Title: Nga Korero Paramete: 1886-1890

Author: New Zealand Parliament, Legislative Council

Part of: He reo ture nō te taha Kāwana / Language of the Crown

Conditions of use

Share:

Pire Whakatau I Nga Rahui O Te Tai Hauauru.

Hoani Taipua.—E hiahia ana ahau ki te whaikupu atu mo runga mo tenei Pire. I roa rawa te korerotanga mo tenei putake i tera tukunga mai ki te Whare, i runga i te whakahe a te Pirimia. I mahia ano etahi ritenga whakatikatika i reira, a tukuna atu ana ki te Kaunihera. Mahia ana ano etahi whakatikatikanga a kore moaiho e paahitia. I whakahe ano au i taua Pire i tera tukunga mai ki te Whare. Na tera Kawanatanga i tuku mai i te tuatahi, a na tenei Kawanatanga i tuku mai ano inaianei. He mea tika tenei kia ata whahaarohia e te iwi Maori, a e pouri ana ahau i te mea kaore ano te iwi Maori kia whai takiwa hei rapunga i ona tikanga. He tikanga nui rawa, e pouri ana hoki au ki te poto o te taima hei tirohanga iho ma te Whare. He maha nga rangatira Maori i Poneke nei i hiahia ki page 42te whaikupu mo runga mo aua putake. Na te nui o te raruraru i kore ai e ahei te Pirimia ki te kite ia ratou ki te korerorero i ona tikanga. I mahara ahau i runga i te whaikorero a te Pirimia i te timatanga o te Paremete tera e mahia he tikanga whakaora mo te iwi Maori, engari ka tahi au ka mohio iho e kore e puta mai he mea e ora ai te iwi Maori. Kei te mohio ano nga Mema he maha nga pitihana a nga Maori o te Tai Hauauru kua tukuna mai nei. E whakahe ana aua pitihana i te whakaritenga Ateha hei whakarite utu, e tono ana hoki ratou kia whakahokia ano kia ratou aua whenua i te wa e mutu ai nga riihi. I ata whiriwhiria mariretia aua pitihana e nga mema Pakeha me nga mema Maori o te Komiti. I ata tirohia nga koreo katoa mo aua take. I tae mai ano etahi o nga kai-pitihana ki te aroaro o te Komiti. I ata whakaaro ano te Komiti mehemea ranei e tika ana kia whakahokia aua whenua ki nga Maori ina mutu nga riihi. I ata whakaarohia ano hoki te whakatunga Ateha me ona tikanga katoa. I tu ano a te Paranihi te Minita Maori o mua ake nei ki te tautoko i te kai-pitihana, me tana hiahia kia whakaaetia atu taua tono. I karangatia ano te Kai-tiaki mo te Katoa whaikorero, mai ana hoki ia. I pataia atu ki a ia "Ki to whakaaro me pewhea nga whenua nei e ka mutu nga riihi?" Ki tonu mai ia, "Ki toku whakaaro me hoki atu ano ki nga Maori. Ko te mea tika me whakahoki atu ano ki nga Maori." I mea ahau i runga i nga korero i te aroaro o te Komiti me ta ratou ripoata, ka whakaaetia te tono a nga kai-pitihana. No naianei ka kite au e kore e tukuna atu he oranga mo nga Maori pera me ta te Komiti i tohutohu ai. Inapo i kite au i te Pirimia korero ana maua mo runga mo taua mea. Ki atu ana au kahore au e kaha ki te tautoko i tenei Pire, ma te Whare ano tana mahi. Mehemea kaore au e kaha ki te turaki, taea te aha. I ata whakaarohia ano e matou taua mea nei, a waiho ana e matou mo akuauei rapurapu ai ano. Ko tenei taku whakahe, ko nga mea e pa ana ki te taha Maori e waiho rawa ana mo nga ra whakamutunga o te Paremete mahi whakarere ai. He aha te take i mahia ai ko nga mea pakeha i te tuatahi waiho ai nga take Maori mo te whakamutunga rawa. I pera ano te mahi i tera Paremete, i tukua mai taua Pire i te mutunga o nga mahi, tono ana ahau kia waiho mo tenei Paremete, i mahara hoki au ka tukuna mai i te timatanga o teaei Paremete kia ata mahia ai. Na kua peratia ano hoki inaianei. Ko tenei te take i tino pouri ai au, ara ko nga pitihana Maori kua tukua kite Komiti, a whakataua ana he tikanga e ora ai ratou, me i whakamana aua whakatauuga. Na ko tenei Pire kei te rereke noatu, a kua moumou noaiho ta matou mahi i te Komiti. Ki te paahi tenei Pire ka ki nga kai-pitihana i tae ake ra ki te Komiti i tinihangatia ratou. Kei te mahia mo te taha ki nga pakeha whaipooti o te Tai Hauauru. Tera pea i tae atu enei mea ki te aroaro o nga mema o te Tai Hauauru i a ratou e whakahaere pooti ana, a koia pea te take i mahia mai ai tenei Pire. I tono nga pakeha kia mahia tenei Pire. I tono mai hoki nga Maori o toku takiwa kia turaki atu au i te Pire nei kia kaua e mana. Ko enei nga mea he o roto. Tuatahi, ko te tuku mana atu ki etahi Maori hei tuhi whakamana riihi a etahi Maori ke atu. I taku taenga atu ki tetahi takiwa i tino whakahe mai nga Maori ki taua tikanga. I patai mai ratou mehemea e rite ana tenei ki ta te ture pakeha, ara, te tuku atu ki tetahi tangata te mana tuku i te whenua a tetahi atu tangata. Ki atu ana au kaore, ka tahi ano au ka rongo ki tenei ritenga. I ki atu au heoi ano te mea i ahua rite ko nga tikanga whakahaere mo nga tamariki me te hunga porangi.

Timi Kara.—E tino tautoko ana ahau i nga korero a Hoani Taipua. Otira ko te mea pai rawa ki au me ata waiho tenei Pire mo tera nohonga o te Paremete. I te mea he take nui rawa tenei. A i te mea hoki, taro ake ka huihui mai te Whare nei, kaore kau he mate nui e pa ki nga Pakeha. Mehemea ka ata waiho tenei Pire mo tera tunga o te Paremete. A katahi ka whaitaima te mema Maori o te takiwa e tino ekengia nui tia ana e tenei Pire ki te ui ki ona hoa Maori o taua takiwa. Te take i penei ai ahau. No runga i te kaha o toku hiahia kia pai te hanga ture mo nga Maori. Kia mahi tahi ai nga iwi e page 43rua. Otiia, e wehi ana ahau ki tenei ture, o tuku ana i te ora mo te taha kotahi anake. Engari, he pono ano te ki, he mate kua pa ki nga Pakeha kai riihi o aua whenua i runga i nga kupu whakaae a nga Komihana a nga Kai tiaki ranei, ae ka whakahoutia nga rihi mo aua whenua. Na aua kupu pea i tahuri ai ratou ki te hanga Whare hou. Ki te whakapai hoki i aua whenua. Otiia e mea ana ahau me ata whakaaro ano tenei, ara ko nga whakapainga a aua Pakeha, tera e pai nga Maori ki tena. Ahakoa pewhea tenei Pire. Kei te aroha ano, kei te whai whakaaro ano nga Maori mo nga whakapainga o aua Pakeha. Otiia ko te mea nui kia whakaarohia inaianei ko tenei:—Ara, me hoki atu nga whenua ki nga Maori ana mutu nga tau, me pewhea ranei. Otiia mehemea he pono te hiahia a nga Maori no ratou enei whenua kia hoki atu kia ratou i te mea kua mutu nga riihi, e tino tika ana, me whakaaro nui mo tenei. Ki toku mohio, me mahara nui te Pirimia ki tenei tono a ratou, ki a ratou tini pitihana hoki. Koia ahau i tono ai me ata waiho tenei Pire mo tera tau. He aha te pai e puta mai ana i runga i te mahi pokaikaha noa iho. Engari he nui rawa te he i tupu ake i roto i enei tau kua hori ake nei i runga i nga ture Maori i mahia kaikatia, kihai i ata whakaarohia pai tia. Kei te mohio te Pirimia he pono tenei kupu aku. Titiro hoki ki te Pire whakakore i te Ture Reiti whenua Maori. Karauna hoki, kua patua taua Pire inaianei, kihai i paahitia. Na e tino eke ana taua Pire ki nga iwi Maori, a heaha te take i kore e paahitia te Pire whakakore i te Ture Reiti, ka tohea ko tenei kia puta i tenei Paremete. Tera e whakaaro nga Maori, he mahi taha kotahi, kei te whakahoa te Kawanatanga. Kaore kau hoki he take i mahue ai te Pire whakakore reiti. Otiia na nga hoa mema Pakeha o te Pirimia, i tu maro ki aia kia whakarerea taua Pire. Engari e tonoa ana eau ki te Pirimia inaianei. Kia hurihuri marire ia. Mei kore e marama, me waiho tenei Pire mo tera tunga o te Paremete. E ki pono ana ahau ki aia, mehemea ka whakaae ia kia ata waiho. Ka piri atu matou nga mangai a te iwi Maori kei roto i tenei Whare kia paahitia he ture e tau ai te ora ki nga taha e rua. E kore hoki e ora nga taha e rua i tenei Pire, te take, kihai tatou i whai takiwa ki te hanga kia pai rawa. Tera hoki etahi rarangi o tenei Pire, e pa ana ki nga riihi kua whakamana, ara e rua nga ahua o nga riihi. Ko etahi riihi kua whakamana, ko era i tukua e nga Maori ki nga Pakeha i mua o te paahitanga o "Te Ture Whakatau Rahui o Te Tai Hauauru 1884." Na nga Maori me a ratou hoa Pakeha i hanga aua riihi, muri iho ka paahitia te ture mo nga Rahui, a ka whakamana i aua riihi, ka huaina aua riihi, he riihi whakamana. Ko tetahi ahua onga riihi, ko nga mea i mahia i raro i taua ture, he mea tuku e te Kai Tiaki o te Katoa. E kore au e korero mo nga mea whakamutunga nei, me ata waiho ano te whakahaere o enei whenua ki te ringa ringa o te Kaitiaki, te take, kei te ahua porangi etahi o nga Maori no ratou enei whenua. Ara kei runga ratou i te whakahaere a te Whiti. Erangi mo nga riihi i whakamana nei, kaore he putake e tangohia ai te mana whakahaere o enei whenua i te ringaringa o nga Maori, i te mea hoki na ratou ano i riihi ki a ratou Pakeha, a ki te mutu pai nga tau o aua riihi, ma ratou ano e whakaaro, ko te reti tuarua ki aua Pakeha, ko te pupuri ranei hei oranga mo ratou. Ko enei whenua kei waenga o Patea o Waitotara. A ki te whakaaetia tenei ritenga, he mea nui tera mo nga Maori o taua takiwa kia whakarerea e ratau a Te Whiti, a ka hoki mai ki te whakahaere i o ratou whenua, me te noho tahi me nga Pakeha. Na ka pewhea, mehemea ka paahitia tenei Pire? Tera e tino ngoikore ratou ki te whakahaere pai ia ratou mehemea ka kore e whakaaetia ta ratou hiahia. Mahoki kua ture ke mo ratou, ka ture ke mo nga Pakeha. I tuku pitihana mai etahi Maori ki te Komiti hurihuri tikanga Maori, a he nui nga tino korero i korerotia ki te aroaro o taua komiti. I tae mai ano te Kai Tiaki o te Katoa ki te whakapuaki kupu, a i penei te ahua o tana korero—"E rua nga whakahaere mo nga rahui, ko tetahi, e pa ana ki tetahi takiwa nui he mea reti e te Kai Tiaki o te Katoa, a iti iho tetahi takiwa, ara ko nga whenua i retia i nga Maori i mua o te paahitanga o te Ture o te tau page 441884, erangi ko nga moni e hua mai ana, e waiho ana ma te Kai Tiaki e whakahaera, e tango." Na e korero ana ahau mo enei wahi. E hiahia ana nga Maori kia hoki mai aua whenua kia ratou ana mutu nga riihi, ma ratou e reti tuarua, e aha ranei. I rongo ano matou i Te Kaitiaki, he niu te moni utu mo te whakahaere o aua riihi whakamana nei. E tangohia ana e whitu paiheneti me te hawhe mo te whakahaere o te Kaitiaki, me te ngaro haere hoki i etahi moni o te Koroni kaore i ea i roto i taua moni i tangohia nei. A he nui rawa te raruraru, me te roa o nga moni reti. Kaore e utua ana, me te hua o nga tono aha aha ranei na reira ki ta te Kaitiaki whakaaro, he pai rawa mehemea ka whakahokia atu te mana whakahaere o enei whenua ki nga Maori. Koinei nga mahara a te Kaitiaki na he tangata matau rawa ia ki enei mea katoa. Nuku atu tana mohio ki ta tetahi atu tangata. Na kua tae tenei ahua o toku korero ki te kupu whakaae a te Pirimia. I pataia te Kaitiaki, mehemea he pono i ata whakahoutia nga riihi ki nga Pakeha? Ki mai ana ia "Ae he tika, i ahua whakaae ano. Mehemea ka tirohia te Ture o te tau 1884, tera e kitea he kupu mo aua riihi kua whakamana ra. I raro i taua Ture ko Tamati Make te kai-whakahaere mo te Kaitiaki i te Tai Hauauru i taua wa. A whakahuihui ana e ia nga Pakeha no ratou aua riihi kua whakamana ra. A puta ana tana kupu i reira, tera e whakahoutia aua riihi, ka whakaritea he utu hou, a e toru te kau nga tau mo nga riihi hou."

Katahi ka pataia i te Komiti, mehemea e tu ana a Te Make i taua wa mo te taha ki nga Maori? Ki mai ana te Kaitiaki. "Kahore." Na reira e tino kitea ana tenei. Kaore i tirohia te taha Maori, kaore i tiakina ratou. Ko te taha ki nga Pakeha anake i whakaarohia. Kore rawa i maharatia te taha ki nga Maori. He mea pai ranei tenei? Kahore au e ki penei atu he pai, he aha ranei. Heoi kau taku, he mahi i te tika me te ora ma nga taha e rua. Ahakoa i pootitia ahau hei reo mo te iwi Maori ki roto ki tenei Whare. E rapu ana ahau i te pono i te tika mo nga iwi e rua tae noa ki Niu Tireni katoa. Kaore au e pai kia mate tetahi taha Engari kia ora. Heoi taku he tono kia ata waiho tenei mea inaianei mo te takiwa poto noaiho, mei kore tatou e kite i tetahi ritenga e ngata ai te hiahia a nga Maori. Me te whakarite hoki i te wa, e hoki atu ai a ratou whenua kia ratou. Ko te mea pai ia, me wehewehe nga whenua Ma takoto motuhake te hea oia tangata o ia tangata. Mehemea ka mau tonu enei whenua i raro i te tikanga teoti tenata ara, te tikanga topu, ka raruraru ano, otiia ki te mea kua oti te wehewehe te hea oia tangata katahi ka pai, ka rite ki to te Pakeha ahua. Ka mutu aku korero ikonei. Ka tono tuarua ahau ki te Pirimia kia ata whakaarohia paitia nga kupu i whakapuakina e te mema mo Te Tai Hauauru. A kihai ahau i pai ki te noho puku ahakoa ko te takiwa o taua mema Maori te wahi e tino ekengia ana e tenei Pire.

Hoani Taipua.—I mua o te paahitanga o tenei Pire, me korero whakamarama ahau: Ara ko te take i whakamutua e ahau taku whakatete ki tenei Pire, na te tino kupu i whakapuakina e Te Pirimia ki nga Mema Maori. Tera ia e homai he Pire kei tenei tunga o te Paremete e haere ake nei hei whakamana i nga Maori kia kaha ai ratou ki te whakahaere i o ratou whenua. Na runga i tena kupu a te Pirimia me te nui hoki o toku hiahia kia tukua mai he ture pai mo nga Maori, na reira i mutu ai toku whakahe ki tenei mea inaianei.

Hirini Taiwhanga.—Kei te aroaro o te Whare nei tetahi Pire oku i hiahia nga rangatira o te Porowini o Akarana kia paahitia. Me ta ratou tono pera ki te Kawanatanga, a kihai te Kawanatanga i whakaae. Ma tenei Pire anake e ora ai te ngakau a te iwi Maori te take, e tukua ana e taua ture te mana whakahaere i o ratou whenua kia ratou. Heoi rawa te Pire whakaora i nga Maori kua tae mai ki te Whare i tenei tau. Otiia kihai i paahi. I au e mau mai ana i tenei Pire, e mahia ana e au te tika me te ora mo nga tangata katoa o Niu Tireni. A e tino hiahia ana ahau inaianei, kia whakamana rawa e te Kawanatanga ta ratou kupu e whakaae nei ratou, kia homai he ture e ahei ai matou ki te whakahaere i o matou whenua. Panui tia tuatorutia ana taua Pire.