page 67

Paratene Ngata: Ka karangatia ki te aroaro o to Komiti, ka whai-korero, ka patairia.

Paratene Ngata: Ko Paratene Ngata toku ingoa, a ko Ngatiporou toku iwi, ko tetahi tenei o aga iwi nui o te Tai Rawhiti. He ateha ahau note Kooti Whenua Maori, a he Kai-whakahaere, ahau no te Kooti Whenua Maori, he mea ata raihana e te Kooti hei pera. Ko ahau te mangai mo au mo te Pire i whakatakotoria e te Pirimia Ki te aroaro o nga hui Maori o te Motu nei, i whakatikatikaina nei e te hui ki Papawai. Kua perehitia ki te reo Ingarihi ki to reo Maori nga menemana whakatikatika i oti i to hui ki Papawai, a kua whakatakotoria ki te aroaro o te Whare Paremete. Koia tenei te Pire me nga menemana whakatikatika a to hui Maori ki Papawai. [Ka hoatu taua Pire me nga menemana ki te Komiti. Tirohia i nga Pukapuka Apiti.] Ko te Pire kua hoatu na e au ki te Komiti he whakarapopototanga tena no nga menemana whakatikatika a nga iwi o etahi takiwa o te Motu nei. I timataria nga whakatikatika mo te Pire a te Pirimia te hui ki Te Waipatu i tae nei te Pirimia ki reira. He hui nui tera, a he maha nga iwi Maori i tae ki reira No taua hui ka timataria te mahi whakatikatika i te Pire, a ko enei nga menemana whakatikatika i mahia e te hui ki Te Waipatu. [Ka hoatu ki te Komiti aua menemana Tirohia i nga Pukapuka Apiti.] I takoto enei menemana whakatikatika ki to hui ki Papawai, a ko te Pire me aua whakatikatika tena kua perehitia nei. No te taenga o Honore Timi Kara ki Whanganui kia kite i te nehunga o Meiha Keepa ka mahia ano etahi menemana, whakatikatika. I muri i tera ka haere te Pirimia ki Whanganui kia kite i te mate o Meiha Keepa, a ka tahuri ano nga iwi o reira me Ngatiruanui ki te mahi i te Pire, a koia enei nga whakatikatika i mahia e taua huihuinga tangata. [Ka hoatu ki te Komiti aua whakatikatika. Tirohia i nga Pukapuka Apiti.] He mea hanga ki te pitihana katahi ka tukua mai ki te Pirimia. I takoto enei whakatikatika ki te hui fa Papawai. Na tenei ano etahi menemana na tetahi hapu e noho ana i Te Takapau, takiwa o te Tai Rawhiti. [Ka hoatu ki te Komiti aua whakatikatika. Tirohia i nga Pukapuka Apiti.] I takoto ano hoki enei whakatikatika ki te hui ki Papawai. Na nga iwi o raro atu o Nepia, ara, o te takiwa ki Petane, Haaki Pei, etahi whakatikatika mo te Pire. Na tetahi hui nui o nga hapu o taua takiwa aua whakatikatika i mahi, a i tukua atu aua mea ki te hui ki Papawai. [Ka hoatu ki te Komiti aua whakatikatika. Tirohia i raro nei.] Na nga hapu o Mohaka, Haaki Pei, etahi whakatikatika, a i tukua atu ano era ki te hui ki Papawai. [Ka hoatu ki te Komiti aua whakatikatika. Tirohia i nga Pukapuka Apiti.] Na, tenei etahi whakatikatika ano a nga iwi o Whanganui, na tetahi hui i karangatia e te Whatahoro i mahi, a i tukuna ano hoki enei ki te hui ki Papawai. [Ka hoatu fa te Komiti aua whakatikatika. Tirohia i nga Pukapuka Apiti.] I whiriwhiria enei pukapuka katoa e te hui nui ki Papawai. Tenei ano etahi whakatikatika na nga iwi o Porangahau, engari kaore enei e perehitia, a i takoto ano nga kape o enei ki te hui ki Papawai. [Ka hoatu fa te Komiti aua whakatikatika. Tirohia nga Pukapuka Apiti.] Tenei hoki etahi atu whakatikatika na Ngatihineuru, e noho nei i Tarawera, i takoto ano enei ki te hui ki Papawai. [Ka hoatu ki te Komiti aua whakatikatika. Tirohia i nga Pukapuka Apiti.] Tenei etahi whakatikatika na o Ngatiporou; e rua nga hui o taua iwi nana i paahi aua mea. I tukua mai enei ki au ki Papawai, a naku i whakatakoto atu ki taua hui. [Ka hoatu ki te Komiti aua whakatikatika. Tirohia i nga Pukapuka Apiti.] Tera ano etahi whakatikatika na nga iwi o te Wairoa tae atu ki Nukutaurua, Haaki Pei, engari kaore i homai ki au e te tangata nana i mau mai, i whakahokia e ia, na reira kaore e taea e au te hoatu ki te Komiti. Ko ena whakatikatika katoa kua hoatu na e au ki te Komiti, hui atu ki te Pire a te Pirimia, i whiriwhiria katoatia e te hui ki Papawai, a ko te otinga tena ko te Pire a te hui ki Papawai, a kua whakara-popototia ki roto ki taua Pire nga whakatikatika kua hoatu nei e au ki te Komiti. Na i te mea kua atu whakatakotoria atu nei e au nga whakatikatika me nga tohutohu a nga iwi e tautoko ana i te Pire, he kupu tenei mo nga tangata Maori e noho nei e turaki nei i te Pire, i tae ratou ki te hui ki Papawai i te wa e mahia ana ena whakatikatika. Ko Mohi te Atahikoia te tiamana i te huihuinga tuatahi o te Komiti ki te Papawai ki te whiriwhiri i aua whakatikatika, a i tae ano ia ki nga huihuinga o te Komiti i muri iho, a i reira ia i nga mahinga i oti ai enei whakatikatika katoa. No te mutunga o te hui ka haere mai au me oku hoa rangatira ki Poneke nei hei tiaki i te Pire i te wa e mahia ana e te Paremete, a ki te tautoko kia whakaurua ai nga whakatikatika i oti te mahi e te hui ki Papawai. No te putanga mai o nga hunga whakahe ki te Pire, ka kite au i a Mohi te Atahikoia me etahi atu tangata i tae ki te hui ki Papawai, a i uru ki te whakatikatika i te Pire, ka miharo au mo to ratou haere rawa mai ki konei ki te whakahe i te Pire. Me whakaatu e au ki te Komiti nei ko nga putake tautohe i Papawai, nana i wehewehe ai te iwi, e toru nga tino take. Ko tetahi wehenga o te iwi i mea me whiriwhin te Pire a te Pirimia. Ko tetahi wehenga i mea me waiho te Pire kaua rawa e whiriwhiria, engari me maka atu ki rahaki, a me tono e ratou ki te Kawanatanga kia whakaaetia he mana motuhake mo te iwi Maori, ara, he Kawanatanga Maori, he Paremete Maori, kia riro ai ma nga Maori ano ratou e whakahaere. Ko te toru o nga wehenga i tautoko i te whakahaere a te Kingi—ara, i te Pure Kaunihera Maori. Ko enei nga take e toru nana i wehewehe te iwi Maori, a na runga i te tautohetohe ki ena take e toru ka wehe te hui ka pakaru. Engari ko ahau me oku hoa rangatira i tahun matou ki te whakatikatika i te Pire i tukua ki taua hui e te Pirimia, a koia tena te mahi i oti i a matou ko te Pire i hoatu na e au ki te Komiti nei. Kaore au e korero nui mo nga whakatikatika i mahia e te hui mo te Pire a te Pirimia, notemea akuanei tera te Komiti e patapatai ki au mo tanu mea, engari ka tono au ki ki te Komiti kia ata titirohia nga whakatikatika, i mahia e te hui ki Papawai, a ma te Komiti e whakatau, ka taea ranei te whakauru o katoa o etahi anake ranei o aua whakatikatika ki te Pire a te Pirimia kaore ranei. E tono atu ana matou kaua e tangoma atu o matou mana ki o matou whenua.

708. Tame Parata: He aha tena "mana"; ko te mana whakahaere i te whenua te tikanga o tene kupu au?

Paatene Ngata: Ko o matou taitara ki o matou whenua. Kei te whakaae noa atu matou ki te tuku atu i o matou whenua ki te Paori mana e whakahaere, engari kaore matou e whakaae ki te page 68tuku atu i te mana o te whenua—i te fee-simple o te whenua—ki te Poari. Ko tetahi hiahia o matou me uru ano nga Maori ki nga mahi whakahaere mo o ratou whenua, ara, me whakariterite tahi nga tangata o te whenua me te Poari. Ko tetahi kupu a matou, ko nga iwi e whakahe ana ki te Pire me ata wehe atu o ratou takiwa ki a ratou anake. Me paahi te Pire e takoto nei i te aroaro o te Komiti, me whakatau ki runga ki nga takiwa o nga iwi Maori e whakaae ana e tautoko ana i tenei Pire.

709. Te Tiamana: Ko te Pire i whakatikatikaina nei i homai nei e koe ki te Komiti tau e mea nei?

Paratene Ngata: Ae; ko te Pire i whakatikatikaina, a i whakaaetia nei e te hui ki Papawai. Ma aua whakatikatika e whakaatu nga mea katoa i whakaarohia e te iwi Maori, a e hiahiatia ana e ratou kia whakaurua ki te Pire. Ko te Pire tuatahi, ara, te mea i tukua atu e te Pirimia ki te hui ki Papawai, e rua tekau ma waru ona tekiona, a ma nga whakatikatika a te hui ki Papawai ka eke ki te wha tekau ma mina nga tekiona. I whakapaua katoatia o ratou whakaaro ki aua whakatikatika hei whakapai ake i te ahua o te Pire, a kei te kape perehi o te Pire i hoatu na e au e mau ana aua whakatikatika. Mehemea e rima tonu nga tekiona o ta te Pirimia Pire i tuku atu ai, ka neke atu ano i nga Maori na tekiona, notemea e kore e pau nga taha me nga ahua katoa o te Pire ki te iti iho nga tekiona i ena e mau na i te Pire a te hui ki Papawai.

710. Te Tiamana: Ki te kore te Pirimia e whakaae kia uru a koutou menemana whakatikatika me pehea?

Paratene Ngata: Ki te kore te Pirimia e whakaae ki te whakauru i aua menemana ki te Pire, kaati ka tono au ma te Whare e whakauru.

711. Te Tiamana: A ki te kore hoki te Whare e whakaae?

Paratene Ngata: Ka mutu i kona. E kore hoki e taea e au te pehea.

712. Te Tiamana: Mehemea ki te kore te Whare e whakaae katahi ranei koe ka whakaae ki te Pire a te Pirimia.

Paratene Ngata: Ae. Ka tono atu au ki te Whare kia paahiti a te Pire, ahakoa kaore i urua matou menemana whakatikatika, ko te take he mea tono e te iwi Maori ki te Kuini kia mahia he Pire, a whakahokia mai ana e te Kuini ma ona Minita i Niu Tireni e whakaaro te pitihana. I runga i taua whakahoki me paahi hei ture te Pire a te Pirimia, ahakoa kore e tino rite ki ta nga Maori i hiahia ai.

713. Te Tiamana: Ka whakaae ranei koe ki te Pire a te Pirimia?

Paratene Ngata: Ae, koia tena te tikanga o taku korero. Te take i penei ai taku kupu, ki te paahitia taua Pire hei ture, ma tena ka mohiotia te utu a te Paremete ki ta matou inoi ki te Kuini. Ma tena ka kitea nga kino o te Pire, ka mohio nga Maori ki te mea i hoatu ki a ratou; a ma ratou a tona wa e whakatakoto atu taua take ki te aroaro o te Kuini, e whakaatu ki a ia nga mate me nga mahi he i mahia mo ratou. Te take i penei ai taku kupu ko matou, ko te iwi Maori, kua tinga i te kimihanga i ia tau i ia tau kia mahia mai te mea tika mo matou. Kotahi tonu te huarahi e tuwhera ana ki a matou, ko te Paremete anake. Ko nga whakaaro me nga whakaatuatu e whakaputaina ana e te iwi Maori hei kimi ora mo nga mate e peehi nei i a ratou kua puhore katoa a taea noatia tenei wa, a i naianei kotahi tonu te huarahi e tuwhera ana ki a ratou, a koia tena ko te huarahi kua whaia nei e au me oku hoa Maori e tautoko nei i au. I tukua mai e te hui ki Papawai te Pire ki au me oku hoa rangatira, me te ki mai ki a matou kia haria atu ki te Paremete, kia paahitia hei ture; a ki te kore e paahitia e te Paremete, heoi ano e taea te pehea. I penei ai taku whakamarama atu kia mohio ai te Komiti koia enei nga menemana whakatikatika a te iwi Maori, a tenei kua haria mai aua mea ki konei kia whiriwhiria e te Paremete. Ki taku whakaaro kaore e taea te mahi kia kotahi he ture mo nga Motu katoa nei—ara, kia kotahi te ture e rite ai nga hiahia o nga iwi Maori katoa, notemea kei te rereke te ahua o nga whenua me nga tikanga e pa ana ki nga whenua o ia takiwa. Na tenei ahua hoki i maha ai nga ture e pa ana ki nga whenua Maori, a i rereke ai nga ture mo nga whenua Maori o tetahi takiwa i nga ture mo nga whenua Maori o tetahi atu takiwa. Kei etahi takiwa he papai he motomoto nga whenua, kei etahi takiwa he kikino nga whenua. Kei etahi he tino kikino rawa atu. Na reira ki taku whakaaro e kore e taea e koutou te hanga kia kotahi tonu te ture mo nga whenua Maori katoa. Tena pea e 200,000 nga eka whenua kei te toe ki nga Maori o Te Waipounamu. Ko era whenua e rereke ana te takoto i nga whenua o Aotearoa nei. Na reira kaore au i te kite i te painga o tenei Pire mo nga whenua o Te Waipounamu. Ko nga whenua o reira kua oti te wehewehe ki ia tangata, he ririki nga piihi a ia tangata, he tangata ano e 8 eka, he tangata ano 10 eka, a he pera haere te ahua. Ki taku kaati noa iho nga whenua o Te Waipounamu, kaua e hanga he ture hou mo reira. Na tenei ano hoki etahi whenua kei Aotearoa nei kua oti te roherohe me te wehewehe ki ia tangata Kei te Tai Hauauru e 200,000 nga eka kei raro i te mana o te Kai-tiaki mo te Katoa e whakahaere ana Kei waho enei whenua katoa i te mana o tenei Pire. Kei te Paaka o te Iwi Katoa i Tongariro takiwa o Taupo, e 65,000 nga eka, a kei taua takiwa ano e 29,000 nga eka kei raro i te mana o te Ture Ngawha. Me etahi atu whenua o nga Maori kei reira ano kei raro i te mana o te Ture Taone Maori Kei waho katoa enei whenua i te mana o te Pire nei. Kei te takiwa o te Arawa e 660,000 nga eka kei raro i te Ture Ngawha, kei waho katoa enei whenua i te te mana o tenei Pire. E 656,000 nga eka o te whenua o Tuhoe, kei waho katoa i te mana o tenei Pire. Ko nga whenua katoa o te takiwa o Hauraki me etahi o nga whenua o te takiwa o Ngapuhi kei raro katoa i te Ture Maina Koura me etahi atu Ture e pa ana ki nga mahi mo nga rakau kauri. He nunui nga whenua kua ruhitia kia mahia nga rakau kauri o runga. Na kei Poneke nei me etahi atu wahi o Aotearoa etahi whenua kei raro i te mana o etahi kai-tiaki i whakaturia i mua. Ki taku whakaaro me taka enei whenna katoa ki waho o te mana o tenei Pire. Kei nga hahi karakia etahi whenua e pupuri ana i runga i te tikanga tiaki, he mea tuku atu ki a ratou i mua hei whenua mo nga kura ako tamariki a ko etahi whenua kua riihitia e nga Maori ki nga Pakeha noa. E tika ana enei whenua katoa kia taka ki waho i te mana o tenei Pire. Ko nga whenua e toe ana ki nga Maori he itiiti nei nga nga whenua papai e taea te mahi me te noho e ratou, Ko te nuinga he maunga he kino. He maha page 69nga eka, he pera me nga whenua o Taupo, he pungapunga anake. He pera ano hoki a Ngapuhi he tupuhi nga whenua, ko te nuinga o te whenue e toe ana ki nga Maori i naianuei ehara i te whenua pai. Koia tena te take i ki ai au e kore pea e taea te whakakotahi he Pire mo hei mangai mo ratou, ki te Na reira Ka inoi atu matou, te wahanga o te iwi Maori e tu nei ko au hei mangai mo ratou, ki te Paremete kia whakatikatikaina te Pire nei kia rite ki ta maton e whakaatu atu nei, a kia paahitia mo nga whenua o te Tai Rawhiti, a taihoa ake nei, a tona wa, ki te kitea ona mate me whakatikatika ma, matou, ma nga iwi Maori o te Tai Rawhiti, e haere mai ki te Paremete kia mahia aua whakatikatikanga Kaore ano hoki he tore i hanga e te Paremete i pumau tonu kaore i whakatikatikaina i muri iho. E tono ana matou kia hereherea rawatia o matou whenua kia kore ai e taea te hoko, penei me ta te Pire a te Pirimia e mea nei; a me paahi e koutou te wahi o te Pire e arai nei i te hoko i te muru me era atu mea, kia kore rawa ai e taea te hoko me te muru o nga whenua Maori mo te nama. Me tau nga here katoa e korerotia nei e an ki runga ki nga whenua Maori, a me whakatu nga Poari Kei nga whakatikatika i boatu na e au e whakaatu ana, ko ta nea Maori e hiahia ana kia tokowha nga mema Maori o te Poari, a ko te rima o nea mema o te Poari ko te Komihana mo nga Whenua o te o te Karauna, a ko ia hei Tiamana. Koia tena te hiahia o nga Maori ina whakaturia nga mema o te Poari. E tono atu ana matou kia ata hurihuria e te Komiti nei tena ahua, a ki te mea te Komiti me hoatu ano he mema Pakeha mo te Poari, e kore maton e whakahe ki tena, engari kia kotahi tonu te Pakeha hou e apiti atu, kia rua ai nga Pakeha kia wha ai nga Maori. Engari e ui ana matou nga Maori he aha rawa te take i uru ai nga Pakeha, i te mea no nga Maori anake nga whenua ka whakahaerea e te Poari. Otira kaore a matou whakahe mo te meatanga kia, uru to Komihana o nga Whenua o te Karauna ki te Poari, a mo te meatanga ko ia hei Tiamana hei upoko mo te Poari. He pai kia whakamatauria i te tuatahi kia tokowha nga mema Maori mo te Poari, ko te Komihana mo nga Whenua o te Karauna hei Tiamana. Ko te Poari hei upoko hei tino kai-whakahaere, a me whakatu he Komiti mo ia takiwa i raro i to Poari. Kia rua nga komiti—he komiti takiwa tetahi, he komiti poraka tetahi. Kei roto i a matou whakatikatika mo te Pire enei tikanga e whakaaturia ana, a ki ta matou whakaaro ki te peratia he tikanga ka ngawari nga whakahaere mahi i raro i te Poari. Me tu te Poari hei Kooti a mama e whakahaere nga mahi a te Kooti Whenua Maori; ma nga komiti e tautoko nga mahi a te Poari. Ma nga komiti e whakawa nga whenua Maori a ma te Poari e whakamana e paahi nga whakawa e whakahaerea ana e uga komiti, ara, nga whakatau katoa a nga komiti kaore e tautohetia ana e piiratia ana. Ko nga whakatau a te komiti e piiratia ana me tuku atu ki te Poari, a ko ta te Poari i whakatau ai ko te mutunga tera. Ma te Komihana o nga Whenua o te Karauna e haina nga taitara katoa e whakaputaina ana e te Poari, a, mo nga mahi rehitatanga pukapuka mo era tu mea, ki ta matou me tu tonu nga kai-rehita me nga kai-tuhituhi me nga kai-whakamaori o to Kooti Whenua Maori hei mahi i aua tu mahi. Ki ta matou, ki te whakaaetia, ka ai tenei tikanga hei whakangawari i nga mahi katoa e pa ana ki nga whenua Maori, notemea ka haereere tonu nga komiti ki nga kainga Maori, ma tera ka mohio ratou ta nga hiahia katoa o nga Maori. Ma tenei ka tino mama te taha ta nga iwi Maori. Kaore e penei ta nga komiti me ta te Kooti, e tu tonu nei ki nga taone. Kaore e kumea atu nga Maori ta nga taone e nga komiti penei me ta te Kooti, ki reira whakapau moni ai me ona tini mate. Ko nga keehi i waenganui i te Pakeha me te Maori, ma te Poari ena e whakatau. He ngawari noa iho te nuinga o nga keehi, a ka riro ena ma nga komiti e whakatau. Ki taku mahara tera e eke ki te rniriona ki te hawhe miriona ranei nga eka o nga whenua papatupu o total takiwa e toe nei. Ki te paahitia tenei Pire, a ki te hoatu te mana ta te Poari e whai mana ai ia ki te whakatau i nga whenua papatupu, ta taku mohio ka mama noa iho te whakatau o nga whenua papatupu o toku takiwa. Tetahi take i tino mea ai matou kia whakaaetia to Poari, koia tenei: E kore rawa te Maori e kaha ki te tu ake i te aroaro o te Poari korero teka ai, notemea ka mahia ana mahi i te aroaro o te iwi Maori a ka puare ki te katoa. He iwi mohio te Maori ki ona korero, a ki te korero teka tetahi tangata ka mohio katoa te iwi e noho ana i roto i te kooti a ka whakahengia, tena ko nga Kooti Pakeha ko nga tangata anake e whai keehi ana nga mea e tukuna kia korero. Kaore e tukuna tetahi atu tangata kia korero, ta te pokanoa te tangata ki te pera ka hopukia. Mo nga whenua papatupu ena korero aku. Na, mo nga whakawa wehewehe, me pena ano, ma te komiti e whakawa; kaore he uauatanga. Ka nui te pai o nga keehi e whakariteritea ana i waho o te Kooti e nga Maori mo nga wehewehe paanga, me etahi atu mahi; ka oti ka hoatu ki te Kooti taa whakataua. Ko nga keehi e peratia ana ka nui te tere o te mahi, oti tonu atu kaore he raruraru i muri iho. Na me pera ano te whakahaere mo nga keehi roherohe, a ko ta matou, ko ta te iwi Maori, e tono nei ko te mana kia homai e koutou, e te Paremete, kia whai mana ai matou ta te whakatautau ki te whakaotioti haere i o matou nei raruraru, ki te homai taua mana tera e oti pai o matou raruraru me a matou mahi katoa. Ko nga keehi ngawari nga mea e hoatu ma te komiti e whakatau, kaore e hoatu nga mea uaua ki a ratou. Ka waiho nga keehi uaua ma te Poari e mahi e whakatau. Kei te mohio nga Tiati o te Kooti Whenua Maori e oti ana nga keehi uaua o te Motu nei i nga komiti, ara, he mea whakariterite i waho o te Kooti ka oti ka hoatu kia whakataua. He Ateha au no te Kooti Whenua Maori, he kai-whakahaere whai raihana, a he mea tino kite naku aku kua korero atu na. Ko au teAteha o to Kooti nana i whakawa te Rohepotae Poraka o Ngatimaniapoto nana i roherohe taua whenua nui. Ko au te tangata nana i whakamarama ki nga iwi o reira te huarahi mo ratou. He nui nga mahi i oti i au i roto i waho hoki o te Kooti, ara, he tohutohu ki nga hapu me nga komiti i nga huarahi e ngawari ai te mahi, heoi ano ma te Kooti he whakamana. E iwa nga marama e mahi ana taua Kooti, a e waru tekau ma ono rawa nga wawahanga whenua i oti, a kaore rawa he tono whakawa tuarua kia kotahi i ara mo tetahi o aua keehi. Ko te take i pai ai aua whakataunga kaore i riro i to te Kooti tikanga anake, engari i ta nga komiti Maori i whakariterite ai i waho. Kaore he utu mo aua Komiti. Ko maua anake ko te Tiati nga tangata e utua ana. Ka pera ano te pai o nga mahi a nga Komiti e tonoa nei kia whakaturia i raro i te mana o te Pire nei me te mahi page 70a komiti o Ngatimaniapoto, a tera e korekore noa iho nga moni e pau i a ratou. Kaua aua Komiti e utua i te wa e mahi ana ratou i nga whenua o to ratouake takiwa; engari kia puta ki waho o to ratou takiwa, katahi ka tika kia utua ratou. Mo te wehewene i nga whenua tenei kupu, ara, e whakaae ana au ki te tika o te whakaaro i puta i etahi o nga mema o te Komiti nei ma te roherohe me te wehewehe i nga whenua ki ia tangata e ora ai te iwi Maori, e taea ai e ratou te pupuri o ratou whenua. Engari kei etahi tu whenua anake e taea ai taua tikanga. Kei nga whenua nunui anake, tokoiti nga tangata o roto, katahi ka taea taua tikanga. Ka pai taua tikanga mo nga whenua raorao e taea ana te mahi ki te parau. Tena mo nga whenua e 5,000 eka te nui, a e toru rau e wha rau ranei nga tangata o roto, ki taku whakaaro kaore e pai taua tikanga, notemea ki te wehewehea enei tu poraka ki ia tangata, tera e nui ake nga moni e pau i nga ruri, i nga rehitatanga i nga taitara, i nga piiratanga, me era atu mahi, i nga utu tika mo te whenua e mahia peratia ana.

714. Te Tiamana: Me pehea ena tu poraka ririki?

Pamtene Ngata: Ki taku me kimi e hia nga hapu no ratou te poraka, ka wehewehe ai ki ia hapu. Mehemea e toru e wha ranei nga hapu, me wehewehe ki ia hapu ka waiho i tena. Ki te paahitia tenei Pire, heoi kua ai he mana e taea ai e ia hapu te whakatu i tetahi o ratou hei mema mo te komiti. Me uru he mema mo ia hapu ki taua komiti. Ka oti nga mema katoa o taua komiti te whakatu ka karangatia tona ingoa ko te "komiti poraka." Ko taua komiti poraka te mangai mo nga hapu no ratou te whenua ra, a ma taua komiti e utu nga reiti e whakahaere nga mea katoa e pa ana ki taua whenua.