Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Ripoata mo te Pire whakanohonoho ki te Tangata Whakahaere hoki i nga Whenua Maori, 1898

Te Rawhiti: Ka karangatia, ka whai korero, ka patairia

Te Rawhiti: Ka karangatia, ka whai korero, ka patairia.

618. Te Tiamana: E hiahia ana noe M te whai-korero i te tuatahi?

Te Rawhiti: E hiahia ana au ki te whai-korero poto. Tuatahi, ka mihi atu au ki te Tiamana me nga mema o te Komiti. He tautoko taku i nga kupu a nga kai-whakahoki patai o mua i au mo ta matou pitihana. Ko matou e noho nei i Poneke he mea tuku mai e nga iwi Maori e whakahe ana ki te Pire e takoto nei i te aroaro o te Komiti nei, hei mangai mo ratou hei whakaatu i nga take i whakahe ai ratou. I tu he huihui ma matou ko te Pirimia ki te whare kura i Hirini Tiriti. I oti i a matou i reira, ki te kore e pau katoa atu ki te Pirimia o matou whakaaro mo te Pire i taua ra tera ano e homai tetahi atu taima mo matou. I ki mai te Pirimia i taua ra ki a matou, ki te hunga e whakahe ana i te Pire, kaore ano i oti i a matou tetahi Pire, tetahi tikanga, tetahi whakaaro ranei, etahi tohutohu ranei, hei whakakapi i tana Pire—kei te rangi o matou whakaaro, kei roto i nga whetu e tirotiro ana. Katahi matou ka tono atu kia kite matou i tana tino Pire, kia ki mai ia mehemea koi ra te Pire i haria haeretia e ia ki nga hui Maori, he mea ke ranei tera. Ki mai ana ia ki a matou ko te Pire i whakatakotoria e ia ki te aroaro o nga hui Maori koi ra tana Pire, engari ka whakaaturia mai e ia ki a matou to Pire hei whakatakoto mana ki te Whare. I to matou kitenga i te Pire, kite ana matou he maha rawa atu ona tekiona i to te Pire tuatahi i haria haeretia nei e ia ki nga hui Maori o te Motu nei. Na, ko nga tangata e whakahe nei ki te Pire e whakahe ana ke ki te Pire tuatahi i haria haeretia ra e ia ki nga hui Maori, notemea kaore ano ratou i kite noa i tenei e takoto nei, a ki taku mohio ki te kite ratou i tenei Pire katahi ka tino kaha rawa atu ta ratou whakahe. Kua oti katoa i a Te Heuheu te whakapuaki atu M te Komiti nei a matou whakaaro me nga take i whakahe ai matou ki te Pire i runga i tona ahua e takoto nei. Na reira, me ki poto atu au, kei te tautoko au i uga kupu a Te Heuheu i korero ai mo tenei Pire. Kotahi te korero a Te Heuheu kaore e taea e au te tautoko, ara ko tana korero mo te Kauhanganui me te Kotahitanga, ka peka ke taku i ta Te Heuheu. He penei taku: ahakoa kei ta te Kauhanganui etahi iwi kei ta te Kotahitanga etahi iwi, ko te tikanga he kotahi tonu ratou. Ko ta ratou pitihana, kua tae mai nei ki konei, he mea haina e te tekau mano tangata, ano he whakaaro kotahi he iwi kotahi, e whakahe katoa ana i te Pire, kaore kau he kupu i roto i te pitihana, hei whakaatu mai he tikanga ke ta te Kauhanganui he tikanga ke ta te Kotahitanga. Kaore e penei ana nga kupu, "Ko etahi o matou kei te tautoko i te Kauhanganui ko etahi kei te hapai i to Kotahitanga." Na reira au i korero atu ai Ma marama ai te titiro a te Komiti nei, kei mahara koutou e noho pakaru ana matou, e rua wahanga he Kauhanganui tetahi he Kotahitanga tetahi. Kaore i te pera. Kotahi tonu to matou whakaaro mo tenei Pire. Ko Herepete tetahi i korero ki te Komiti, he tikanga ke ta Waikato he tikanga ke ta te Kotahitanga. Ko te utu poto mo tena ko to hui i tu M Wahi, Waikato, i te marama o Maehe kua taha ake nei. I tae nga iwi katoa ki reira a kaore ratou i pakaru. I tae ki reira nga rangatira o te Tai Kawhiti me te Tai Hauauru, a kotahi tonu to ratou whakaaro. Kaore rawa he pakaru i roto i a ratou. Na reira au ka mea kaua te Komiti nei e pohehe i nga korero a Herepete, e mahara e rua nga wehenga o te iwi Maori, he Kauhanganui tetahi he Kotahitanga tetahi. Kaore i te pera. Heoi ano aku korero hei tautoko i ta matou pitihana hei whakamarama atu i te take i tukua mai ai e matou taua mea hei whakahe mo to Pire

619. Kapene Rahera: Ka pere ano te aronga o aku patai ki a koe me aku patai ki te kai-whakahoki patai kua mutu ake nei. Mehemea he mira huri paraoa, mira kani rakau mira hara-keke ranei, he whenua ranei, ta tetahi Maori, a e riro ana mana ano aua mea e whakahaere, he pai ke atu pea tera i te riro ma tetahi Poari e whakahaere, ahakoa he Pakeha he Maori ranei nga tangata o taua Poari?

Te Rawhiti: Ae, he pai tena.

620. Kapene Rahera: Kaore ha, ko te mea pai me tahuri pea te Paremete ki te Hanga ture kia wehewehea ai ki ia tangata Maori ona whenua, a kaua e tukua atu ma tetahi Poari e whakahaere, ahakoa he Pakeha anake, ahakoa he Maori anake, ahakoa he Maori he Pakeha ranei ona mema?

Te Rawhiti: Ae koia tena te take i tono ai nga Maori kia hoatu he mana ki a ratou, notemea he kino rawa nga ture i hanga mo ratou me a ratou whenua, kia riro ai ma ratou ano e hanga he ture mo ratou kia taea ai nga mea e korerotia mai na e koe.

page 62

621. Kapene Rahera: Ki te kore e whakaaetia te Poari e hiahiatia nei e koatou, kaore ranei e pai kia kimihia tetahi atu tikanga?

Te Rawhiti: Ae; engari me tuku atu i te tuatahi Ma kite nga Maon.

622. Kapene Rahera: Mai ano o te ra i timata ai to mohio ki nga mahi o te ao tae mai ki tenei ra, kei te mohio ano ranei koe ki tetahi mana motuhake i tino tukua atu e te Pakeha ta te iwi Maori?

Te Rawhiti: Kaore.

623. Kapene Rahera: A i te mea kaore i tukua atu taua mana i nga wa Kua panemo nei katahi ranei ka hoatu kei nga tau e takoto ake nei?

Te Rawhiti: Kotahi tonu te mea nana i pera ai nga whakaaro o te iwi Maori, ara, ko te mahi i mahia nei mo nga whenua o Tuhoe. I paahitia hoki he ture motuhake kia ahei ai o reira Maori ki te whakahaere i to ratou whenua. Koia tera te mea kua korerotia mai ki au.

624. Kapene Rahera: Kei te mohio ranei koe ki te take o taua ture?

Te Rawhiti: Kaore. Heoi ano taku e mohio ana i hanga he ture motuhake mo taua takiwa.

625. Kapene Rahera: E mohio ana ranei koe ki te pito angiangi o te weeti?

Te Rawhiti: Ae.

626. Kapene Rahera: E mohio ana ranei koe kei a wai te mooro e pupuri ana?

Te Rawhiti: Kei te Kawanatanga ra hoki.

627. Kapene Rahera: He aha te rakau ka wahia?

Te Rawhiti: Ko nga Maori me o ratou whenua.

628. Kapene Rahera: E hiahia ana ahau ki te awhina i nga Maori kei wahia kia pakaru?

Te Rawhiti: Ae.

629. Kapene Rahera: Ki to whakaaro e kore ranei e pai ake i ta te Poari whakahaere mehemea ka wehea ki ia tangata tona whenua, me te rahui ano i etahi whenua, kaua rawa e taea te hoko te tuku ranei, hei oranga mona me tana whanau.

Te Rawhiti: Ae; ko tena te tikanga pai rawa.

630. Kapene Rahera: A he aha te whakaae ai ki tena tikanga?

Te Rawhiti: Notemea, i nga tau kua pahemo, i te hoatutanga o tetahi tikanga kia hanga hei ture te putanga mai rereke ana te takato, na reira, kua tino tupato te iwi Maori ki ena tu tohutohu. Ki te titiro atu ka nui te ahau pai mai, engari tena pea kei te whakahaerenga rereke ana i ta nga Maori i mahara ai.

631. Kapene Rahera: Ki te hoatu he piihi whenua ki tetahi tangata hei whenua mo ratou ko tana whanau, me te ki atu ano ki a ia e kore rawa e taea e ia te mokete te hoko ranei, kei hea he paanga atu mo te mate ki a ia.

Te Rawhiti: E penei ana taku titiro: he nui rawa no te kino e pa ana ki nga Maori i nga ture, kua kite nga Maori kaore kau he painga o aua ture. Na reira ratou i haere mai ai ki konei ki te tono kia tukua atu rna ratou ano e hanga he ture mo ratou.

632. Kapene Rahera: E tino whakapono ana to ngakau ka tukuna atu ano he mana ki te iwi Maori kia ahei ai ratou ki te hanga ture?

Te Rawhiti: Kaore au i te whakapono ka tukua mai taua mana ki a ratou, engari me ki atu au ko te Paremete, e kaiponu nei i taua mana ki nga Maori, kaore hoki e whakaae ana ki tenei: ara, ehara ta nga Maori e tono nei i te tono he, engari e tono ana i raro i te mana o te Tiriti o Waitangi, i te mea nana i whakapumau o ratou tika ki a ratou.

633. Kapene Rahera: Mehemea, ki te riro i taku tikanga e tohutohu nei, ka wehea atu tetahi piihi whenua ki tetahi tangata, here rawa i taua whenua kia kore ai e taea te hoko, kia ai ai tera hei oranga mona me tona whanau, engari tena ano etahi atu whenua ona i waho atu i taua whenua i wehea ra ki a ia, he pai rawa pea kia hokona atu e ia era o ona whenua kaore ra e taea ana e ia te mahi te noho ranei a runga, a ka hoko ai i etahi parau, whare, kau, me era atu taonga, ka hari atu ki runga ki te whenua kua wehea ra ki a ia? He tika ka riro tetahi taha o tona whenua i te hoko, engari e hoatu ana nga moni i puta mai i te hoko hei whakapai i tera o ana whenua kua wehea ra ki a ia?

Te Rawhiti: E tika ana; koia tena te hiahia o nga Maori.

634. Kapene Rahera: Kaati ha, i tana whiriwhiringa i ena mea, ka tahuri pea ia ki te whaka-tupu i ana hipi, i ana kau, i ana oti, me ana witi, kia pai rawa ake i a tona hoa e noho tata ana ki a ia, a ma era mahi ka neke ake hoki te pai o taua tangata?

Te Rawhiti: Ae.

635. Kapetie Rahera: Kaore ha, ko te mea tika pea ma tatou, me mahi he ture kia pena?

Te Rawhiti: Koia tena to matou hiahia, engari ki te mahia he Pire pena te ahua, ko to matou hiahia me tuku i te tuatahi kia kite nga hui Maori, Ma whiriwhiria e ratou, a kia whiriwhiria tahitia hoki e koutou me ratou ki reira. Kaore nga iwi Maori e mohio ana ki te mahi e mahia nei ki nga huarahi e oti ai he ture. He kuare no ratou ki nga tikanga me nga whakahaere e oti ai enei tu mahi i tono ai ratou kia tukua atu ma ratou ano e mahi.

636. Kapene Rahera: Engari mehemea kaore e taea te tuku atu ma ratou anake e hanga me pehea. Kua ki mai hoki koe, i naia tata nei, kaore rawa e hokia ana e te Kawanatanga a muri, kaore rawa e whakahokia e ia tenei mea te mana, a e kore e whakahokia e ia tana i tango ai i nga Maori. Kaore ranei e pai kia hanga he Pire penei te ahua me taku e korero nei ka tuku atu ki nga iwi Maori a mo tera tau ka han mai ki te Paremete?

Te Rawhiti: Ka pai ra tena. Engari me tuku atu taua Pire ki nga hui Maori katoa puta noa i tenei motu.

637. Kapene Rahera: He Maori ano i whakanohoia ki runga ki tona whenua i runga i taku tikanga e tohutohu atu nei, he tangata Maori ano i tuku atu i tana whenua ma te Poari e whaka-haere; ko nga tamanki a te hea ra o enei tangata nga mea e hipa ake te kaha me te mohio aua tupu ake?

Te Rawhiti: Ko nga tamariki a te tangata i noho tuturu i mahi tonu i tona ake whenua.

page 63

638. Kapene Rahera: Kaati, he aha te whakaaetia ai taku tikanga e tohutohu nei?

Te Rawhiti: E ki atu ana au koia tena te mea e hiahia ana nga Maori kia taea e ratou.

639. Kapena Rahera: Kaati, kia hiki te Paremete ka whakaae ranei koe ki te haere ki nga hui Maori kauhau haera ai i te tikanga kua tohutohungia atu nei e au?

Te Rawhiti: Ae; engari me tuku mai kia kite matou i to takanga. A he pai rawa atu hoki koe kia haere ki aua hui ki te whakamarama haere i to tikanga, a ko au he hoa mou, kia haere tahi ai taua ki nga hui, kia tu ki te korero ki te whakamarama atu ki nga iwi i te ahua o to tikanga a ki te kite ratou he tikanga pai tau, he mea e taea ana te whakahaere a he mea e tika ana kia wha-kaaetia heoi, kua huri mai i kona nga iwi Maori ki ta taua tikanga tautoko ai.

640. Wi Pere: Ka patai au ki a koe mo tetahi mea i puta ake i roto i tetahi o nga patai a Kapene Rahera i patai nei ki a koe i tenei ra, a i whakaaetia atu e koe taua mea. Ko te hea tu rahui tau e whakaae nei i runga i te patai a Kapene Rahera ki a koe—ara, mehemea he pai ki tau whakaaro kia wehewehea nga whenua o nga Maori ki ia tangata, a ko nga wahi e tika ana hei oranga mo nga tangata ko era e rahui?

Te Rawhiti: Ko te here tuturu.

641. Wi Pere: Me pehea?

Te Rawhiti: Me rahui me herehere rawa kia kore ai te whenua i wehea hei oranga mo te iwi e taea te hoko.

642. Wi Pere: Ka hinga tetahi Kawanatanga ka tu mai he Kawanatanga hou ka wewete i te here o te whenua i herea ra, koia tera tau here e mea nei? E hiahia ana au kia mohio au ki tau here; ko te tu here koia e taea nei e tetahi Kawanatanga te here ki runga ki te whenua a e taea nei e tetahi atu Kawauatanga te wewete?

Te Rawhiti: Ko taku e mea ana ko te here e kore rawa e taea te wewete.

643. Wi Pere: A me rohe mai ranei nga tau e mau ai te here i runga i te whenua, me mau touu ranei mo nga tau katoa?

Te Rawhiti: Mo nga tau katoa.

Henare Kaihau: I rongo au i a koe e korero ana kei te tautoko koe i nga korero aTe Heuheu?

Te Rawhiti: Ae; mo te tana ki ta matou pitihana.

645. Henare Kaihau: E mohio ana koe i korero a Te Heuheu me Maori anake nga mema o te Runauga?

Te Rawhiti: Ae.

646. Henare Kaihau: A e mohio ana koe kua paahitia e tenei koroni etahi ture e pa ana ki nga tangata, ki te moana, ki nga mahi, otira ki nga mea katoa e taea ana e te whakaaro?

Te Rawhiti: Ae.

647. Henare Kaihau: Ki te tukua atu ki nga Maori te mana e tonoa nei e ratou, a ka whaka-turia te Runanga he Maori anake ona mema—ara, te Runanga, te Kaunihera ranei, te Poari ranei, te aha ranei he ingoa mona—he aha te mahi tuatahi a taua hunga mo to taha ki nga whenua?

Te Rawhiti: Ki taku whakaaro ka huihuia e ratou nga iwi i te tuatahi, ka rupeke nga iwi, katahi ka whakatakotoria ka whakariteritea nga tikanga whakahaere.

648. Henare Kaihau: Haunga tena. E mohio ana koe, ina hoki e whakaae ana koe, tenei etahi ture e mana nei i naianei i ahei ai te Kooti Whenua Maori ki te whakatau i nga take whenua, i ahei ai te Tari o te Kooti Whenua Maori ki te whakaputa i nga taitara, i ahei ai te Tari Ruri ki te whakahaere i nga ruri, i ahei ai etahi atu tari ki te kohikohi i nga tiute me etahi atu mea. Na, me pehea e taea ai e te iwi Maori te whakahaere enei mea katoa?

Te Rawhiti: Me tuku atu he mana ki a ratou.

649. Me pehea te taha ki te Kuini? I te mea ko te Kuini te kai-awhina i nga Maori, ki te tukua mai te mana e tonoa nei e nga Maori, a ka riro ma ratou e whakahaere euei mea katoa, me pehea te Kuini? Kaua ranei ia e whiwhi i etahi o nga painga tera e puta ki nga Maori i raro i ta ratou tikanga whakahaere?

Te Rawhiti: Ka taea ano te Kuiui me etahi atu mea te whakaaro.

650. Henare Kaihau: Ki te whakaturia te Runanga a ki te hoatu ki a ia te mana e tonoa nei, a ki te whakahaua e ia kia mahia he ruri a ka riro atu i a ratou nga moni mo aua ruri, ka wehea ranei e te Runanga tetahi taha o aua moni ma te Kuini?

Te Rawhiti: Ki te tau i te Runanga me wehe tetahi taha o te moni ma te Kuini, kaati ka peratia; ki te tau i te Runanga kaua be moni e wehea ma te Kuiui, kaati e kore e wehea.

651. Henare Kaihau: Ki to whakaaro, ki te kore te Kuini e whakaarohia, he mahi tika ranei tera ma te Runanga ki te Kuini, ki te wahine rangatira nana nei ratou i awhina, nana nei i ahei ai ratou ki te tono i te mana e tonoa nei e ratou i raro i te Tiriti o Waitangi?

Te Rawhiti: Ki taku whakaaro, ki te tau i te Runanga me pera, ka tika ano kia kaua e utua atu ki te Kuini etahi o aua moni, a ki te tau i te Runanga me hoatu, ka tika kia utua atu etahi o aua moni ki te Kuini.

652. Henare Kaihau: Kaati e penei ana te tikanga o to kupu me hoatu ano etahi ma te Kuini?

Te Rawhiti: Kua ki atu nei hoki au "Ae."

653. Henare Kaihau: E rua o korero. Kua korero koe ki te ki te Runanga "Kaore," heoi kua "Kaore." Katahi au ka ui atu, a ki te tau i te Runanga me utu ka utua ranei, ka ki mai koe ae ka utua. Na reira, e penei ana pea tau "Ae." Otira, kaati ake tenei patai.

654. Henare Kaihau: Me pehea ki tau te tikanga e utua ai nga reiti o nga whenua Maori, ara, ki te tukua atu he mana mo te Runanga?

Te Rawhiti: Ki taku mohio na te nui o na reiti e utaina ana ki runga, ki nga Maori i whakahe ai nga Maori ki aua reiti, ki taku whakaaro me hawhe aua reiti.

655. Henare Kaihau: Me utu ki a wai taua hawhe?

Te Rawhiti: Ki nga Maori ra hoki. Na ratou hoki a nga reiti Maori.

page 64

656. Henare Kaihau: Me pehea te Kuini me te Kawanatanga o Niu Tireni?

Te Rawhiti: Kua utua atu na hoki e au tena patai. Ki te tau i te Runanga me wehe etahi o nga reiti ma te Kawanatanga, ma te Runanga e pera. Ki te kitea e te Runanga kaore e tika kia peratia, kaati e kore e peratia.

657. Henare Kaihau: Pehea tau ake whakaaro—haunga te Runanga?

Te Rawhiti: Ki te riro ma nga Maori e tono aua reiti kaati me utu ano ki nga Maori.

Te Tiamama: Ko e hea reiti tana e korero nei—ko nga reiti ranei mo nga rori?

Henare Kaihau: Ko nga reiti o nga whenua.

Te Tiamana: Hei hanga i nga rori?

Henare Kaihau: Ae.

Te Tiamana (ki te kai-whakahoki patai): Kaati, ki te kore nga Maori e utu reiti ma wai e hanga nga rori?

Te Rawhiti: Ma nga Maori e hanga. Ki te whakaaetia to ratou Runanga ka wnai mana te Runanga ki te tono reiti hei mahi i nga rori.

Te Tiamana: Na reira kaore he tikanga e hawhe ai nga reiti e utua katoa ai ranei?

Te Rawhiti: Ko te tikanga o taku whakahoki kia Henare Kaihau e penei ana: he nui rawa no nga reiti e utua ana e nga Maori i naianei na reira ratou i whakahe ai, a ki te tukua atu te mana e tonoa nei e ratou mo to ratou Runanga, katahi ka riro ma te Runanga te ritenga mo te nui mo te iti ranei o nga reiti e tonoa ana e te Runanga kia utua, a ka riro ma te Runanga e whakahaere aua reiti ki runga ki nga mahi e tika ana.

660. Henare Kaihau: I korero pea ianei koe me hawhe nga reiti a nga Maori?

Te Rawhiti: Ae.

661. Henare Kaihau: Kei te takahi pea tena i nga ture a te Kuini i tenei Motu, i nga ture o Ingarangi, me nga ture o nga whenua katoa o te ao?

Te Rawhiti: Ae; kei te mohio au ki tena.

662. Henare Kaihau: Mehemea e pera ana, me pehea e taea ai tenei?

Te Rawhiti: Kua korero ake ra hoki au i te tuatahi, e tono ana nga Maori i te mana i raro i tetahi wahi o te Tiriti o Waitangi—e ki nei ki a ratou ano te mana whakahaere mo o ratou whenua, mo o ratou taonga, me a ratou mea katoa. Na reira kaore tenei e takahi i te ture. Ko tetahi taha tonu tenei o te ture.

663. Henare Kaihau: Engari kaore tena e marama ana, notemea e ki ana koe ma nga Maori ano e kohikohi nga reiti o o ratou whenua, a me whai mana ratou ki te hoko, ki te pupuri ranei i o ratou whenua; engari e ki ana te Tiriti o Waitangi ma te ture e tohutohu te huarahi ki nga iwi o Niu Tireni, me noho ratou i roto i te ture penei me Ingarangi, a ko te Ture nona te mana e kohi-kohia nei nga reiti i tenei Motu he mea kape mai i nga ture o Ingarangi. Na reira ka patai atu au ki a koe mehemea e penei ana te tikanga o tau me hawhe nga reiti e kohikohia ana e te Runanga, e te Kaunihera, e te Poari ranei, i roto i ona rohe, ma te iwi Maori tetahi taha ma te Kuini tetahi taha, i peratia ai hei tohu kaore ta te Runanga i te takahi i te ture. Koia pea tenei te tikanga o to korero?

Te Bawhiti: I aronui tonu taku korero tuatahi. Kaore au i whakamarama haere i aku korero. Ko te patai o muri iho e mea ana me tohutohu au mo nga reiti, a korero atu ana au ki te titiro a nga Maori he nui te mate e pa ana ki a ratou i runga i nga reiti e tonoa ana mo o ratou whenua i naianei na reira ka kimi i tetahi tikanga hei whakaora i to ratou mate.