Wenerei, 5 o Oketopa, 1898.
Te Heuheu: Ka haere tonu nga patai ki a ia.

202. Henare Kaihau: Ko koe te tangata i tuknna mai ki konei o nga iwi e noho ana i waenganui i nga takiwa pooti o te Tai Hauauru me te Tai Rawhiti, hei reo mo ratou ki konei?

Te Heuheu: Ae I mua noa atu o te perehitanga me te tuhanga o tenei Pire ka tae mai ki au nga pukapuk a Te Arawa, a Ngatimaniapoto, a Ngatiraukawa, a Whanganui, me etahi hapu o te Tai Rawhiti, he ki mai au me noho tonu au i Poneke nei ki te heteri i te Pire, ara, ki te whakahe i te Pire.

203. HenareKaihau: Ko koe tetahi o nga tangata i tukuna mai e te iwa e te tekau mano ranei tangata hei whakahaere i nga pitihana kua tukuna mai nei e ratou ki konei hei whakahe i te

Te Heuheu: Ae; i tukuna mai au ki konei hei reo ki konei mo te tekau mano tangata e whakahe nei ki te Pire, a ko enei e noho nei i tua i au, i te ruma nei, aku hoa.

204. Henare Kaihau: I rongo au ki a koe, i te ra tuatahi i korero ai koe, i haere te Pirimia me Timi Kara ki te hari haere i te Pire ki etahi wahi o te motu nei, a i kite raua i nga Maori ki reira a i hurihuri tahi ratou mo te Pire; i pera koia koe?

Te Heuheu: I pena ahau. I ki ahau e wha nga hui nunui i tu ki etahi wahi o te motu nei i tae ai raua ki te whakanni haere ki nga Maori i nga painga e puta ki a ratou ina paahitia te Pire. I tu ki Te Waipatu te hui tuatahi, i tu ki Wahi, ara, ki Hnntly, te hui tuarua; a no te matenga o Meiha Keepa ka huihui nga iwi katoa o etahi wahi o te motu, a i tae a Timi Kara ki te whakatakoto i te Pire nei ki te aroaro o nga iwi i huihni ki reira ki nga tangihanga mo Meiha Keepa. I tu ki Papawai te tuawha o nga hui. Ka mutu te hui ki Papawai he tokonui nga tangata o taua hui i haere mai ki Poneke nei, a tu ana etahi hui mo te Pire ki konei.

205. Henare Kaihau: I pehea nga iwi Maori i tae ki aua hui mo te Pire? I pehea to ratou whakaaro mo te Pire Poari nei? i whakaae i whakahe ranei ki te Pire nei?

Te Heuheu: Te whakahoki nui tonu a nga Maori i tae ki aua hui mo nga korero tautoko, whakamarama hoki, a te Pirimia raua ko Timi Kara i te Pire, i penei e kore ratou e whakaae ki te Pire. No te hui rawa i tu nei ki Papawai katahi ano nga tangata ka pakaru, ka whakahe tetahi taha, ka tautoko tetahi taha, engari i ki te hunga tautoko me whakatikatika te Pire kia rite ki ta ratou i hiahia ai katahi ratou ka tautoko.

206. Henare Kaihau: E ki ana koe i te tuunga o te hui ki Papawai i wehe etahi tangata i a ratou, ara, i pakaru, i ki ka whakaae ratou ki te Pire mehemea ka whakatikatikaina te Pire kia rite ki ta ratou i hiahia ai: i rite ranei nga whakatikatika i oti te whawhao ki roto ki te Pire ki ta ratou i hiahia ai?

Te Heuheu: Kaore. I whakatakotoria e ratou etahi rarangi a whakataua ana a tnhia a rarangitia ana e ratou a ratou menemana whakatikatika i mea ai ratou hei whakauru ki te Pire tuatahi a te Pirimia, a i haere mai ratou ki konei, ki Poneke nei, a hoatu ana e ratou ki te Pirimia kia whakaurua e ia ki te Pire. I hoatu e ratou aua rarangi whakatikatika a ratou i mua atu o te putanga o te whakamaoritanga o te Pire, akuanei no te whakamaoritanga no te tuhanga o te Pire kite ana ratou kaore rawa tetahi o nga menemana whakatikatika i mahia ra e ratou i whakaurua ki te Pire. Na, ko nga taogata naua nei aua menemana whakatikatika i mahi no te Tai Rawhitikatoa, a kaore rawa tetahi o nga tangata i whiriwhiria e te Tai Hauauru hei mangai mo ratou, tetahi ranei o Ngapuhi me etahi atu iwi ranei, i uru ki te mahi i aua menemana whakatikatika: kotahi tonu to Whanganui i uru, ko te tamahine a Meiha Keepa. Ko nga tangata i ngana ki te whakatikatika i te Pire no nga hapu ake o Wairarapa, o Haaki Pei, o Turanganui, o Kihipane me Ngatiporou; engari he maha nga hapu o te Tai Rawhiti kaore i whakaae ki nga whakatikatikanga i te Pire e mahia ra. Ko te hapu o Niniwa, ko nga whanaunga o Herepete, me etahi atu hapu, ko te hapu o Mohi, o Te Teira Tiakitai, tetahi o nga tino rangatira o Heretaunga, me etahi atu hapu maha maha noa iho o Te Wairoa me Nuhaka, i tino whakahe katoa i te Pire. Ko te utu poto maku me penei: ko te tino nuinga o nga tangata, ara, te hunga maha maha rawa atu i te hunga i whakaae ki nga menemana whakatikatika, i whakahe katoa i te Pire me ona wahi katoa.

207. Henare Kaihau; Ka taea e koe te korero mai nga hapu o te Tai Eawhiti i whakahe ki tenei Pire?

Te Heuheu: Ko te ingoa nui o nga iwi katoa o te Tai Rawhiti ko Ngatikahnngunu, e uru ana ki tenei ingoa a Ngatiporou me etahi atu iwi, timata i Wairarapa puta noa te Tai Rawhiti. Te utu poto mo to patai me penei, e noho pakaru ana aua iwi puta noa i taua takiwa, e tino tautoko ana tetahi taha i te Pire e whakahe ana tetahi taha i te Pire. Koi nei te take i pera ai taku whakahoki mo te patai i uia mai ra ki au i tahi ra ake nei, ara, ka pehea te ahua mehemea ka whakamanaia tenei Pire hei ture mo te takiwa ki ce Tai Rawhiti anake. I ki ra ahan e kore rawa pea e taea te whakahaere o taua ture ki reira, notemea kei te noho wehe nga tangata o reira-kei te hiahia etahi to te Pire kaore etahi i te hiahia. Hei whakatika mo aku korero ko nga pitihana maha e takoto nei i te aroaro o te Whare e whakahe nei i tenei Pire.

208. HenareKaihau: Kaati ra, me ui atu e au ki a koe tenei patai poto: Kua rongo ranei koe tera ano tetahi hapu tetahi wahanga tangata ranei kia kotahi o te takiwa pooti o te Tai Hauauru e tautoko ana i tenei Pire?

Te Heuheu: Kore kia kotahi.

209. Henare Kaihau: Ki tau i rongo ai, kei te tautoko katoa nga iwi o te takiwa pooti o te Tai Hauauru i nga whakahe mo te Pire? Kei te tino whakahe ratou kaore ranei? Te Heuheu: Kua ki atu na hoki au kei te whakaha ki te Pire nga iwi katoa o te takiwa pooti o te Tai Hauauru me nga iwi katoa o te takiwa pooti o te Tai Whakararo. Kei te kaha atu ta ratou whakahe ki te Pire, me tetahi wahanga hoki o te Tai Rawhiti kei te whakahe i te Pire.

page 30

210. Henare Kaihau: E mohio ana koe ki nga korero a nga tangata o te takiwa pooti o te Taj Hauauru mo tenei Pire?

Te Heuheu: Ae; kua pena ano na koki au. Na te mea na hoki kua rongo ahau i a ratou korero i ki ai ahau kei te whakahe ratou ki te Pire. Tetahi take i mohio ai ahau, ko ahau te tiamana o te komiti o nga iwi e whakahe ana ki tenei Pire, a kua tae mai ki au nga pukapuka a nga tino tangata o reira. Kua whakatakotoria aua pukapuka ki toku aroaro i runga i taku tuunga hei tiamana mo te komiti, na reira e tino mohio ana ahau ki o ratou whakaaro mo tenei mea.

211. Hon. Timi Kara: Kaore ranei he tangata e tae mai ki te aroaro o te Komiti hei kaikorero mo te Tai Tokerau?

Te Heuheu: Ae, tenei ano te kai-korero mo te Tai Tokerau. E korero ana au i aku mea i mohio ai i rongo ai i kite ai. Kei konei a Herepete Eapihana, i haere mai i taua takiwa.

212. Henare Kaihau: Tena, pehea tau ake whakaaro mo tenei Pire?

Te Heuheu: E tika ana tena patai kia uia mai ki au. I au e korero ana i konei i mua ra e korero ana ahau i runga i taku tuunga hei mangai mo te iwi nana ahau i tuku mai ki konei. I naianei, e mea ana koe me korero atu ahau i aku ake whakaaro mo te Pire. Ko toku ake whakaaro kei te whakahe ki nga tikanga katoa o tenei Pire. Kua oti i au te whakamarama ki te Komiti i nga wahi o te Pire e whakahengia ana e nga iwi e tu nei au hei mangai mo ratou. Na, ko au e tu nei kei te whakatika ki a ratou take katoa i kore ai ratou e whakaae ki te Pire, a maku e korero atu etahi atu o aku ake take i whakahe ai ki te Pire.

Te Tiamana: Ki taku titiro, i nga ra e rua i korero tuatahi ai te kai-whakahoki patai, i pau katoa i a ia te korero mai on a ake whakaaro mo te Pire. Mehemea he tika taku e ki nei, kaati, ki taku mahara, kaore kau he huanga kia korerotia mai ano e ia aua korero.

Henare Kaihau: Ki taku whakaaro kaore i puta i te kai-whakahoki patai ana ake whakaaro mo te Pire, na reira ahau i mea ai ki te ui ki a ia i tenei patai. Ki taku mahara, ki te whakaae te Tiamana kia haere taku patai, akuanei ka taea e au te whakaatu he take tika te take i uia ai te patai. Ma tenei patai hoki e taea ai te whai o etahi atu mea.

Te Tiamana: I mahara au i ki koe e hiahia ana koe kia korero mai te kai-wakahoki patai i ana ake whakaaro mo te Pire, a ki taku mahara i pau i a ia ena te korero mai i nga ra tuatahi e rua, a i a ia hoki e whakahoki ana i nga patai a Wi Pere i nanahi katahi ka mene rawa mai.

213. Henare Kaihau: Ki taku mahara tena te Tiamana e kite, ki te ata whakarongo ia ki nga patai meake nei ka patairia e au, tera ia e whakaae ki te tika o teuei patai aku. Ki te ata whakarongo te Komiti ki tenei patai aku tena ratou e whakatika ki taku patai i patai ake nei. Mehemea ki te whakaae te Pirimia ki te whakatikatika i tenei Pire, ki te whakaae ranei ia kia patua rawa atu te Pire kia kore atu, ko te hea o enei mea e rua tau e pai ai? Ko te hea tau e pai ai, kia whakatikatikaina tenei Pire kia patua rawa atu ranei, i te mea e kite ana koe i nga kino tera e pa ki te iwi i tenei Pire?

Te Heuheu: Ko tau e ui na, e rua rawa ena patai, na reira kia rua hoki aku whakahoki. Ki te ki te Pirimia, "Me tahuri tatou ki te whakatikatika i tenei Pire," taku kupu mo tena, "Ae," engari kaore au e pai kia tahuri tatou ki te whakatikatika i te Pire i tenei ra. Engari me karanga he hui a me whakatakoto atu tenei Pire ki te aroaro o te tekau mano tangata e whakahe nei ki tenei Pire. Koi na te utu mo tena. Engari ki taku mahara ka maha aku korerotanga i tena. Na, ki te kitea e te Komiti me tino whakakore atu te Pire, a i te mea kei te noho huihui te Paremete, ki taku me tere tonu te mahi o tetahi tikanga hei whakakapi mo te Pire hei whakamutu rawa atu i nga mahi hoko whenua, a i roto i nga ra whakamutunga o tenei tuunga o te Paremete me whiriwhiri e ia iwi tetahi tangata hei mangai mona, a me tahuri aua tangata ki te hanga i tetahi Pire hei whakakapi mo tenei Pire e takoto nei i te aroaro o te Komiti ka tuku atu ai ki te Kawanatanga. Engari ki te tau i taua hui, ara, i te hunga i whakaturia e ia iwi Maori o te koroni hei mangai mo ratou, ko te Pire a Henare Kaihau apiti atu ki a ratou nei menemana whakatikatika i kite ai mo taua Pire, te Pire e hapainga e whakaaetia e ratou—ki te pera ratou, heoi, ka ki atu au ki a koutou, ko tera te Pire hei tuku atu ki te Paremete kia paahitia.

214. Henare Kaihau: I penei taku mohio atu ki o whakahoki patai i te ra tuatahi i korero ai koe, i a koe e utu ana i nga patai a Kapene Rahera, ara, e whakahe ana koe ki te ahua o te Poari notemea e meatia ana me uru he mema Pakeha ki te Poari: e mea ana koia koe kaua rawa atu nga Pakeha e uru hei mema mo te Poari?

Te Heuheu: Ae; i pena taku korero. I ki ahau ki taku whakaaro me Maori nga mema o te Poari—ma nga Maori e whakatu nga mema o te Poari. Otira, ki te tau i te Runanga me uru he mema Pakeha mo te Poari, kaore au e whakahe ki tena. Ka penei taku kupu, "I te mea kua tau i a koutou me pena, kaati me pena."

215. Henare Kaihau: E penei ana koia tau, me tuku atu he mana ki aua Maori kia whai mana ai ratou ki te whakawa whenua, ki te riihi whenua, me era atu mahi katoa e tika ana kia mahia?

Te Heuheu: Ae; ma te Runanga e whakatu nga tangata e whakamaua ki te whakawa i nga whenua, ki te roherohe i nga whenua, a ki te whakahaere i era atu mahi; me whaimana te Runanga ki te whakatu tangata hei whakahaere i nga mahi e pa ana ki nga riihi whenua me era atu mea pera; me whaimana te Runanga ki te whakatau reiti, me era atu mea pera, ki runga ki nga tangata no ratou nga whenua e whakahaerea ana: ma taua Runanga enei mahi katoa.

216. Te Tiamana: He aha te take i mohio ai koe i tenei ra ki te whakaputa i enei whakaaro au mo nga huarahi whakahaere i nga whenua me nga mea Maori a i kore ai koe e mohio i tahi ra ake nei? I te pataitanga a Kapene Eahera ki a koe mo runga i enei mea kaore koe i mohio me pehea he tikanga whakahaere mo nga whenua me nga mea e pa ana ki nga Maori: He aha te take i penei ai koe?

Te Heuheu: Kaore au i mohio he rite tahi te tikanga o nga patai a Kapene Eahera ki te tikanga o nga patai e patairia mai nei ki au i naianei; ara, ehara era i te patai e tika ana kia penei page 31nga utu mo aua patai me aku e whakahoki atu nei. Ko nga mema reo Pakeha o te Komiti nei pea nga mea e mohio ana ki fee tikanga o aua patai (a Kapene Rahera), ko au kaore i te mohio.

217. Te Tiamana: I to whakahokinga i nga patai a Te Maka i nanahi i ki koe kaore e taea e koe te whakaatu atu nga huarahi me nga tikanga o te Pire tera e mahia e nga Maori. Ko te utu ki te patai a Te Maka i nanahi i penei, i ki koe, "Ko ta matou e tono atu ana to te Komiti i naianei e penei ana kaua e whakahaerea tenei Pire i tenei tuunga o te Paremete, kia whai tauna a. matou ki te tino whiriwhiri i nga wahi katoa o tenei mea, kia tau ai i a matou tetahi tino tikanga tuturu, a hei a muri ake nei ma matou e tono atu kia riro ko tera hei whakakapi mo te Pire e takoto nei, kia tino oti i a matou katoa, i te iwi Maori, te hanga tetahi tikanga kia oti rawa ona wahi katoa, hei reira ka tono atu matou kia whakaaetia ta matou Pire i hanga ai kia harm mai ki te aroaro o tenei Komiti hei riiwhi mo tenei Pire e takoto nei. Mo te kupu e ki nei me korero atu e matou ta matou e hiahia ana kia hoatu hei riiwhi mo te Pire nei, e kore matou e kaha ki te pena i naianei." A tetahi o korero, "E kore e taea e matou i te taima poto nei te hanga i tetahi Pire ma matou, oti rawa ona wahi katoa, hei whakakapi i te Pire e takoto nei. Kei te 15 o nga ra o Maehe e haere ake nei ka tu te Kotahitanga ki te wahi i hainatia ai te Tiriti o Waitangi, a e hiahia matou kia mahia ki reira tetahi Pire. E hiahia ana matou Ma tae te Pirimia me Timi Kara ta reira, ma raua e tohutohu mai etahi mea kia tino whiriwhiria ai tenei mea ki reira." Na, koia tenei taku e mea ana kia whakamaramatia mai: Mehemea he tika kaore koe i kaha ki te whakahoki 1 te patai pena ano te ahua a Te Maka i nanahi, me pehea e taea ai e koe te utu o taua tu patai ano i tenei ra?

Te Heuheu: Ki taku titiro kaore e nei korero aku i te taupatupatu i aku korero o mua atu. E rite ana te tikanga o aua kupu aku ki te tikanga o enei kupu aku. Ki taku mahara i penei ke te tikanga o aku kupu i korero ai: ara, ta te tau te kupu i te iwi me patu rawa atu tenei Pire, me whakatikatika ranei, koia tera. Tetahi take i tohitu atu ai aku whakahoki i enei patai he tohitu hoki no te patai mai a Henare Kaihau ta a au kia whakina atu aku ake whakaaro mo te Pire. Na reira au i marama ai ki te whakahota i te patai.

218. Te Tiamana: I patairia koe to te patai pena tonu te ahua e Kapene Rahera, a kihai koe i ahei ki te whakahoki atu?

Te Heuheu: Tena me panui mai ta au te patai a Te Maka, e whakahengia nei taku utu mo taua patai e te Tiamana, kia kite ai au i te wahi i he.

219. Te Tiamana: Kaore au i te whakahe i to utu mo taua patai. E penei ke ana taku: i ki koe i nanahi e kore koe e kaha ki te korero mai ka pehea ranei ka pehea ranei te ahua o te Pire e hanga e nga Maori hei riiwhi mo tenei Pire e takoto nei i te aroaro o te Komiti, a i naianei i te patainga atu a Henare Kaihau kia korero atu koe i te ahua o ta nga Maori Pire e hanga ai, e ai ki tau ake mohio, korero tonu ake koe, kaore i numiuumi o korero?

Te Heuheu: He marama ra no te whakatakoto mai a Henare Kaihau i ana patai na reira ka marama hoki i au te whakahoki atu; engari me ki atu au kua korerotia katoatia e au tenei i mua ra i au e utu ana i etahi atu patai. Ki taku mahara kua maha noa atu aku korerotanga atu ma te Kotahitanga e hanga e whakatau he Pire hei riiwhi mo tenei Pire e takoto nei. Ko ta te Kotahitanga e whakatau ai koia tera, me waiho i tera; engari ki taku mahara kua korero atu ano ahau i tena i mua ra, a kua korero atu ano hoki au, ahakoa, ta te riro ko te Pire a Henare Kaihau te mea e whakataua, kaati i tera, kei a ratou te tikanga.

Te Tiamana: Mehemea kei te pena tau, kaati, kaore kau he tikanga o tau korero mai i au ake whakaaro i naianei.

220. Henare Kaihau: E ki ana koe kei te pai noa atu koe kia tukua atu he mana to nga tangata i whakaaturia o te Runanga hei whakawa i nga take to nga whenua, a ki te roherohe i nga whenua, ki te whakahaere hoki i nga riihi, me era atu mea; ki te peratia he tikanea me pehea te Kooti Whenua Maori?

Te Heuheu: Ki taku whakaaro he pai ke kia tukua atu ki nga Maori te whakahaere o nga mahi katoa mo aua whenua, kaua e penei me to naianei tikanga e waiho nei ma te Kooti Whenua Maori e whakahaere. Ki taku whakaaro ta te riro ma te Runanga e mahi ka iti iho te moni e pau mo aua whakahaere.

221. Henare Kaihau: Me tohitu tonu atu taku patai: E penei ana koia tau me waiho tonu te Kooti Whenua Maori kia tu ana, ara, me tu tahi raua ko te Poari, kia rua ai nga mana whakatau paanga whenua?

Te Heuheu: Kaore. Ki taku kia kotahi tonu te hunga mana e whakawa e whakahaere nga mea e pa ana to nga Maori. He aha koia te take e tu ai kia rua?

222. Henare Kaihau: Kaati, me pehea to tau te Kooti Whenua Maori?

Te Heuheu: Ki taku, me whakakore atu.

223. Henare Kaihau: I penei ianei tau me tuku atu he mana ki nga Maori kia ahei ai ratou ki te whakawa i o ratou whenua, a me tetahi mana hoki kia ahei ai ratou ki te whakawa tuarua i a ratou whenua i whakatau ai?

Te Heuheu: Koia ra tena tona tikanga.

224. Henare kaihau: A i ki tau me whaimana te Poari ki te whakamana mapi ki te whakahau hoki i nga kai-ruri ki te ruri i nga whenua Maori?

Te Heuheu: I pena taku kupu: I ki ahau Ki te tukua atu te mana e korerotia nei to nga Maori ma tera ka whai mana ratou ki te mahi i ena mea katoa.

225. Henere Kaihau: Tena, me pehea te Runanga, te Kaunihera, te Kotahitanga, te Poari ranei e korerotia nei—kaore ano hoki i tino tau he ingoa mona—me whai mana ia ki te whakatu Komihana kaua ranei?

Te Heuheu: kua kowhakahaerea ai ena tu mahi ara, i roto i taku korero nui. Ki te tukuna atu te mana e korerotia nei ki taua hunga, heoi koia tena etahi o nga mahi hei whakahaere ma ratou.

226. Henare Kaihau: Te take i ahua pakiki ai aku patai mo enei mea kia tohitu ai to korero atu ki te Komiti i to whakaaro. E penei ana koia tau, me whai mana te Runanga, i whiriwhiria hei reo mo nga iwi Maori, ki te whakatu i nga Komiti?

page 32

Te Heuheu: Ae; me whai mana taua hunga ki te whakatu i nga Komiti.

227. Henare Kaihau: A me whaimana aua komiti ki te whakahau kia whakawakia nga whenua?

Te Heuheu: Ae.

228. Henare Kaihau: A ma aua komiti ano hoki pea e whakamana nga tiiti me era atu mea?

Te Heuheu: Ae. Ma ratou e mahi ena mea katoa. Kotahi tonu te mea kei te arai i tena ahua kaore ano te mana i hoatu ki aua hunga, na reira kaore ratou e kaha ki te mahi i ena mea katoa. Mehemea kua whiwhi ratou i taua mana ka taea e ratou ena mea katoa te mahi.

229. Henare Kaihau: A me whai mana taua Runanga ki te whakatu i tetahi kai-rehita hei tuhituhi hei whakariterite haere i nga mahi a hei utu i nga komiti?

Te Heuheu: Ae.

230. Te Tiamana: Me Maori taua kai-rehita?

Te Heuheu: Ae. Kua korero ano au i mua ra, ki te hiahia ratou me Pakeha taua apiha pai noa atu, ina tau i a ratou ki tera. Ki te hiahia taua hunga me Maori te kai-rehita, me waiho i ta ratou.

231. Henare Kaihau: A me whai mana taua Runanga ki te wehe i etahi whenua mo nga tangata rawakore, o te iwi Maori me era atu mahi e maharatia ana e ratou he tika?

Te Heuheu: Ae; ma te Runanga e whakahaere ena tikanga katoa ina kitea e ia he tika kia mahia.

232. Henare Kaihau: Me whaimana ranei taua Runanga ki te whakahaere tikanga e wehea ai etahi whenua hei tuunga kura, me era atu mea?

Te Heuheu: Ae. Engari he mea hou tena. Ae; he pai noa atu kia whakahaerea e te Runanga nga tikanga mo ena tu mahi.

234. Henare Kaihau: A koia tenei (ko te mana kia hoatu ki te Runanga o te Kotahitanga hei whakahaere i enei mea katoa) te hiahia o nga tangata Maori puta noa i tenei Motu, he aha ranei to ratou tino hiahia?

Te Heuheu: Koia tenei (ko taua mana kia hoatu ki taua Runanga); koia tenei te tino hiahia o nga iwi Maori puta noa i tenei Motu. Ahakoa etahi o ratou e whakaatuatu nei kei te tautoko ratou i te Pire e takoto nei, otira ko to ratou tino hiahia ko te Runanga o te Kotahitanga kia whakamanaia. A ko Wi Pere, e noho nei, ko Henare Tomoana, me nga tangata katoa e tautoko nei i te Pire a te Kawanatanga e takoto nei, e rangirua ana ta ratou, notemea, timata i te tau 1882 tae mai ki enei tau, koia ena nga tangata tino kaha ki te kauhau ki nga iwi kia hanga he tikanga penei te ahua me te mea e uiuia nei ki au. E penei ana ano hoki ta Taiaroa, M.L.C., o tera Motu.

235. Henare Kaihau: Tena, mehemea ki te puta ake he raruraru i runga i te hoatutanga o taua mana ki nga Maori hei mahi i aua mea, ko te hea te Kooti mana e titiro e whakatau taua raruraru? Ko te Paremete ko te Hupirimi Kooti, ko te hea Kooti ranei?

Te Heuheu: Ki te puta ake he raruraru i te Runanga, i te Kaunihera ranei, i nga tangata ranei i whakaturia hei kai-mahi i raro i tona mana, a ki te kore te Runanga e kaha ki te whakahaere i taua raruraru, me tuku atu ma te Paremete e whakatau, ma te Hupirimi Kooti ranei.

236. Henare Kaihau: A, kaati, e ki ana koe e tino mohio ana koe koia tena te hiahia o nga iwi Maori puta noa i tenei Motu?

Te Heuheu: Ae.

237. Henare Kaihau: A ki to whakaaro ki te whakatakotoria atu tenei mea ki te aroaro o te Paremete, i runga i a taua tikanga e korero nei koe ki te Komiti nei, tera ranei e whakaae nga iwi Maori katoa o te Motu nei?

Te Heuheu: Ka whakaae katoa. Te take i tino mohio ai au ka whakaae katoa, ko te whitu tenei o nga tau e tu ana nga huihuinga (o te Kotahitanga), a i tae tinana ahau ki aua huihuinga katoa, na reira e kaha ana ahau ki te korero atu i taku i kite ai, ara, koia tenei te hiahia o nga iwi.

238. Henare Kaihau: E ki ana koe ka whakaae nga iwi katoa o te motu nei ki tenei tikanga?

Te Heuheu: Ae.

239. Henare Kaihau: Na, mehemea ka whakaurua ki taku Pire, e takoto nei i te aroaro o te Whare, nga tikanga me nga mea katoa e ki nei koe e hiahia ana koe kia paahitia hei ture, heoi kua rite i taku Pire nga hiahia o nga iwi katoa o te Motu nei?

Te Heuheu: Ka whakaae ratou, engari me matua whakaatu to Pire ki nga iwi katoa. Otira tena ano pea etahi wahi o to Pire e kore e whakaaetia e nga iwi, a tera ratou e hiahia ki te whakatikatika i aua wahi.

240. Henare Kaihau: E pai ana; kaore pea koe i rongo, kua rongo ano ranei koe, kotahi rau nga kape o taua Pire i tuhaina ki nga iwi Maori o te pito whaka-raro o te Motu nei?

Te Heuheu: Kua rongo au.

241. Henare Kaihau: A i rongo ano pea hoki koe kotahi rau kape i tukua ki te mema mo te Tai Eawhiti?

Te Heuheu: Kaore au i ata rongo i tena, engari kaore aku whakahe mehemea i penatia. Tena ano hoki pea e penatia.

242. Henare Kaihau: Kaati, e penei ana taku mohio atu ki te tikanga o nga korero a te kaiwhakahoki patai: i te mea kua whakaae ia ki nga mea katoa i korerotia e au i tenei ra a i te mea e ki ana au kei roto aua mea katoa i taku Pire, a i te mea kaore ano he whakahe mo nga tikanga o taku Pire i tae mai e korerotia atu nei e au ki te Komiti, na reira ka tino rite nga hiahia o nga tangata i taku Pire?

Te Heuheu: Ae pea; tena pea kotahi ano rau tangata i kite i aua kape i tukuna atu na e koe, kaore pea etahi atu i kite a tena pea e rua nga take i noho puku ai ena tangata i kite na i to Pire. Tena pea kaore kau he whakahe a etahi, i kore ai he kupu ma ratou, a tena pea kaore etahi e whakaae ana ki to Pire, na reira i kore ai ratou e whai-kupu.

Te Tiamana: He whakaatu taku ki a Henare Kaihauko te Pire Whakanohonoho Whakahaere hoki i nga Whenua Maori ke te Pire e mania nei e tenei Komiti, ehara i tana Pire.

page 33

Henare Kaihau: E tika ana, engari, kia mohio te Tiamana, te take i uia ai e au tenei patai he roa rawa he whanui rawa no te patai a Kapene Rahera i ui ai mo enei mea na reira kaore rawa e taea te utu poto atu. Ahakoa i rua, i torn, i wha ranei nga whakahokinga mai e kore e ea taua patai, notemea i uru ki taua patai nga tikanga katoa o te whakahaere e tohea nei e matou kia whakaaetia mo matou. Na reira i penei ai taku whakamarama kia tino mohio ai te Komiti, koia ano ko taku e hapai nei ta nga Maori e hiahia ana.

Te Tiamana: He whakamarama pea tau.

Henare Kaihau: Kaore; kei te patairia e au te kai-whakahoki patai Kei te patai atu au ki a ia kia ki mai ia, ae, kei te pera, kaore ranei i te pera, a roe tana whakahoki mai ano i aku patai. Kaore au i te tohutohu i te ki me penei na me pera ra tana utu mai.

Te Tiamana: Kaore i pena taku kupu, I penei ke na, ki taku mohio kei te whakamarama koe i nga tikanga.

Henare Kaihau: Ae; i uia ai e au te patai ki te kai-whakahoki patai kia tino mau ai i a ia te aronga o te patai a Kapene Bahera, a ko tetahi kia tuwhera ai ano he huarahi hei whakahokinga mai mana i taua patai.

Te Taimana: E pai ana; haere tonu o patai.

243. Henare Kaihau: Kaore aku patai ke atu ko tenei anake, notemea kaore au i te hiahia kia mahara te Tiamana kei te pehea ranei kei te pehea ranei taku whakatete i te Pire e takoto nei i to tatou aroaro. He patai uaua tenei ka patairia atu nei e au. Tena pea ki te whakaaro o etahi tangata he ngawari noa iho, ki au he pakeke rawa. Ka maha o whakahuatanga i tenei mea i te Kotahitanga i roto i o korero: He aha taua mea; he aha tona tikanga?

Te Heuheu: He roa taku utu atu mo tena patai. Tona tikanga he whakahuihui i nga iwi Maori katoa kia kotahi tonu to ratou hiahia me ta ratou tikanga i raro i te mana i whakapumautia nei ki a ratou e te Tiriti o Waitangi, e tekiona 71 o te Ture o te tau 1852 e nga kupu hoki i korerotia ki te hui ki Kohimarama i te tau 1860 i te tan 1862 ranei. Ko tenei kupu "Whakaputahitanga" ehara i te kupu hanga hou i enei ra. No te tau 1840 mai ra ano taua kupu, no te huinga o nga kaumatua 512 me era atu rangatira i waho atu i a ratou i te wa i whakaaetia ai nga tikanga o taua wa, a tae noa mai ki te tau 1856, ki te wa i karangatia ai e taku koroua nga rangatira katoa o te Motu nei, apiti atu ki a Potatau, Ha haere atu ki Taupo, a tu ana te hui ki Pukawa. No taua hui ka whakatakotoria te kupu ki te aroaro o nga rangatira i hui ra H reira, me whakakotahi ratou katoa Ha kotahi tonu ai he tikanga i raro i te Tiriti o Waitangi. Whakaturia ana i taua wa a Potatau hei Kingi. Koia te pou hei herenga i nga tangata me o ratou whenua. Ma taua tangata e awhina nga iwi me nga whenua i raro i nga tikanga o te Tiriti o Waitangi, a mana e pupuri nga iwi puta noa i te Motu nei kei takahia e ratou te Tiriti o Waitangi tetahi wahi ranei o taua mea, a i hereherea ki nga ingoa o nga maunga nunui o ia takiwa nga kupu a nga rangatira o ia taHwa i tae H taua hui hei tohu kua tino whakapumautia nga tikanga e korerotia nei e au. Ko taku korua tetahi nana i whakatu a Potatau hei Kingi, a koia ena nga take i uru ai ia H taua mahi. Ko nga Whakaputahitanga e rua i tu na i aua wa ko te Kotahitanga ano tena e korerotia nei e au i tenei ra. Koia tena taku utu atu mo tena patai. Ka taea ano e au te whakapau katoa atu nga korero mo tena mea, engari kaati pea kua rahi aku korero.

244. Tame Parata: Kua korero mai koe ki te Komiti kaore koe i te pai ki nga wahi katoa o tenei Pire, a ko to hiahia me whakakore atu tenei Pire?

Te Heuheu: Ki te whakatana e te Komiti me patu atu te Pire i naianei tonu, ka pai tonu au ki tena; a ki te whakatana e te Komiti me nuku ka tnkn atu ai Ha whiriwhiria ano e te iwi Maori, ko taku kupu ano o te tuatahi ra, ara, ka pai noa atu au ki tena.

245. Tame Parata: A kaati, kaore koe e pai kia whakatikatikaina te Pire?

Te Heuheu: Kaua e whakatikatikaina i naianei, notemea, ko nga iwi nana matou i tuku mai ki konei, me nga tangata kua tuku mai nei i nga pitihana whakahe mo te Pire, kaore ano ratou i mohio mai ki a matou menemana whakatikatika e whakaae ai mo te Pire. Akuanei e kore pea ratou e pai ki ana menemana ki te mahia tonutia atu i naianei.

246. Tame Parata: He pai ke ki a koe kia tukuna atu te Pire nei Ha whiriwhiria e te hui nui ka tu ia Maehe H te pito whaka-raro o te Motu nei?

Te Heuheu: Ae.

247. Tame Parata: Tena, mehemea kaore e whakaae taua hui ki a koutou tikanga e whakaatuatu mai nei H te Komiti, me pehea?

Te Heuheu: Me hoatn he taima hei whiriwhiringa a tera e tau he whakaaetanga ma ratou.

248. Tama Parata: Ehara ranei i te mea kua ono kua whitu nga tau e mahi ana aua tu huihui a kaore ano he tikanga i kitea e ratou?

Te Heuheu: Kaore. Kua whakaae ratou katoa ki te Whakaputahitanga, ara, kotahi tonu he tikanga ma katoa; engari ko nga ture me nga huarahi hei whakahaere i a ratou nga mea kaore ano i tau i a ratou.

249. Tame Parata: Kaore ranei e wehewehe ana ratou e pakaru ana etahi ki waho i nga tahuritanga ki te kimi i tetahi tikanga; ina hoki te Kotahitanga, kaore koia tena e pakaru ana?

Te Heuheu: Kaore; heoi ano nga tangata kaore e whakaae ana ki te Whakaputahitanga ko Te Whiti ko Tohu me o rana iwi.

250. Tama Parata: Kei te mohio pea koe kaore te nuinga o nga iwi o Te Waipounamu i te whakaae ki te Kotahitanga?

Te Heuheu: Kaore au i te mohio kei te whakaae ranei te nuinga o nga tangata o Te Waipounamu ki te Kotahitanga kaore ranei. Kua kite au i a Taiaroa, a ki taku mohio ko ia te tino rangatira nui o Te Waipounamu, a kei te hapai ia i te Kotahitanga.

251. Tama Parata: Kaore kau koia he rangatira ke atu o Te Waipounamu e rite ana ki tau i whakahua na te nui?

page 34

Te Heuheu: Ae; kua rongo au tena ano etahi atu rangatira o reira. I rongo au ki oku kaumatua.

252. Tame Parata: Me o ratou uri hoki: kaore koia ratou i rite ki a Taiaroa; a Kaore ratou e tautoko ana i te Kotahitanga?

Te Heuheu: Kaore au i te mohio ko wai ma ena rangatira. Kaore ano i korerotia mai ki au, na reira e kore hoki e tohitu taku whakahoki.

253. Tame Parata: I korero atu koe ki te Komiti, ki to whakaaro me tau nga whenua katoa ki te Poari nui ina whakaturia e nga iwi Maori katoa?

Te Heuheu: Ae.

254. Tame Parata: Kaore koia koe e mohio ana kei te wehewehe tonu nga whakaaro o nga iwi e noho nei i tenei motu mo runga i tenei mea?

Te Heuheu: E mohio ana ahau kei te takoto ke te whakaaro o Te Whiti me ona iwi.

255. Tame Parata: Ko nga iwi o waho atu i a ia taku e mea nei?

Te Heuheu: I pena taku kupu mo etahi o nga iwi o Te Waipounamu.

256. Tame Parata: Ko tetahi, kei te wehewehe nga whakaaro mo tenei Pire, ina hoki he maha nga pitihana kua tae mai hei tautoko i te Pire?

Te Heuheu: Ae, kei te mohio au ki tena; engari, me ata whakamarama atu tena—e he ana te ki kei te tautoko ena pitihana i te Pire, notemea kaore nga pitihana i te pena. Ko ena pitihana kei te tautoko ke i nga menemana whakatikatika i mahia e nga tangata nana ena pitihana mo te Pire tuatahi i whakaatuaturia haeretia nei ki a ratou, kaore rawa i tukuna mai aua pitihana hei tautoko i te Pire e takoto nei i te aroaro o te Komiti.

257. Tame Parata: Kaore ha he whakaatu tena ki te whakatikatikaina te Pire nei kia rite ki te hiahia o nga Maori nana i tuku mai ena pitihana, heoi ka tautoko ratou i te Pire?

258. Hon. Timi Kara: E ki ana te kai-whakahoki patai kei te tautoko nga kai-pitihana katoa i nga menemana whakatikatika, a e ki ana a Tame Parata ki te whakaaetia nga whakatikatika kia uru ki te Pire katahi ratou ka tautoko, na reira ka tika te kupu kei te noho wehewehe nga whakaaro o nga iwi Maori mo tenei Pire?

Te Heuheu: Ae; e tika ana tena. Ki te paahitia ena menemana whakatikatika, a hei muri i tera patai mai ia ki au mehemea kei te wehewehe nga whakaaro o nga tangata, katahi au ka kaha ki te ki atu, Ae. Otira, koi nei ano taku utu mo te patai, pena ano te ahua, a Wi Pere i patai ai i nanahi. Kia mohio, i penei taku utu i te patai a Wi Pere: I ki ahau, "Mehemea e whakaae ana koe kia patua atu etahi tekiona o te Pire, ara, tekiona 11 me 12, ka pai noa atu au kia paahitia te Pire hei ture mo nga tangata anake e tautoko nei i te Pire.

259. Tame Parata: I korero mai koe ki te Komiti nei i era rangi kaore koe e pai kia paahitia tenei Pire mo tetahi wahanga anake o nga Maori o tenei Motu, ahakoa hiahia ratou me mana ki to ratou takiwa anake?

Te Heuheu: Kaore pea i pena taku korero. Korerotia mai ano to patai.

260. Tame Parata: I korero mai koe ki te Komiti nei i nanahi kaore koe e whakaae ki tenei Pire, ki tetahi atu Pire ranei e rite ana te ahua ki tenei, kia paahitia mo tetahi takiwa ahakoa kiia mo taua takiwa anake. I ahua penei to korero?

Te Heuheu: I penei taku korero: ahakoa apitiria atu ki tenei Pire nga menemana whakatikatika katoa i paahitia nei e te hui ki Papawai, engari ki te mau tonu i roto i te Pire nei a tekiona 11 me 12 me o raua wawahanga tekiona, penei me to raua ahua e mau nei i roto i te Pire, heoi e kore au e whakaae kia paahitia te Pire nei hei ture, ahakoa paahitia mo tetahi wahanga anake o te iwi.

262. Hon. Timi Kara: Tena, mehemea kaua aua tekiona i roto i te Pire e pa ki tou takiwa— me Pire ke mo tou takiwa, he aha te take i whakahe ai koe ki tenei Pire?

Te Heuheu; Ki taku whakaaro ehara tena i te patai.

263. Tame Parata: He pena ano taku patai ki a koe me ta Hon. Timi Kara. Aua atu te hui ki Papawai. Kaua tatou e korero mo nga whakatikatika i mahia ki Papawai. Ina taku e hiahia ana kia mohio au: Mehemea e rua e toru ranei nga kainga, tae atu ranei ki te ono, e tuku pitihana mai ana ki tenei Whare, e penei ana, "Kei te whakaae matou kia pa te Pire Whakanohonoho Whakahaere hoki i nga Whenua Maori ki o matou takiwa, engari me whakauru atu etahi menemana whakatikatika," ka whakahe ranei koe a ka mea kaua te Pire nei e whakaaetia kia pa ki aua takiwa anake?

Te Heuheu: E kore au e whakahe ki te kore te Pire e pa atu ki etahi atu iwi me o ratou whenua. Engari koi nei ano taku whakahoki i mua ake nei, ara, ki te apitiria ki te Pire nei nga menemana i whakaaetia e te hui ki Papawai, a ki te patua atu hoki a tekiona 11 me 12, o tenei Pire, mehemea ka pena heoi ka kore taku whakahe, pai noa atu te Pire kia pa ki etahi takiwa ina tonoa e nga iwi o reira kia pera. E rite tahi ana te tikanga o tenei whakahoki aku ki taku i korero atu ai i mua ra.

264. Tame Parata: I ki koe i mua ake nei, ia Henare Kaihau e patai ana ki a koe, i karangatia tetahi hui nui ki Taupo, a whakataua ana e taua hui me tu ko Potatau hei Kingi mo tenei Motu katoa, mana e pupuri nga whenua katoa, a mana e whakahaere nga iwi Maori katoa o te Motu nei?

Te Heuheu: Ae. I ki au i hoatu e ia rangatira te ingoa o tona maunga hei pou herenga kupu.

265. Tame Parata: Pehea te roa o tena tikanga e mau ana?

Te Heuheu; E whitu tau e mau ana, no te tau 1863, ka puta he raruraru

266. Tame Parata Na wai i timata taua raruraru: na te hea iwi i raro i te Kingi i timata?

Te Heuheu: I timata te raruraru ki Waikato.

267. Tame Parata: Ki te wahi i tu ai te Kingi?

Te Heuheu: Ko Ngaruawahia te kainga i noho ai te Kingi i taua wa.

268. Tame Parata; I uru ranei nga iwi o te Tai Eawhiti ki te tikanga i whakatakotoria na ki Taupo, ara, a Ngatiporou me Ngatikahungunu?

page 35

Te Heuheu: Ki taku whakaaro i tae etahi o Ngacikahungunu ki reira; engari i tae ano he kupu ma taku koroua ki a Te Kani-a-Takirau, ko ia hoki te rangatira nui o te Tai Rawhiti, a i tae hoki he kupu ma Te Kani ki taku koroua, i ki atu taku koroua ki a Te Kani: "Ki a koe te Kingi, notemea he maha nga iwi kei raroi a koe." Ka utua atu e Te Kani, "Ki a koe te Kingi notemea ko koe te tangata kei waenganui o te Motu." Ka titiro taku koroua ki te iti o Ngatituwharetoa hei tautoko i te Kingi, heoi tukua atu e ia ki a Waikato ki te iwi nui.

269. Tame Parata: Akuanei ka pera ano pea te ahua, a ahakoa oti he tikanga i te nui ka tu nei, tena pea ka pakaru ano etahi o nga tangata ki waho?

Te Heuheu: E penei ana taku, ki taku whakaaro ki te hoatu e te Paremete ki te iwi Maori te mana e tonoa nei e ratou, kia whai mana ai ratou ki te hanga ture ki te hanga huarahi whakahaere mo ratou, ka kotahi ratou. Ko tetahi o nga tino take i kore ai e taea e te iwi Maori te whakakotahi i a ia he kore mana hei hanga ture, na reira ka huahua kore noa iho nga whakaaro i roto i a ratou. E noho nei kua kore noa iho e mohio me pehea ra me pehea ra. Ina hoki, ki te oti i a ratou tetahi tikanga te whakatakoto hei whakahaere i a ratou, tena pea e kore e hapaina e whakaaetia ranei e te Paremete te mea i oti ra i a ratou, na reira ka kopikopiko noa iho te iwi Maori, he tangata ano me tana whakaaro he tangata ano me tana whakaaro.

270. Tame Parata: A tena, ki tau mo a hea rawa e kotahi ai tenei iwi te Maori?

Te Heuheu: Ka tika tonu te ki kua kotahi ratou i naianei. Kua korero atu au ki tenei Komiti e toru tekau ma whitu mano nga tangata kei te tautoko i te Kotahitanga. Ko tetahi wahanga nui o te iwi, ara, nga iwi o Kingi Mahuta, kua whakaae katoa ki te Kotahitanga. Ko Te Whiti anake me ona iwi nga mea kei te wehe.

271. Tame Parata: E mea ana koia nga iwi o te Kotahitanga kia riro ma ratou ano e whakahaere o ratou whenua, ara, nga whenua Maori anake o te Motu o Aotearoa nei?

Te Heuheu: Ae, whiti atu hoki ki Te Waipounamu.

272. Tame Parata: Haunga Te Waipounamu, waiho ake a reira?

Te Heuheu: Ko to matou hiahia ko tetahi ture e uru ai nga iwi Maori katoa o Niu Tireni, kia kotahi te tikanga. Kua korero atu ano ahau ki a koe, i runga i o patai tuatahi ra, kua tino whakaae etahi o nga iwi o Te Waipounamu ki ta matou whakahaere.

273. Tame Parata: Kei te mohio ranei koe e rereke ana te ahua o nga taitara o nga whenua Maori o Te Waipounamu i o Aotearoa nei?

Te Heuheu: Kaore. Heoi taku i mohio, i tae mai etahi tangata o reira ki nga huihuinga o te Kotahitanga, a i runga i taku irongo ai ki a ratou, mehemea nei tera e puta he ora mo ratou whenua ki te taka aua whenua ki raro i te whakahaere a te Kotahitanga.

274. Tame Parata: Kaore koe i te mohio ki etahi o nga tangata i uru ki te Kotahitanga no muri ka kite i te he ka unu i a ratou ki waho?

Te Heuheu: Ae; I rongo ano hoki au i te take. He puhaehae i puta ake i roto i nga iwi o Te Waipounamu. I mea etahi o ratou me tu te Kotahitanga ki Te Waipounamu.

275. Tame Parata: E penei aua tau, he pai ake te Pire a Henare Kaihau i te Pire a te Kawanatanga e takoto nei i te aroaro o te Whare?

Te Heuheu: Ae; he pai rawa atu te Pire a Heuare Kaihau i tenei e takoto nei.

276. Tame Parata: E penei ana koia tau, me tuturu motuhake he Paremete Maori?

Te Heuheu: Ae.