Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paremete: 1901

Whai-Korero

Whai-Korero.

E nga Rangatira Honore o te Kaunihera, Me nga Mema O te Whare o Raro,—

Nui atu te koa o taku ngakau i taku tutakitanga ano ki a koutou e noho huihui nei i roto i te Paremete.

I muri i tera tuunga o te Paremete pa ana tetahi aitua nui whakaharahara ki te iwi i runga i te matenga o to tatou Ariki Atawhai o Kuini Wikitoria i te 22 o nga ra o Hanuere kua taha ake nei.

No te putanga o te rongo o tona matenga, ka rangona te tangi, me te aue, puta noa i nga wahi katoa o te ao. Ko te mahi kaore rawa e taka ana i nga whakaaro o to tatou Kuini kua mate nei ko te whakahaere i te ora mo ona iwi, ko te whakauu i o ratou tika, me te hanga kia neke haere atu he painga mo ratou. Ko tona ingoa nui me ana mahi pai ka ora tonu, ake, ake, a kua tapaea mai etahi kororiatanga e kore rei e mate ki runga ki a tatou i runga i tona Kuinitanga. Kua pa, te matenga o to tatou Kuini pai, o Wikitoria, hei aitua nui ki runga ki te ao katoa e kore rawa nei e taea le whakaora. I arohatia nuitia ia e ana pononga, a ka mau tonu tona ahua me te mahara tonu ki a ia o roto i o ratou ngakau, e kore e warewaretia, a e tino tika ana kia ringitia nga roimata o te iwi ki runga ki tona urupa.

Kua tukuna atu e au he kupu mihi he kupu tangi ki a Kingi Eruera me tona whanau, a whakautua peneitia mai ana e te Hekeretari Nui mo nga Koroni: "Kua whakahaua mai ahau e te Kingi me Tona Whanau kia whakapuakina atu e au a ratou kupu mihi pono, a tenei ka apitiria atu hoki nga kupu mihi a te Kawanatanga o te Kingi, mo nga kupu tangi a Niu Tireni mo te matenga o Kuini Wikitoria e tangihia nei."

No te matenga o tona whaea aroha, o Kuini Wikitoria Pai, ka eke te Kingi ki runga ki te Torona a kua tapaina tona ingoa ko "Kingi Eruera, VII," me nga tangata o tenei koroni i tino kaha ki te whakapai i te tuunga o te Kingi hou, me tona ekenga ki runga ki te Torona i ata panuitia tikatia i te kuaha tonu o to tatou Whare Paremete. I pera ano te panuitanga i ia taone i ia paro me ia kaute i page 2roto i te koroni, kotahi ano marangatanga o te reo o nga tangata katoa ki te karanga "Kia ora te Kingi."

Ko te tino mea e ata tau ana hei koanga ngakau, mai o te whakatuunga o te koroni, ko te taenga mai i mua tata ake nei o te Tiuka o Cornwall me York raua ko tana Wahine, a e tino mohio ana ahau e kore e mutu ta raua whakapai ki nga iwi o tenei koroni mo te kaha rawa o te piripono me te pai o a ratou kupu powhiri whakatau, i a raua Ko nga whaikorero i puakina he mea ata hoatu marire e te iwi watea, e te iwi aroha, a e whakaatu ana i te whakaaro piripono ki te Kingi, me tona Torona, me tona tinana tapu. Ko nga kupu powhiri me nga kupu mihi i whakapuakina ki te Tiuka o Cornwall me York raua ko tana Wahine i nga wahi katoa o te koroni i haerea nei e raua, he kupu pono, he kupu tika, a na te katoa i whakapuaki

Ko nga mahi a nga iwi Maori i hui ki Rotorua nui atu te pai, katahi ano ka kitea kia pera le ahua, o mua iho, a e kore pea e kitea tetahi hui pera te ahua o tenei iwi ingoa nui, o te iwi Maori, a muri atu nei.

Ko enei kupu i kowhiria i roto i te reta a te Tiuka ki ahau, he tuku mai i tana kupu mihi whakamutunga i to raua haeretanga atu ko tana Wahine i konei, e whakaatu ana i te pai o to raua whakaaro, me to raua koa i a raua e noho ana i konei.

"Tanitini, Hune te 27, 1901.

"Ki a Rore Ranapare, - I te mea ka tata nei ta maua haere e tino hiahia ana ahau ki te whakaatu atu ki nga iwi o Niu Tireni i te nui rawa o te pai me te koa i tau ki a maua i to koutou whenua ataahua, me te toko ake o te aroha i a maua ka haere nei, me te mau tonu i a maua o aua mahi hei taonga nui rawa, e pumau tonu ai te aroha me te mahara ki te pai o te manaaki, ki te nui o te aroha, ki te kaha o te piripono, me te nui o te ngakau atawhai, i whakakitea mai nei ki a maua i nga wahi katoa, i a maua e noho ana i roto i a koutou

"I tino nui atu taku koa i taku tutakitanga a tinana ki te iwi Maori he kanohi he kanohi, tae noa hoki ki to ratou hui nui whakaharahara, hui pai, i tu nei ki Rotorua, tae noa ki taku korerorero tahitanga ki o ratou tangata ingoa nunui me o ratou rangatira. He koanga ngakau te rongonga atu ki a ratou i to ratou piripono ki te Kingi, me a ratou kupu tangi mo to ratou Kuini aroha, me te kitenga atu i te kaha rawa o to ratou ngakaunui me to ratou aroha ki a maua. Kei te tino pai rawa atu ki ahau tenei ahua e noho nei tenei iwi tawhito, tenei iwi toa, tenei iwi aroha i roto i te rangimarie me te ora, me te uru tahi ratou ko o ratou tuakana Pakeha ki te hapai i nga mahi o te ora me te tika, me te tautoko i te mana o tenei taonga nui o te kotahitanga o te tangata

"Ahakoa te poto o to maua nei noho i konei, na nga raruraru hoki i kore ai e taea te noho roa, engari ka noho tumanako tonu toku ngakau me e kore e nuku ke ake te kaha o te aroha e takoto nei i waenganui o te Whenua Matua me Niu Tireni i runga i to maua taenga mai ki konei haerere ai, kitekite ai i te whenua, me te tangata, me e kore e aronga hei whaka u rawa i nga taura o te aroha me te whanaungatanga e here nei i a tatou i tenei ra kia tino piri tata rawa ai.

"Ko toku nei hiahia me mau tonu te ora me te tupu haere o to koutou whenua. —Hei kona, e Rore Ranapare, na to hoa pono.

"Na Hori."

No te timatanga o tenei rau tau hou ka whanau ko te Kotahitanga o nga koroni o Atareiria: Ko te Raiti Honore te Pirimia me te Honore te Minita Maori nga Minita o Niu Tireni i haere ki taua mahi nui. Whakatuwheratia ana te Paremete o taua Kotahitanga e te Tiuka o Cornwall me York i te 9 o nga ra o Mei, tetahi mea nui hei matakitaki: Ko te Honore te Hekeretari o te Koroni, me te Honore te Minita o nga Kura, nga mea i tae ki reira hei hari i te ingoa o tenei koroni.

Ka koa nga tangata katoa e whakaaro pai ana ki tenei koroni me nga iwi o Rarotonga me era atu moutere e ka rongo ratou kua whakaputaina he Letters Patent, i te 13 o nga ra o Mei, 1901, e whakaatu ana i te whakaaetanga a te Kingi ki te whakanukuhanga o nga rohe o te koroni kia uru mai ai nga moutere i whakaingoatia i roto i nga motini i paahitia e nga Whare e rua o te Paremete i tera tau, a i roto hoki i te Panuitanga i whakaputaina e au, a i panuitia hoki i te aroaro o te Tiuka o Cornwall me York page 3raua ko tana hoa Wahine i to raua unga mai ki Akarana Kua whakanekehia aua rohe timata mai i te 11 o nga ra o Hune, 1901.

Kei te mohio koutou i tae mai etahi hoia o nga ope o Ingarangi me Inia ki te Whakakotahitanga o nga Koroni o Atareiria, a no muri nei ka haere mai ki konei ki to tatou nei koroni, a nui atu te hari o toku ngakau i taku kitenga i te kaha rawa o te manaaki me te powhiri a nga iwi o Niu Tireni i a ratou. Nui rawa atu te whakamihi a nga apiha me nga hoia o aua ope mo te pai rawa o ta konei manaaki i a ratou. I puta ano hoki nga kupu mihi a nga apiha rangatira i to ratou hokinga atu i konei mo te pai o te atawhaitanga me te manaakitanga i a ratou

E hari ana ahau mo taku kahanga ki te whakaatu atu ki a koutou, i tae mai te manuao "Brooklyn" o Amerika, ko Ria-Amirara Remey te kapene, ki Niu Tireni nei, a noho ana i Akarana mo tetahi wa poto, katahi ka haere mai ki Poneke

I manaakitia paitia te Ria-Amirara me ana apiha i to ratou taenga mai ki konei, a e tino mohio ana ahau, tera e mau tonu i a ratou, hei whakaatu ki to ratou nei whenua, te pai o nga mahi i mahia mo ratou i to ratou taenga mai ki tenei koroni.

E pouri ana ahau mo te whawhai e pakangatia mai nei i Awherika, kaore ano i mutu. Otira i runga i nga mahi kaha a Rore Kitena, e hinga haere tonu nei te hoa riri, e tika ana kia maharatia, e kore pea e roa rawa ka mutu taua whawhai.

Ko nga ope hoia tuatahi, tuarua, tuatoru, i tukuna atu i konei kua hoki mai ki te koroni. Ko te tuawha, me te tuarima kei te hoki mai, a no te 29 o tera marama ka tae mai te rongo kua u pai mai ratou ki Albany.

Ko te tuaono me te tuawhitu o nga ope i tukuna atu i konei hei whakakapi mo nga ope kua hoki mai, hui atu hoki ki nga mea e hoki mai ana, e tae ana pea ki te kotahi mano te huihuinga katoatanga o nga apiha me nga hoia o Niu Tireni kei Awherika i naianei, a kei te hapai tonu ratou i te ingoa toa i riro nei i nga ope tuatahi o Niu Tireni i tae atu ki reira i mua atu i a ratou.

He koanga ngakau ki a au taku kahanga ki te ki atu ki a koutou kua timataria te whakatakato o te waea hari korero ki tawahi o te Moana-nui-a-Kiwa (ara, te Pacific cable) Kua hainatia te kanataraka, kua whakatuungia he Poari Whiriwhiri, a e haere tonu ana te mahi whakatakoto i te waea, a ko tena mahi nui a te Emepaea e aronga ana hei painga tahi mo nga koroni me te Whenua Matua, ki te mahara iho e kore e pau te rua tau ka oti

E pouri ana ahau ki te ki atu kua ara tetahi ahua raruraru i runga i te tahuritanga o te Kawanatanga o New South Wales—tetahi o nga hunga i uru ki taua kanataraka—ki te hoatu i etahi painga ki te Eastern Extension Telegraph Company, e tirohia ana tena e aronga hei mate mo taua Pacific cable. I pa ano taua kamupane ki era atu o nga hunga i uru ki te kanataraka, engari kore rawa era i whakaae kia uru atu ratou ki tetahi tikanga tera e waiho bei mate mo te Pacific cable. Ko tera mahi a ratou, e tino mohio ana ahau tera e whakapaingia. Katahi rawa ano hoki ka whakakotahi mai nga mana o Ingarangi, me Canada, hui mai ki nga koroni o Atareiria me Niu Tireni, ki te mahi tahi i tetahi mahi penei, e aronga ana hei painga nui mo Ingarangi me nga koroni katoa, a e kore ano hoki e tika kia tukua tetahi ahuatanga hou kia uru ki roto, kia matua korerorerotia ra ano, kia matua whakaaetia ra ano, e nga hunga katoa e uru ana ki taua kanataraka, katahi ka tika.

E pouri ana ahau ki te ki atu kei te mau tonu te mate uruta i etahi o era atu koroni. Engari he oranga ngakau te korenga o taua mate i pa mai ki Niu Tireni. Ko te Health Act o tera tuunga Paremete ka nui te pai o te haere, a kei te mahia hoki nga tikanga whakatupato katoa e mohiotia ana hei tiaki i te ora o nga tangata o to tatou koroni, hei arai atu hoki i taua mate uruta kino kei whiti mai ki to tatou whenua. Mo runga i te aronga o te ora o te iwi, e koa ana ahau i taku kitenga kua kaha rawa te iwi Maori ki te whakahaere tikanga i raro i te mana o te Ture Kaunihera Maori o tera tuunga Paremete hei atete atu i nga kino, me to ratou kaha hoki ki te whakapai haere i te ahua o o ratou kainga.

page 4

Tera tetahi tangata Maori, kua paahi i nga uiuinga matauranga, kua whakaturia hei Health Officer, a he maha nga tohu i mahara ai ahau tera e nuku haere ake te ora o o tatou taina—o te iwi Maori— e ata haere ai te matemate o te tangata.

I roto i nga marama kaore i te tu te Paremete, whakatuturia ana etahi Roiara Komihana hei uiui, hei ripoata, mo runga mo nga take e pa ana ki nga mahinga waro o te koroni, mo nga rukenga para mahinga maina ki roto ki etahi awa, mo te Midland Reriwe, a mehemea ranei me whakauru atu tenei koroni ki te Whakakotahitanga o nga koroni o Atareiria, kaua ranei, me te rapu mehemea ka taea, kaore ranei, te hanga kia kotahi te tikanga e utua ai nga kai-whakaako kura puta noa i te koroni o Niu Tireni.

I te tahi o Hanuere kua taha ake nei ka timata tetahi tikanga hou i roto i tenei koroni, ara, tuku reta i te meera mo te kapa kotahi, a nui atu te whakapai a te katoa, E hari ana ahau ki te ki atu tika atu te haere o taua tikanga, a ki te mahara iho, i runga i te mea e nuku haere atu ana te mahi, e kore pea e pau te rua tau kua eke ano nga moni e riro mai ana ki to mua ahua, ara, ki te ahua o mua atu i te whakahokinga o te utu. E pouri ana aku Minita mo te korenga o Atareiria kaore ano i whakaae ki taua tikanga hou, a mo ta ratou tapiritanga i etahi moni ki runga ki a tatou reta. E tino tumanako pono ana toku ngakau e kore pea e roa rawa ka whakaaetia te kapa kotahi mo te reta e te Kotahitanga o nga koroni o Atareiria, puta noa i roto i nga rohe o te Emepaea o Piritania. He maha nga iwi ke kaore ano i whiwhi i taua tikanya kapa kotahi nei mo te reta i o ratou whenua ake, engari, tere tonu ta ratou whakaae me tae atu a tatou reta ki reira mo te kapa kotahi.

I te 31 o nga ra o Maehe i pahemo ake nei ka tatauria nga tangata o tenei koroni. E whakaatu ana nga ritaana kua nui rawa ake i te kaute o te tau 1896 te tokomaha o te tangata, a he nui rawa atu te nukuhanga ake i to te 1891. Kei te ahua pai ano te tupu haere o te tangata e ka whakaarohia nga ahuatanga katoa, engari i runga i te mea he whenua hou tenei, he whenua ora, e tika ana kia nuku ke atu te tupu o te tangata, ko te hokinga iho o te whanawhanau tamariki tetahi mea hei maharatanga, hei awangawangatanga. Ko te tino mea pai rawa i roto i te tatauranga i mutu ake nei, ko te nui o te tupu haere o te iwi Maori; a nui atu te hari o te ngakau e ka tirohia taua ahua, mo nga ra e takoto ake nei, a e tauhou ana hoki taua ahua ki runga ki nga iwi Maori e noho huihui ana ki nga iwi Pakeha, e whai ana i a ratou tikanga me o ratou ture.

Ko te tikanga whakaputa moni ngawari ki nga tangata noho whenua, kei te mau tonu te paingia, a nui atu ano hoki te pai o te haere a i roto i enei marama tata kua taha ake nei, i te meatanga kia whakanukuhia ake nga moni itareti, kitea ana he tino painga nui taua tikanga tuku moni-ngawari a te koroni, ehara i te mea ki nga tangata noho whenua anake, engari ki nga tangata katoa e hiahia ana ki te nama moni. E whakaaro ana aku Minita kia hanga tetahi ture whakatikatika i te Ture Whakaputa Moni-nama ki nga Tangata Noho-whe-nua, kia ahei ai te whakaaro o te taha ki nga tangata e riihi ana i nga whenua i hoatu hei awhina kura, e kereme nei kia nama atu he moni ki a ratou mo runga i a ratou whakapainga e nuku ke atu ana i nga moni e whakahuatia ana i roto i a ratou riihi, a kua whakaaetia nei e nga mana whakahaere o nga kura kia hoatu he moni hei whakaea i o ratou mate.

I roto i te tau kua hori ake nei, ahua pai ana te haere o te tikanga kia hokona he whenua hei nohoanga putupututanga mo te tangata Kei te mau tonu te hiahia o te tangata ki te whenua, a hei ritenga e rato ai ana hiahia ka haere kaha tonu te tangotango i nga tu ahua whenua e rite ana mo aua mahi. Ko te Ture i hanga kia taea ai te tango he whenua i roto i nga taone paro hei kainga mo nga tangata kai-mahi, kua kitea kaore i whai kaha: e tae kau atu ana te kupu ki nga tangata nona kia whakahuatia he utu mo o ratou whenua, tere tonu ratou ki te tukutuku i etahi wahi ki nga whanaunga kia hoki iho ai te nui o nga whenua ki te nui e whakaaetia ana e te ture kia puritia, a hinga atu ana i kona te hiahia a nga Kai-hanga Ture.

E te Tumuaki me nga Mema o te Whare o Raro,—

Ko nga rarangi moni utu mo nga mahi o tenei tau ka ata whakaritea i runga i page 5te whakaaro tupato kei pau nui rawa nga moni, a ka tukuna atu ki a kontou pera ano me era atu tau. I te mea kaore ano kia mutu te whawhai i te pito whaka te Tonga o Awherika e kore ano hoki e taea te whakahoki iho nga moni e pau ana i te tari whakahaere i ana mahi.

I te mea e tonoa nuitia ana he moni i Ingarangi, i maharatia me kaua e tonoa he moni nama i Ranana i raro i nga tikanga o te Ture Whakahaere Mahi Nunui. I whakaaro aku Minita he mea tika kia namaia he moni i konei ano kia hawhe miriona pauna, a taea paitia ana I tata ki te miriona pauna nga moni i tukunga mai i runga i taua tono. Ko tetahi mea pai o taua whakahaerenga ko te tokomaha o nga tangata i tuku mai i nga moni kaore nei i nui rawa te moni a te tangata kotahi, a ko nga moni e £5,000 iti iho ranei a te tangata kotahi i whakaaetia katoatia kia namaia mai. Kaore hoki i pau he moni utu mo te whakahaerenga i ana nama, heoi ano te moni i pau ko te panuitanga ki nga nupepa Ko tetahi tikanga hou i timataria i tenei namanga moni ko te whakaritenga kia utua nga hua itareti i Niu Tireni, i Atareiria, i Ranana ranei, a e mahara ana aku Minita ka pera ano hoki te whakahaere a era atu koroni a muri ake nei.

E koa ana ahau i au e whakaatu atu nei kei te nui haere tonu nga mahi utauta tangata utauta taonga o nga reriwe, a i runga i te nui o nga mahi ka nui ano hoki nga moni hei whakapau mo runga mo nga reriwe. Kia tae mai nga eniana me nga taraka kua whakahaua atu nei, e mahia ana hoki i konei, ka rite nga mea katoa e hiahiatia ana inaianei, a e mahara ana aku Minita e kore e roa ka taea te hanga katoa nga eniana me nga kareti me nga taraka ki konei ano.

E whaitikanga ana hoki kia ata rapua he tikanga e taea ai te whakarite he oranga mo nga kaimahi o nga reriwe, kia utua ratou ina pangia e te mate ina tupono ranei ki te mate aitua, me nga koroheke kua roa e mahi ana. E mahara ana aku Minita me aroha ano nga koroheke kua roa e mahi pai ana, e kore hoki e tika kia whakamutua reretia ratou. Kei te pena ano hoki etahi atu tari o te Kawanatanga, kaore he huarahi e taea ai te hoatu aroha ki nga kaimahi, e whakamutua ana, a kaore i te pai kia pera tonu he tikanga. Ko etahi o nga kaimahi a te Kawanatanga ina whakamutua ratou e whai tikanga ana kia mau penihana, ko etahi e utua ana ko te utu o te marama kotahi mo ia tau i mahi ai ia tangata, ko etahi e utua ana ki te utu o te marama kotahi tonu, engari kaua aua utu e hipa ake i tona utu mo te tau kotahi. Ko etahi o aua kaimahi kaore i te kaha ki te pupuri moni hei oranga mo ratou ahakoa pewhea to ratou tupato ki te tiaki i a ratou moni, a i runga i enei tikanga o naianei e whakamutua ana ratou a kaore e hoatu ana he oranga mo ratou. E tino whai tikanga ana kia ata rapua he huarahi e taea ai te whakariterite te tuunga o nga kaimahi o nga tari katoa o te Kawanatanga, e taea ai hoki te whakarite he tikanga utu aroha mo nga koroheke ina whakamutua ratou.

I te kaha tonu te mahi hanga haere i nga tino reriwe i muri mai o tera huihuinga o te Paremete, a ka kaha tonu te whakamahi i aua reriwe. Ko tetahi putake nui e pa ana ki etahi o aua reriwe, ara ko etahi whenua pai hei whakanohonoho tangata kei te piki haere te utu i te mea e mahia haeretia ana nga reriwe ma roto i aua wahi, a e mahara ana aku Minita ki te hokona aua whenua e te Kawanatanga i raro i nga tikanga o te Ture Hoko Whenua hei Whakanohonoho tangata i roto i nga tau e rima e haere ake nei, me whakarite ko tona utu tika o aua whenua o naianei, a ko tera hei utu mo aua whenua ina hokona e te Kawanatanga i roto i nga tau e rima e haere ake nei.

E Nga. Rangatira Honore o te Kaunihera me nga Rangitira o te Whare o Raro,—

Kaore i te tino pai nga tikanga mo nga meera poutapeta o tenei koroni ki Atareiria me Ingarangi, me era atu wahi, a kaore e tino kaha ana te tautoko i a tatou mahi hoko taonga i raro i enei tikanga e mau nei i naianei. E mahara ana aku Minita me whakakoro atu nga raruraru e arai mai nei i aua mahi kia ahei ai te whakangawari nga huarahi whakahaere mo te hokonga atu i nga taonga o konei me te hoko mai i nga taonga o era atu wahi o te ao.

E whai tikanga ana kia whakahaerea nuitia nga mahi hokohoko taonga o tenei page 6koroni, kia taea paitia ai te tukutuku i nga taonga o tenei koroni. Na kua tonoa atu ki nga kamupane whakahaere tima kia whakaaturia mai nga utu e tonoa ana e ratou mo te utanga atu i nga taonga o konei ki Awherika. Kaore i ahua ngawari nga kupu utu mai a aua kamupane, no reira ka ata waiho kia huihui te Paremete, kia tukuna atu hoki he mana whakarite tikanga mo aua mahi. Ka tukuna atu ki a koutou etahi tikanga hei whakarite huarahi mo aua mahi.

Na mo runga mo nga moutere e huaina nei ko te Cook group me era atu moutere kua uru mai nei ki roto ki nga rohe o tenei koroni, e whakaaro ana aku Minita me kaua e whakarereketia hohorotia nga ture e pa ana ki aua whenua, a ko nga ture i whakamanaia e te Paremete o Cook Islands me whakamana a me waiho ko era ano hei ture mo reira mo tenei wa. Kua tonoa atu ki a Meiha Katene kia tu ko ia hei mangai mo tenei koroni, ara, mo te whakahaerenga i aua, moutere.

I etahi whenua o te ao me tenei koroni kua whakahoahoa nga tangata hoko taonga kia piki rawa ake ai nga utu mo nga taonga o roto o te koroni, a e tika ana kia ata whiriwhiria aua putake, a e mahara ana aku Minita mehemea ka tupu haere tonu aua mahi me whakamana he ture e te Paremete hei arai i taua mahi kia kore ai e ahei nga tangata nga kaporeihana nga kamupane ranei ki te whakapiki kia nui rawa te utu mo nga kai me nga waro e hokona ana i roto i tenei koroni.

E hiahia ana aku Minita kia mohio mai koutou kua piki ake te utu mo nga waro e hiahiatia ana mo nga mahi Kawanatanga. E whai tikanga ana kia whiwhi te Kawanatanga i tetahi keringa waro ana ake, kia kore ai aua raruraru, kia puta mai ai hoki he waro ki te Kawanatanga i runga i te utu tika Kei te nui haere tonu nga mahi whakapau waro, a kaore i te taea e nga wahi keringa waro o te Tai Hauauru o Te Waipounamu te whakaputa nui mai i te waro, no reira e tika ana kia whiwhi te Kawanatanga i tetahi keringa waro.

Akuanei te tukuna atu ai ki a koutou he Pire whakarite pooti o te iwi katoa mo ia putake, he Pire Mokete Whenua hoki, me etahi Pire whakatikatika whakatopu hoki i nga ture e pa ana ki nga kaimahi, me nga haora mahi o roto o nga whare mahi taonga, hei whakarite hoki i nga haora mahi mo nga karaka o roto o nga peeke, me nga karaka o nga whare hoku taonga, me era atu putake e pa ana ki te katoa.

Ka tukuna atu hoki ki a koutou i naia tata nei tetahi Pire hei whakanui ake i te utu mo nga mema o te Paremete, a ma koutou e ata whiriwhiri tera. I te mea kua nui nga tangata kua mate i te ahi, kua nui hoki nga whare me nga taonga kua pau i te ahi i muri mai o tera huihuinga o te Paremete, e whai tikanga ana kia ata whakaarohia he tikanga, a ka tukuna atu e aku Minita ki a koutou etahi Pire hei arai i aua mate i roto i tenei koroni kia kaha haere ai nga pirihimana tinei ahi, kia pai ake ai a ratou raweke tinei ahi, kia kaha ai hoki te rere o te wai, kia ahei ai hoki nga pirihimana ki te whakahaere tikanga mo nga hotera me nga whare moenga, kia watea ai he ara putanga mo nga tangata ina wera nga whare i te ahi, a kia ara tonu ai he tangata i waenga po i roto i nga hotera rarahi hei kai tirotiro kei wera te whare i te ahi, a ko tana mahi he haereere tonu i roto i te whare tirotiro haere ai, a ki te kitea e ia kua ka te whare mana e karanga nga tangata katoa o roto.

I tera tau i whakatoputia i whakatikatikaia e te Paremete nga ture whakahaere i nga kawanatanga taone. a e tika ana i naianei kia wkakaotia kia whakatikaia hoki nga ture whakahaere i nga kawanatanga takiwa. No reira ka hohoro te tuku atu i te Pire mo nga Kaute Kaunihera, a e hiahia ana au kia whakamania hei ture.

E whai tikanga ana hoki kia whakatikatikaina te Ture mo nga Tainamana haere mai i tawahi, ara mo ratou e haere heramana mai ana ki tenei koroni i runga i nga kaipuke.

Ka tukuna atu ki a koutou be Pire hei whakawhanui i nga mana o te Tumuaki Kaititiro Hohipera, hei whakarite tikanga hoki kia taea ai te rehita nga wahine kaitiaki turoro o nga hohipera

I te taenga mai o te Tiuka o Cornwall me York raua ko tana Wahine ka kitea kaore te ture i te whakamana i nga kawanatanga takiwa kia whakapau moni mo taua hakaritanga. No reira ka tukuna atu ki a koutou he Pire hei whakamana page 7i te utunga o aua moni e nga kawanatanga takiwa mo aua mahi.

Ka tukuna atu hoki he Pire hei whakawhanui i nga mana whakahaere mo nga whenua e pangia ana e nga mahi keri koura o roto o nga awa.

E tika ana hoki kia whakatikaina nga ture maina me nga kamupane, kia taea ai te whakawa nga Kaiwhakahaere kamupane kia utu hea, a kia kaua e mana te tono ki nga tangata o roto o te kamupane kia utu hea, kia utua ra ano nga hea o aua Kaiwhakahaere, kia tonoa ranei kia utua; a kia pera nga keringa koura me nga keringa waro ara kia utu i tetahi utu iti hei awhina i nga kaimahi o roto o aua maina e pangia ana e te mate.

E koa ana ahu i au e whakaatu atu nei ki a koutou kua timataria te whakatu haere i nga Kaunihera me nga Poari i raro i nga tikanga o te Ture Kaunihera Maori me te Ture Whakahaere Whenua Maori, a kua wehewehea a takiwatia te koroni, kotahi ano te wahi kaore i wehewehea. Kei te mahia paitia aua tikanga, a e maharatia ana tera e whakapuaretia nga whenua a nga Maori e takoto watea ana a e kore pea e roa ka whakanohonohoia ki te tangata.

He mea nui kia mahia he huanui ki nga whenua o te koroni, kia whakanohonohoia hoki ki te tangata. Ka tukuna atu ki a koutou he Pire hei whakarite tikanga mo aua mahi. Na te maia o nga tangata noho whenua ki te mahi i nui haere ai nga taonga i tukuna atu i konei i te tau kua hori ake nei, i hipa atu i era atu tau, a e mahara ana au kei te tuturu te ora o tenei koroni, a e hiahia ana ahau kia pumau tonu hei oranga mo te iwi nui.

E hiahia ana hoki au kia at a whakaarotia nuitia e koutou kia ata whiriwhiria e koutou nga mea katoa ka tukuna atu nei ki a koutou, a ka inoi ahau kia atawhai te Atua i a koutou kia puta ai a koutou mahi hei painga mo te Kiingitanga nui, a kia pumau tonu hoki hei painga mo nga iwi o tenei koroni ataahua.