariki etahi o ratou—ara, he tamariki kua whai whakaaro kua mohio ki te tuhituhi. E whai take ana ratou ki o ratou whenua e meatia nei kia kuhua ki raro i tenei Pire.

18. Kapene Rahera: Ki to whakaaro tokohia nga tangata kei raro i te hainatanga ingoa kotahi, tokorua ranei, tokotoru ranei, tokohia ranei?

Te Heukeu: Kei nga tau o to ratou kaumatuatanga te ritenga o tena, a tetahi mehemea he tangata whai tamariki, ka maha nga tangata i raro i te hainatanga o tena; engari mehemea he tamariki tekau ma rua tekau ma toru ranei nga tau te pakeke, ka haina ena mo o ratou nei ake tinana anake. Tena e eke ki te tokowha ki te tokorima ranei nga tangata kei raro i te mea kotahi o etahi o nga kai-pitihana.

19. Kapene Rahera: Ki taku mahara iho ki to korero ko te nuinga o nga tangata i haina i te pitihana tautoko i te Pire he tangata kua pau o ratou whenua i a ratou ano: kei hea te takiwa e noho ana ena tangata? Kei te marara haere ranei te noho ki nga wahi katoa o te Motu nei?

Te Heukeu: Kei te Tai Rawhiti. I whakamarama ano ahau i nanahi he tangata ena kua uru o ratou whenua ki raro i era atu Ture. Kaore au i te ki he kore rawa atu o ratou whenua hei eketanga ma tenei Pire. Kei te mohio au he whenua ano o Wi Pere i waho atu o nga whenua i paahitia ai nga ture motuhake hei whakaora i a ia.

20. Kapene Rahera: Kei te mohio ranei koe ki te take i tahuri ai nga tangata paanga iti ki te whenua ki te tautoko i tenei Pire i naianei?

Te Heuheu: A, kaati, me penei taku whakautu mo tena patai: Mehemea kaore kau he whenua o ena tangata heoi ano te take i tahuri ai ratou ki te tautoko i tenei Pire, koia tenei, e kore e pa ki a ratou tenei Pire, na reira kaore ratou e wehi ki te tautoko i te Pire i te mea kei te pa ke atu ki etahi atu tangata.

21. Kapene Rahera: He mangai koe mo te tokoiti mohio, mo te tokonui kuare ranei?

Te Heuheu: He mangai au mo nga iwi mohio, whai whakaaro hoki.

22. Kapene Rahera: Tena ranei e taupatupatu nga tika o nga tangata arahi i te iwi ki nea tika o nga tangata i raro i a ratou?

Te Heuheu: Ko te take e maharatia ana e au tena e raruraru ko te wehewehenga o nga tangata ina tono etahi kia tukua te whenua ki raro i te Poari a ina tahuri etahi ki te arai kia kaua e uru ki raro i te Poari.

23. Kapene Rahera: E penei ana te tikanga o to korero, ka riro i ta nga tangata paanga ririki ki te whenua a ka hinga ta nga tangata paanga nunui?

Te Heuheu: Ae; ka pena. Koia tena te tikanga o te rarangi o ta matou pitihana e ki nei, ko nga tangata paanga iti e tautoko ana i tenei Pire hei mate mo nga tangata paanga nunui. Ko nga tangata paanga ririki hoki o roto i etahi takiwa nga tangata e tino kaha ana te hiahia kia paahitia tenei Pire.

24. Kapene Rahera: I korero mai koe ki a matou e wehi ana koe ki te ahua o nga tangata e kiia nei ka whakaturia hei Poari; he wehi koia nou kei whakahaerea e te Komihana tona mana ki runga ki nga Maori, he aha ranei te take i wehi ai koe ki te Poari?

Te Heuheu: Kei hoatu e ia tona mana Tiamana o te Poari hei tautoko i te taha ki te Karauna a kei kore e whakahaerea e ia hei hapai i nga hiahia me nga take e pa ana ki nga tangata no ratou te whenua.

page 15

25. Kapene Rahera: Kaati, e penei ana to whakaaro, tena pea e whakahaerea e te Komihana tona tika hei painga mo te Karauna kaore mo nga Maori?

Te Heuheu: Ae; e pera ana taku titiro.

26. Kapene Rahera: Ka pai ranei ki tau whakaaro mehemea me ata pooti nga mema Pakeha o te Poari, kaua e riro ma te Karauna e whakatu?

Te Heuheu: Kaore pea e aha i tena. Ahakoa penatia ka mau tonu taku wehi tera e riro nga whakatau a te Poari hei painga mo te Karauna kaore mo nga Maori, a tetahi o nga take i ki pera ai au ko te tokomahataoga ake o nga mema Pakeha o te Poari i nga mema Maori.

27. Kapene Rahera: Ki to mahara ka pooti katoa nga mema Pakeha o te Poari ki te taha kotahi anake me nga mema Maori ki te taha kotahi anake?

Te Heuheu: Ka pera ki taku whakaaro.

28. Kapene Rahera: Kaati, kei te whakahe katoa nga iwi, e tu nei koe hei mangai mo ratou, ki tenei Pire?

Te Heuheu: Ae.

29. Kapene Rahera: Kaore koia ratou i te hiahia kia whakatikatikaina te Pire: ko to ratou hiahia koia me turaki rawa atu tenei Pire a me hanga he Pire hou rereke i tenei te ahua?

Te Heuheu: Ae.

30. Kapene Rahera: Kaati, ka whakaae ranei nga Maori kia mahia he tikanga, ara, he Pire, e taea ai nga taitara te wehewehe ki ia whanau ki ia tangata ranei?

Te Heuheu: Ae; ka whakaae matou ki tetahi tikanga pena mehemea ka tukuna mai ma matou e whakarite i runga i ta matou i whakaaro ai e tika ana, a kia tau i a matou ka tuku atu ai ki te Paremete kia whakamanaia.

31. Kapene Rahera: Tena, me pehea te taha ki nga toenga whenua kaore e tika kia wehewehea ki ia whanau ki ia hapu ki ia tangata ranei, me pehea ana toenga whenua ki tau, me riro ranei ma te Poari e whakahaere, ma wai ranei?

Te Heuheu: E penei ana te hiahia o nga Maori mo nga toenga whenua kaore nei e taea e ratou ake te mahi, me tuku kia riihitia e ratou i runga ano i nga kupu o ta ratou pitihana ki te Kuini.

32. Kapene Rahera: Ka whakaae ratou kia whakaputaina he taitara mo nga whenua katoa, kaua he whenua e kore te whiwhi taitara?

Te Heuheu: Ae; mehemea ka whakaputaina ki nga tangata Maori nona te whenua aua taitara.

33. Kapene Rahera: A e whakaae ana koe kia utaina te utu o te kimihanga me te whakataunga o te taitara ki runga ki te whenua?

Te Heuheu: Kaore; ma te koroni tena e utu. Tera ano hoki tetahi moni e £7,000 e ata wehea ana e te Kuini i ia tau, i ia tau, ma tona iwi Maori. Ki taku whakaaro me hanga he tikanga kia ahua rite ki te Kooti Whenua Maori e tu nei.

34. Kapene Rahera: Engari kaore ranei nga moni ruri e utaina ana ki runga ki nga whenua Maori i naianei?

Te Heuheu: Ae. E tika ana ena kia penatia, notemea kia oti ra ano te ruri katahi ka ka tino tau te taitara o te Maori ki te whenua, ma tera hoki ka ata mohiotia nga rohe.

35. Kapene Rahera: Kaore ranei e tika kia whakataua te utu o taua ruri ki runga ki te whenua, kia mohoio ai te tangata e whakawhiwhia ana ki te taitara a he taitara watea tona?

Te Heuheu: Ae.

36. Kapene Rahera: I korero koe ki a matou e toru tekau ma whitu mano nga Maori e tautoko katoa ana i te Tiriti o Waitangi; he aha te tikanga o ena kupu au?

Te Heuheu: He penei te tikanga, e hiahia ana ratou kia hoatu ki a ratou te mana i whakapumautia ki a ratou i raro i taua tiriti—ara, te mana hei whakahaere i a ratou mea katoa, ki te hanga ture mo ratou, me te whakatakoto tikanga hei whakahaere i o ratou whenua.

37. Kapene Rahera: Ki tau whakaaro ka tika ranei kia hanga kia motuhake he ture mo te iwi Maori kia motuhake hoki he ture mo te iwi Pakeha?

Te Heuheu: Kaore e pena ana taku kupu. Ehara i au taua whakaaro. Kei roto i te Tiriti o Waitangi me te 57 o nga tekiona o "Te Ture Whakamana Paremete mo Niu Tireni, 1852."

38. Kapene Rahera: E mea ana koe kia motuhake he ture mo nga Maori i raro i te Tiriti o Waitangi?

Te Heuheu: Kaore e pena rawa taku korero, engari, ki taku whakaaro, e tika ana kia whakamanangia e te Paremete o tenei koroni nga tono a nga iwi Maori e inoi nei i raro i te Tiriti o Waitangi.

39. Kapene Rahera: Ki to mohio ki te tukua atu ki nga Maori he mana hei whakahaere i o ratou whenua, ka taea ranei e ratou te whakahaere penei me nga Pakeha?

Te Heuheu: Ki taku mohio ka taea e ratou. Ma tenei Paremete hoki e tiaki kia taea ai e ratou. Ki te tukua atu e te Paremete he mana ki a ratou kia rite ki ta ratou e hiahia nei, ka tiaki tonu te Paremete kia oti pai ai nga whakahaere a nga Maori.

40. Kapene Rahera: Ki to whakaaro ka tika ranei kia whakawhiwhia ratou ki te mana hei whakahaere i o ratou whenua penei me nga Pakeha?

Te Heuheu: Ka tika ki taku whakaaro.

41. Kapene Rahera: Kaati ra, i te mea kei te pena tau, kei te mohio ranei koe e kore rawa e taea te pupuri o te mana hoko, haunga nga whenua e whakataua ana he here ki runga?

Te Heuheu: Ka taea ano pea tena ahua te whakatika ki taku whakaaro. Me hoatu ki a ratou he mana hei whakahaere i o ratou whenua me a ratou mea katoa, engari ma te Paremete e whakatakoto tetahi tikanga pakeke, pumau rawa, hei whakamutu rawa i te hoko ahakoa ki te Kawanatanga ki tetahi atu tangata ranei.

42. Kapene Rahera: Kaati ra, kua kitea i runga i au kupu ano, e hiahia ana koe me ture ke mo te Maori me ture ke mo te Pakeha?

Te Heuheu: Ae. I pohehe au ki to korero i korero ra, i mahara au he Paremete motuhake tau e men ana.

43. Kapene Rahera: Na tena ahua pea i tika ai to mahi a te Kawanatanga i tana hoatutanga ki te Paremete i to Pire arai i to hoko?

page 16

Te Heuheu: E tika ana nga kupu arai i te hoko e mau nei i roto i te Pire a te Pirimia. Kaore aku amuamu mo tena, ina ke ta matou e whakahe ana ko te toronga haeretanga o nga ringaringa me nga waewae o te Pire ki nga wahi katoa. He kupu ano ranei kei roto i te Pire e arai ana i te hoko?

44. Kapene Rahera: Taku hiahia kia rongo au i nga whakaaro o nga iwi nui tonu o te Maori, kaua e tautohetohetia ko te Pire. Ki tau whakaaro kaore ranei e nuku haere te ora me te matauranga o te iwi Maori ki te hoatu ki a ia ano tona whenua pupuri ai kaua e hoatu ma tetahi Poari e pupuri e whakahaere?

Te Heuheu: Ae. Me hoatu ma ratou e hanga nga huarahi wehewehe i nga whenua i runga i tena tikanga.

45. Te Raiti Honore Te Hetana: Kia marama rawa i a tatou tena kupu. Kaore ranei i te penei te tikanga, e hoatu ai he mana, kaua rawa e hokona e ratou nga whenua—kaore koia i te pera?

Te Heuheu: Ae. Koia tena ta matou tono ki a koe. Kua maha noa atu a matou tononga ki te Pirimia kia tino katia te hoko o nga whenua Maori, ahakoa ko nga whenua kua timataria te hoko atu ki te Kawanatanga, engari ko te utu mai a te Pirimia i a matou tono i penei, kaore e tika, me ata whakaoti ano nga hoko o nga poraka kua timataria te hoko.

46. Te Raite Honore Te Hetana: Tena, ki te kore ratou e riihi, e whakamahi ranei i o ratou whenua—mehemea ka hoatu he mana ki a raton hei whakahaere i o ratou whenua, me te mau tonu o te here e kore rawa ai ratou e kaha ki te hoko i aua whenua, a kaore e taea e ratou te riihi te whakamahi ranei—me pehea?

Te Heuheu: Koia tena te mea e hiahiatia e matou kia mahia e matou. E mea ana matou ko nga toenga o o matou whenua kaore nei e taea e matou te mahi me whakapuare ki te riihi, me whakanohonoho ki te tangata. Kei roto ena kupu i te pukapuka inoi i tukua atu nei ki te Kuini.

47. Kapene Rahera: Ki tau he pai ranei he kino ranei te wehewehe i nga whenua ki ia tangata kia rite tahi ai te takoto o nga taitara o nga whenua Maori ki nga taitara o nga whenua Pakeha?

Te Heuheu: Ki taku whakaaro he pai rawa me riro ma ratou e whakatu he Poari, me Maori anake ona mema, ma taua Poari e whiriwhiri e whakatau me wehewehe ranei te whenua ki ia tangata, me waiho ranei kia takoto topu ana, kei ta ratou whiriwhiri to ritenga; engari ko te Paremete he matua mo taua Poari, a mana e whakaae e whakamana taua mahi.

48. Kapene Rahera: Kei te whakahe koia koe ki te tikanga e mea nei me wehewehe atu ki ia tangata tona whenua kia nohoia e ratou ko tona whanau?

Te Heuheu: E whakaae ana au ki tena, engari ma te Runanga Poari tena e mahi. Ma te Runanga Poari e hanga ena tikanga me ena wehewehenga.

49. Kapene Rahera: E penei ana te tikanga o taku patai: e kimi ana au kia mohio au ki te whakaaro tuturu o te iwi Maori, mehemea ranei e hiahia ana ratou ma ratou ano e pupuri o ratou whenua, ara, nga mea whai whenua o ratou, i te mea e mohiotia ana hoki a tona wa e haere ake nei, mana e tere mana e roa, kaore e kore te eke atu ki runga ki a ratou o nga ture katoa e pa nei ki nga Pakeha. Kei te noho mohio ranei te iwi Maori ki a ratou mo te tupono ki taua wa?

Te Heuheu: Kaore kau he whakahe mo tena Ki te hiahia tetahi Maori kia ata wehea ki a ia tona whenua kaore tena e whakahengia.

50. Kapene Rahera: Engari, katahi ra ia ka whai mana ki te hoko ki te mokete?

Te Heuheu: Ka mau tonu te titiro a te Maori ki te Maori he Maori nei ano ia. Kaore ahau i te kite take e kore ai e tika kia hoatu ki te Maori tena mana mehemea kua motuhake ki a ia tona whenua.

51. Kapene Rahera: Ki to whakaaro, ki te pera, ka moumouria ranei e te Maori tona whenua, a te tukunga iho noho kau ana, kaore he whenua?

Te Heuheu: Mehemea ki te hiahia te tangata ki te kohuru i a ia ano, ki te poro i tona kaki, pena me tau e korero na, kaore ia e kaha ki te whakahe atu ki tetahi atu tangata, nana ano hoki tena mate i kimi atu hei mate mona.