Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paramete: 1886-1890

Weneri, te 15 o Akuhata, 1888. — Pire Whenua Maori

Weneri, te 15 o Akuhata, 1888.
Pire Whenua Maori.

I runga i te motini kia whakaaetia nga menemana kua oti i roto i tenei Pire.

Taipua. — Kua nui rawa nga korero kua oti mo tenei Pire tatemea e whakakore ana tenei i "Te Ture Whakahaere Whenua Maori, 1886." Ko tena Ture he putanga he toputanga o nga hui maha a nga Maori i tu ki Nepia ki Whanganui ki whea. Ko te whakaaro tuturu a nga Maori kia tukua atu kia ratou te mana whakahaere i o ratou na whenua. Kua homai e te Minita inaianei tetahi Pire a nga Maori, e whakaatu mai ana ki tenei Whare ko to ratou tino hiahia kia unuhia nga here me nga mea taimaha e arai nei ia ratou a kaorc nei ratou e ahei te pewhea i o ratou whenua. He nui nga huihuinga a nga Maori me a ratou mema i waho o tenei Whare he tirotiro i nga Pire a tenei Kawanatanga. A kua tukua mai hoki nga rangatira Maori ki te aroaro o te Paramete nei whakapuaki ai i o ratou muhara. Ko ta ratou whakahe he penei, me tuku atu enei Pire kia mahia nuitia e te hui nui ka tu nei ki Waitangi a te Mae he e haere ake nei. He nui rawa hoki to matou whakatete ki enei mea ki roto ki te Whare nei. Otiia i mua i te tukunga mai o nga rangatira Maori ki te Whare nei, kua oti tetahi tikanga ngawari te page 82whakariterite e te mema Maori o Ngapuhi me te Kawanatanga. Nana taua maungarongo i mahi nana i whakaoti, heoi kau taku he whakaae. Tona tukunga iho, ka paahitia te Pire Whenua Maori. Tetahi take i puta ai he tokorua tonu maua nga mema Maori me a maua hoa Pakeha tokorua e whawhai ana e whakatete ana ki tenei Pire. A e hiahia ana ahau ki te whakawhetai atu ki aua mema inaianei mo to raua aroha kia maua ki te iwi Maori hoki. Kati iho aku kupu mo tena. Me korero au inaianei mo te Pire Kooti Whenua Maori. Me whakaatu ahau ki te Whare ka whakatete ano ahau ki etahi rarangi, Erangi ka penei toku whakatete, ka whakauru atu ahau i etahi menemana hei whakatikatika kia rite tonu ki te ahua o te Pire i mahia e nga Maori i Whanganui i te whakaminenga nui. I whakaatu pu ahau ki tenei Whare, ki te kore e rite aku e tohe nei mo te iwi Maori, heoi ka whakatete tonu ahau tae atu ki tera Paramete, mei kore e whakatikaia nga wahi he. Heoi kua paahitia enei Pire inaianei, a ma te hakuhaku ka aha tenei mea? He tokomaha rawa i tetahi taha, he iti rawa no matou te hunga whakatete, Engari kei mea te Whare kei te whakaae ahau ki enei Pire. Kihai rawa i rite ki taku i tumanako ai. Erangi e whakawhetai atu ana ahau mo nga painga paku nei kua riro mai ia matou. Ka tohe ano ahau amuri ake nei mei kore e tupono ki ta te ngakau i whakaaro ai. He poto rawa no tenei wa. Otiia me miharo nga Maori ite mea kua riro mai etahi ngawaritanga mo ratou. I mohio noa atu au e kore matou nga mema Maori tokowha e kaha ki roto ki tenei Whare ki te whakarite i nga hiahia o te iwi Maori. Mehemea e mahi ana nga mema o tenei Whare i runga i te ngakau tika me te pono, tera e rite a matou hiahia, tera ratou e whai tohu aroha ki te Maori, tera e tautokona nga mea e tika ana, ko tenei kua whawhai te whawhai, a hinga ana i te aroaro o Taiawa. Taea koa te pehea. Haiaha i te mahi ka mahia, i te kupu kua hamumutia. E whakahe ana ahau ki te mema Maori mo Ngapuhi ia ia i puta kupu kore ki waho o te Whare. Heoi e kore au e korero roa inaianei. Engari ka tohe au kia whakatikaia enei Pire ana tae atu ki tera Whare. Otiia kei a ratou kei nga mema o te Kaunihera te tikanga. Mehemea ka pai ratou, nui atu toku koa. Kati aku korero.

Taiwhanga. — E te Tumuaki, i ki ahau i te tuatahi kua mutu aku korero mo enei Pire, a i te mea kua paahitia me korero ahau i tetahi mea ke inaianei. E haere ana ahau i roto i nga ruma o tenei Whare tutaki ana ahau ki tetahi o nga Minita o te Karauna me tetahi mema hoki. Ki mai ana taua Minita he rewera ahau. Ki puku riri atu ana ahau, he tangata tonu ahau, e hara ahau i te rewera. Heoi pea te take i ki penei mai taua Minita, mo taku whakatete ki nga Pire Maori. E te Pika, he kupu pai ranei tenei hei ki mai ma te tetahi Minita o te Karauna?

Te Tumuaki. — E tino he ana te korero penei. He kupu kino rawa atu enei. Kaore au e mohio ko wai nga mema nana enei korero kino. Ki te whakaaturia mai nga ingoa, ka tonoa e ahau aua tangata kia unuhia enei kupu kino me te whakakore hoki i tenei tu mahi.

Taiwhanga. — Mehemea e hiahia ana koe me te Whare ka whakina e ahau nga ingoa.

R. H. J. Riiwi. — Ki taku whakaaro kauaka e whakina nga ingoa o enei mema ta te mea he korero tenei i puakina i waho o te Whare.

Taiwhanga. — Kati hoki ra. E kore au e whakahua nga ingoa o aua tangata. Waiho kia ngaro ana.

Ta Hori Kerei. — Me whakaneke enei Pire mo tera Paramete. I rongo hoki au, i whakaae pono te Kawanatanga tera e tukua nga Pire Maori kia kite i te Motu katoa i mua noa atu o te Paramete. E patai ana ahau ki nga mema Maori mehemea he tika enei kupu.

Nga Mema Maori.—Ae. Ae.

Ta Hori Kerei. — Titiro, kei te whakapono ratou ki te tika o aku korero. Kaore rawa i whakamana tenei kupu whakaae.

Taipua. — Na te Pirimia me te Minita Maori i whakaae kia matou.

Ta Hori Kerei. — E ki ana nga mema Maori nei, i whakaae te Pirimia me te Minita Maori. Na kua takahia page 83tena kupu, kua pakaru ta raua whakaae-tanga.

Timi Kara. — E pouri ana ahau i te mea i waho ahau o te Whare i te korerotanga o te mema mo Inangahua, Te Riiwi. Heoi to take i tu ake au he utu i ana korero whakapae moku. I mahara ahau; haiaha maku ana korero. Otiia, ahakoa e hara ia i te tangata rongo nui, ko tana whakapae moku he koi rawa. E kore aku korero e ahu atu ki te tinana o taua mema, erangi ka haere i runga i aua korero whakahara moku. Kua ki mai nei ia ki tenei Whare kua hokona e ahau toku matamuatanga mo nga pi kua kohuatia: a kua rite ahau kia Ehau i te hokonga o tona matamuatanga kia Hakopa. Na ko tenei mema, i runga i ana mahara ake, kua tu i roto i enei ra torutoru kua hori ake nei, hai toa awhina i te iwi Maori i roto i tenei Whare. A i runga i te kaha o tenei ahua hou ona, kua puta nga korero whakapaipai mona e te mema mo Ngapuhi, me te ki atu hoki, tera atu nga tino painga whakaharahara mona, ka tukua mai e te Maori ki aia. Na te rongo nui pea i enei rawe mana, i ahua porangi ai pea taua mema. Otiia ko ahau e mohio ana, tera ke nga mea e hiahiatia ana e ia, koia ka tautoko kau i te iwi Maori hei whakawareware. He pena tonu ia nga mema kainga koura o te Tai Hauauru. E mau ana kei te Ota Pepa tetahi Pire hei whakakore i te Ture Reiti Whenua Maori Whenua Karauna. He moni nui mo to ratou takiwa kei raro i taua Ture, na reira kua oati katoa ratou, e ai toku rongo, ki te whakatete kino kei whakakorea taua Ture. He whakaroa kau anake te mahi o taua mema iaia e korero nei i nga take Maori, e hara i te awhina pono ia matou, erangi he tinihanga noaiho.

Te Riiwi, mema mo Inangahua. — Te Tumuaki, E whakahe ana ahau ki te ahua whakatara o nga korero o te mema mo te Tai Rawhiti. He awhina pono ta matou i nga Maori.

Te Tumuaki. — Me mahara ano te honore mema ki ana korero i whakapae ai mo te mema mo te Tai Rawhiti, he tannaha rawa.

Timi Kara. — Kaore aku hiahia kia whakahoki kupu ahau mo nga tangata e whakapae teka ana ki ahau. I runga i te tikanga Paramete, e kore aku korero e ahu ki te tinana o taua mema ra, erangi me whakaatu pono ahau kia koutou i tenei, kaore kau rawa nei he katikatikanga o tana aroha, ki te iwi Maori, inahoki, i enei rangi ruarua nei kua hori ake, nui rawa. te maia o nga mema Maori ki te whawhai mei kore e uru atu a matou menemana ki te Pire Kooti Whenua Maori, me ta matou uaua ki te tono pooti i roto i te Whare nei. I whea taua mema. I rere mai ranei ia ki te awhina ia matou? Kore rawa; Tangi kau te pere, ka tomo ratou ko ona hoa, ka pooti ki te taha turaki ia matou, a hinga ana nga painga mo te iwi Maori. Kei taua menia o Inangahua ano te tikanga mo tana pooti. A ho taonga nui pea mona te whakahoatanga o te mema Maori o Ngapuhi. Tera pea e waiho taua whakahoatanga hai painga mona i roto i enei tau e haere ake nei ana tahuri ia ki te tango whenua Maori i ana hoa hou o te Maori kua kitea nei e ia inaianei, i te mea ano hoki ka paahitia te ture whakapuare i te hoko. Otiia e kore nga Maori e pohehe, e kore e whakakawaia nga Maori, ta te mea kei te mohio ratou ki te tirotiro, pena me nga Pakeha; tutahi e kore e haere ta ratou titiro i runga i te whakahoatanga me te painga mo a ratou tinana ake. A mehemea e whakapono ana taua mema, tera e riro iaia nga painga kua whakaaetia mona, a ka haere ia ki te tono ki nga Maori kia homai ai, tera ia e raru, tera ia e kite kaore rawa he huhuatauga, tatemea e kore e pohehe nga Maori, kei te mohio tonu ratou ki nga Pakeha tika me nga mea he. Taihoa kei te whakahaerenga o te Pire Whakakore Reiti Whenua Karauna Whenua Maori, kitea ai te pono o te aroha o taua mema, ratou ko ona hoa. Kati tena. I parekareka oku taringa i au e whakarongo ana ki nga korero o te mema mo Akarana Waenga (Ta Hori Kerei). He nui noa atu toku whakapuhi i tena kaumatua. Otiia ko tatou katoa pea kei te manaaki iaia ia tatou e titiro whakamuri ana ki ona mahi me tona ingoa nui. Ko te mahara a taua kaumatua, kei runga noa ake o te ao nei e haere ana; ma te haere arangi ka aha tatou? He ra hoki tenei no te inahi. Na reira e mea ana ahau, me ata wha-page 84kaaro tatou kia oti tetahi tikanga kia tau ta pai ki nga Maori ratou tahi ko to Pakeha me te koroni nui tonu. E rua nga tino mea nui; ko te hoki atu ki te ahua o mua, ara me waiho ma te Karauna anake e hoko nga whenua Maori, me tuku atu ranei kia ratou nga mana me nga painga katoa i te mea hoki e noho ana ratou i raro i te mana o te Kuini. Mehemea i tohutohu mai tauakaumatua, ko tewhea te mea pai o enei huarahi ka pai tena, ka marama, i te mea he tohunga ia. Otiia ko tona he tenei, he korero kau i nga mahi o mua me te taku taku ki nga he i puta mai i raro i tena Ture, i tena Ture i paahitia e tenei Paramete, timata mai i nga ture tuatahi i mahia hei whakahaere i nga Maori me a ratou whenua. Heaha ra ia kaore i whakaatu mai i tetahi maramatanga mo tatou? Naku te takiwa nui rawa o tenei motu, otiia kua ki mai te mema mo Inangahua, he mangai ahau mo tetahi hunga iti uoa iho. He korero mohiokore, te mahi o tena mema, kotiti ke ana kupu.

Te Riiwi. — Kihai au i pena. Na ke toku. Kei Poneke nei nga rangatira e noho ana, he mea whiriwhiri mai e te nuinga o nga Maori o Niu Tireni.

Timi Kara. — I ki mai taua mema kei aua rangatira te mana o te nuinga o nga Maori. He kupu ahua taunu tena ki au, me te mea, e hara ahau i te reo mo oku iwi. Kei te mohio ranei taua mema, kowai enei rangatira e noho ana i Poneke nei? Kaore. Me matua tahuri ia ki te uiui katahi ka tika kia korero ia. He tika ano, kei konei etahi rangatira, no Ngapuhi, me etahi no te takiwa o Poneke me Wairarapa. Otiia kaore he tangata o nga tino takiwa nui. Titiro ko ahau anake mo toku takiwa nui, kaore kau he hoa aku i Poneke nei i haere mai i toku takiwa. Ahakoa, pehea te whakaaro o enei rangatira Maori e noho mai i Poneke nei, kei au ano oku mahara. Na te tohu mo nga whakaaro me nga hiahia o te Iwi Maori. Kua takoto ki te aroaro o tenei Whare tetahi Pire Maori. He toputanga no o ratou mahara i kimihia i korerotia i Waiomatatini; tae atu ana tetahi o nga Minita ki reira ki te aroaro o nga Maori e rima pea mano. I oti katoa enei take te korero, whakaotia rawatia etahi tikanga hei tohu ki te Kawanatanga i te ahua to ratou hiahia, kia whakaurua ki nga Pire a nga Minita. Muri iho, i tukua enei kupu whakaari ano ki te hui nui i tu ki Omahu, e toru pea mano nga Maori i reira. He nui te korerorero mo enei mea, a, whakaotia ana i runga i te ki tahi, oti rawa. I mauria mai enei putake ki te whakaminenga i Whanganui, ki te aroaro o nga Minita me nga rangatira maha o ia wahi me nga iwi katoa o te Tai Hauauru, ko te iwi anake o Te Whiti e ngaro ana. A i whakaaetia i runga i te ngakau kotahi enei ritenga, tukua mai ana ki te Paramete. Na e patai ana ahau mehemea i hapainga e Ta Hori Kerei me enei mema enei hiahia a nga Maori? Kore rawa. Kaore i tirohia. Heoi ta te mema mo Inangahua me ana hoa mema, he whakararuraru kei paahitia te Ture Reiti Whenua Karauna Whenua Maori. Kua rongo ahau i te korero hakirikiri, tera e piri atu nga mema Maori tokorua hei hoa mo to ratou pakanga a ko ake nei. He nui rawa toku miharo ki aku hoa mema Maori i runga i to raua kaha ki te whakatete ki enei Pire, otiia kihai au i rere porangi atu hei hoa mo raua, i te mea i matakite ano ahau, tera e mutu huhua kore taua pakanga. Me te awhitanga o raua e nga mema o nga kainga koura, e hara i te aroha pono. erangi he mea kau kia tahuritia ratou ana tae ki te Pire Whakakore Ture Reiti Whenua Karauna Whenua Maori. Kia riro ko nga mema Maori hei apa mo ratou.

Te Riiwi. — Me ki atu ahau ki te mema ra. Kaore matou i hanga tikanga ki nga mema Maori tokorua na. Kei te rereke noatu tana korero.

Te Tumuaki. — Kaua e ahua whakapae te mema mo te Tai Rawhiti. Kaua e ki he pewhea te whakaaro o etahi mema.

Timi Kara. — Kati hoki ra. He korero kau i runga i taku i mohio ai, E koa ana ahau i te kiinga mai o te mema ra, e hara i te tikanga whakarite ta ratou tahi ko nga mema Maori. Engari ki taku mohio ki hai ratou i tautoko i te Pire Maori, ahakoa na te iwi katoa tena mea. Engari he arai rawa tana i roto i enei rangi maha, kei puta enei Pire e whakarite ana i nga whakaaro a nga Maori. A mo toku kaha ki te piri ki te page 85iwi Maori me te hapai ia ratou hia hia mei kore e whai Turetia, kua ki mai taua tangata ra, e kohuru ana ahau i oku whanaunga, a kua hokona e au toku matamuatanga. Heoi ra, me waiho ma oku tangata ahau e titiro. Ma ratou ahau e tohutohu, e whakahe. Waihoki ko te mema ra, ma ona tangata aia e whakaaro. E kore au e wehi mo nga whakaaro a oku tangata i te mea, e rapu ana ahau taku i mohio ai, koina te ora mo ratou. Na e kore pea tatou e tupono ki tetahi Ture pai rawa atu, e papatahi ai te ngakau o tena tangata o tena tangata. E kore pea e tae ki tena ahua rawa. He ahakoa, he pai tetahi wahi, i te kore rawa. E kore te he. Koia ahau i mohio ai mehemea i whakaaetia tinanatia te Pire Maori e te Kawanatanga. Pai atu mo tenei wa. Inahoki mehemea ka tupono ki ta nga Maori i hiahia ai, koina tonu ta nga Pakeha i tumanaako ai hoki. Otiia kaore i te papatairite te hiahia a nga Pakeha pena me nga Maori, e ai hoki ta ratou Pire. Erangi he tini nga raweke i roto i nga Pakeha, e mahi whakauru ana he mea ke i roto i enei Pire. A tenei etahi rarangi kua uru ki roto i runga i te ngakau whakahoa. Koia ahau i mohio ai kei te taukumekume nga Pakeha. Ko ta te Maori, kua rite noa atu. A he pai rawa mehemea i whakamana e te Kawanatanga ko te Pire a uga Maori ake. Kia mahia nga take raruraru e nga Komihana uiui i te tau e haere ake nei, tae atu ki tera Paramete kua takoto marama nga ritenga mo ia mea mo ia keehi. E pouri ana ahau i te mea kua unuhia e tenei Whare nga here katoa o runga i nga whenua Maori. Otiia e tu matapopore ana ahau ki te Kaunihera, mei kore e whakahokia mai nga here ana tae atu te Pire ki reira. He nui rawa no toku manawapa mehemea ka whakapuaretia ki nga Pakeha nga tini rahui tuturu a nga Maori. Tera ahau e taunutia ki tenei kupu, naku te tikanga kia kotahi tonu te Ture mo nga iwi e rua. Ae ra, kei to mau tonu tena mea ki roto ki toku ngaknu, ko te mea pai rawa tena, mehemea ka taea. E penei tonu ana ahau, mehemea kua takitahitia te paanga o te Maori, a kua rite tona matauranga me tona noho me tona ahua ki to te Pakeha ahua, koinaka, tukua atu ki aia nga painga me nga taimahatanga me nga mana me nga mea katoa, ano he Pakeha ia, ta te mea kua tu a rite tonu. Ahakoa kaore ano kia tae ki tena ahua, tera e tae, tera e tupono; na me timata i tenei ra tonu to tatou whakakaha i nga. Maori kia wawe te tae ki tena ahua. Otiia e takoto ke ana te tikanga mo nga here e unuhia nei. I whakaritea aua rahui hei orangatonutanga, mo nga iwi me nga hapu, e hara i te mahi matapo te mahi whakaeke i aua here ki runga. Tuarua he maha aua whenua, he mea whiriwhiri e te iwi nga tangata ruarua nei mo roto mo te Karauna karaati, i runga i te tikanga tiaki. A ki te unuhia aua here inaianei, kua riro katoa era whenua e taua hunga iti nei, kua kaha noa atu ratou ki te hoko ano ko ratou ake nga ariki o aua whenua ra. Katahi ka mate te tikanga tiaki, a he whakakaha tenei i te tangata ngakau kino kia kohuru i te hunga i raro iaia. E mohiotia ana hoki tenei momo te tangata: ko te mea nui tonu ki aia ku nga rawe mo tona kotahi. Mehemea he kaitiaki ahau, tera pea au e haere i runga i te huatahi a te tangata, a ka hoko i te whenua e tiakina ra e au hei painga moku ake.

Te Riwi. — Kore rawa.

Timi Kara. — E ki mai ana te mema mo Inangahua, "Kaore." E mohio ana ahau mehemea he kaitiaki ia, e kore pea ia e tatari kia ata unuhia nga here, kaore, erangi ka hokona noa tia e ia te whenua i te mea kaore ano kia maunu te here. Tetahi mea i ngakau tupato ai ahau, no te whakauruhanga i etahi menemana ki roto ki enei Pire hei mea kia rereke rawa atu i ta nga Maori i hiahia ai. I pewhea te nuinga o tenei Whare? I pooti ano ra ki te whakamate i nga Maori. Na reira, e mea ana ahau me tupato rawa te Kawanatanga, kaua e titiro nui ki te taha Pakeha. Me mahararatou, ahakoa kaore i te tokomaha rawa, kaore i te kaha rawa te iwi Maori inaianei, pena me to ratou maha me to ratou kaha i mua. Heahakoa. Me whakaaro te Paramete, e hanga ture ana tatou mote iwi i tiakina nui tia e to tatou Kuini i raro i tona kawenata tapu e whakahuatia nei ko te Tiriti o Waitangi. I whaka-pumautiaki tenei Iwi i raro i taua Tiriti, i page 86raro hoki i te "Ture Mana Maori, 1862," nga mana me nga painga katoa pena ano me o a tatou. E mahi ana koutou i nga ture mo koutou ano. Kotahi nei te wahi ke ko te rere ke o te kiri. Mehemea kaore koutou e titiro nui ana ki tena rereketanga, heoi ka whakaae ano koutou, e rite tonu ana ratou kia koutou. E ki ana ahau, me tupato rawa te Kawanatanga kia tiakina taputia nga whakaaetanga me nga kawenata i mahia e koutou i mua mo te iwi Maori. Kaua e takahia noa tia enei ritenga. A i mua i te unuhanga o nga here me mahi nui te Kawanatanga ki te whakarite i nga rahui nui, pai, hei oranga ma nga Maori, puta noa nga motu e rua. Ma ia iwi, ma ia hapu, me rite rawa. Kei tupono tatou a muri ake nei kua noho rawa kore, kua manene noaiho nga Maori. Mehemea e titiro nui ana te Kawanatanga ki te ahua o etahi Maori, ahakoa kei toku takiwa, tera e kitea etahi hapu, na te rawakore ranei na te iti me te tupuhi ranei o te whenua, e tahurihuri noa ana. Anei ranei ko te ora, anana ranei ko te mate. Ko te ihu puta ranei tenei, ko te tupu heke ranei tena. Me toku miharo hoki ki to ratou maia ki te kawe mei kore e tu ki to te tangata tunga. Mehemea he Pakeha ratou, kua puta noa mai te aue nui whakaharahara wani haere ai i roto i tenei Whare, a ka hapainga e nga mema, me te tahuri hoki o te Kawanatanga ki te tuku oranga ki te Whakarite mahi mo ratou. Otira nohea e rangona te aue, te tangi a nga Maori, nohea e whakaritea he oranga, he mahi ma ratou. Ahakoa e rite tonu ana to ratou tika kia peratia pena me nga Pakeha. He ki whakamutunga. E rua nga mea hei titiro ma tatou, i roto i enei Pire: Tuatahi ko "Te Ture Whakahaere Whenua Maori" kia whakakorea, a i te mea au te mangai mo te Tai Rawhiti, e ki ana ahau, me kore taua Ture, inahoki e arai ana tena i te mana whakahaere a nga Maori i o ratou na whenua: tetahi he.awhio rawa, he roa rawa te whakahaerenga i raro i taua Ture i raro i nga Apiha o te Kawanatanga me nga Komihana, me te whakapau haere pea o nga hua e puta mai ana ki te hunga whai take mo tona whenua. Tetahi, kua kore nga Maori e pai inaianei, ma te Karauna anake e hoko a ratou whenua. Kua mea ratou, me rite ratou ki te-Pakeha mo te whakahaere i o ratou whenua. Te mea tuarua, ko te kupu o te Pire nei, e mea ana me puare ki te katoa te wkakahaere i nga whenua, ma nga Maori e reti e hoko i runga i ta ratou i kite ai te pai. Heoi te here e whakaekea, me awhina nga Maori me tiaki, kei tinihangatia, kei mahia tahaetia nga whenua. A kei maumaua katoatia hoki nga whenua, kua kore e toe he wahi kotahi hei oranga mo te tangata. Kei te pai ahau ki nga Pire a te Kawanatanga. Erangi me patu nga rarangi e he ana me nga mea kino kua ngoi mai kiroto i muri nei. Kaore au e pai ki enei, me hinga rawa atu. He mea homai enei: rarangi whakahouhou e te Kawanatanga i runga i te aki aki mai pea a etahi Pakeha. Ka kaha tonu ahau ki te whakatete, ki te whakahinga i enei rarangi tangi ke, taea noa tia te mutunga. E kore au e whakaae ki aua mea. E ki ana ahau, kua mutu aku korero mo enei Pire i tera po, otiia i toku rongonga i nga korero rere ke moku, koia te take i whakapuaki kupu roa ai ahau i naianei, kia mohio ai te Whare, me oku hoa Maori hoki.

Taiwhanga. — Kei te nui rawa atu toku whakahe ki tenei Pire, te take tera e pa he mate ki nga iwi Maori i raro i aua ritenga. E hara i te mauahara ahau ki nga Pakeka kei roto, kei waho ranei o tenei Whare e riri mai nei ki ahau i runga i taku mahi rapu ora mo toku iwi. Kei roto i toku ringaringa tetahi pukapuka e whakaatu ana i nga whenua maha a te Maori tera e pangia e enei Pire e mahia nei. A e kite ana ahau, he tokomaha nga mema e whai paanga ana ki aua whenua, inahoki e mau ana a ratou ingoa i roto i tenei pukapuka.Koi nei te take i kaha ai aua mema kia paahitia enei Pire. Hei te rima mano tae atu ki te toru tekau mano eka te rahi o nga poraka e whai paanga ana nga mema nei. Ma te paahi tonu o enei Pire katahi ka whai mana nga hoko a enei mema i aua whenua ra. Koia ra i riri ai aua mema ki au mo toku whakatetenga ki enei Pire. Ko te Rata e whai paanga ana ki Waipukurau. Ko Pitama ke te Apiti, Wairarapa. Otiia tera atu, tera atu.Waiho page 87ma. nga mema ano e panui tenei pukapuka kia kite ratou i te tini o nga mema o tenei Whare e whai paanga ana ki nga whenua ka mahia i raro i enei Pire. Koia ra i tino maia ai etahi mema o tenei Whare, ki te aki aki kia wawe te paahitia enei Pire, inahoki he tino waimarie mo ratou kei raro i enei mea. Otiia e hara i te mea ko enei anake nga whenua ka raru i raro i enei Pire, kaore, engari tera atu. Ka mate katoa nga Maori. Ko te take tena o toku inoi ki te Kawanatanga, kia ata waiho enei mea mo te Paramete e haere ake nei. A mehemea ka puta atu i tenei Whare. Ka tae atu ano ahau ki te Whare o runga whakatete ai, ite mea hoki, kua kite au he mate mo te iwi Maori kei roto.

Tame Parata.—E hiahia ana ahau ki te whai kupu i mua o te panuitanga tuatoru o enei Pire. I poatitia mai ahau kia turakina te "Ture Whakahaere Whenua Maori, 1886." Ahakoa naku tonu i tautoko taua Ture i tera tau. I ahau e awhina ana i tana Ture, hua noa ahau, tera e ora nga Maori me a ratou whenua i raro i taua mea. Otiia i toku taenga ki te whakapuaki korero ki oku tangata i te pootitanga mema kua hori ake nei, whakapae ana etahi tangata ki au mo toku mahi tautoko i taua Ture; me te ki mai hoki kua raru nga Maori o Te Waipounamu i raro i taua Ture. Inahoki kua kore ratou e kaha ki te reti i o ratou whenua. Tetahi mate, ko te whakatutunga Komiti, ma ratcu e tono atu ki te Komihana me te Kai Tiaki o te Katoa kia whakahaerea a ratou whenua. A no te mea kihai i whakamataua taua Ture, ka tahuri nga Maori ki te whakahe, a he maha nga pitihana i tukua mai e ratou kia whakakorea taua Ture ki Te Waipounamu. I ki atu ano ahau kia ratou, me whakainatau taua Ture kia kitea te pai te kino ranei. Otiia kaore ratou i pai. Na reira kua tautoko ahau i te rarangi tuatoru o te Pire Whenua Maori, i te mea e whakakore ana tenei i taua Ture ra. Tera e whakaaro etahi mema o te Whare, e he ana taku turaki i tenei Ture. Me ki penei atu ahau. Ki toku mahara ake, he Ture pai, otiia na oku tangata i tohe ki au kia kaha ahau ki te whakakore, I tenei tau kua hori ake nei ka tae mai ahau ki Poneko nei. Ka karangatia ahau ki etahi huihui Maori pena me nga huihui Maori e tu ana i Poneke inaianei. Kotahi tonu te whakaaro o nga tangata i ana whakakitenga, ara he whakakore i taua Ture. E ki mai ana te mema mo Ngapuhi, kihai nga Maori i aua huihui i mea kia whakahingaia taua Ture. E ki pono atu ana ahau i tohe katoa ratou kia turakina. I mea atu ano ahau kia ratou, he ture pai tenei hei tiaki i o koutou whenua, kaua e whakakorea rawatia, erangi me tahuri ki te whakatikatika. I reira tonu a Taiaroa, me tana whakamarama atu, koia tetahi i tautoko i te Ture a te Paranihi ta te mea i tae mai nga tono a nga Maori kia peratia e ia. Tokorua nga mema Maori o te Kaunihera, tautoko katoa ana taua Ture, ahakoa i tae atu ano etahi Pitihana whakahe, a whakamana ana taua Pire, a Ture ana. Ki taku titiro ki tetahi rarangi o te Pire Whenua Maori, he rite tonu ki te Pire Maori i whakaotia i te hui nui ki Whanganui. Na kei te whakahe etahi o nga mema Maori inaianei ki te Pire a te Kawanatanga ahakoa e tino whakarite ana i o ratou hiahia kua oti te whakatakoto ki roto ki ta ratou Pire. Ko te rarangi tuarima o te Pire Maori nei, kua tapoko ano ki te Pire o te Kawanatanga. Ko te rarangi tuatoru, kua uru ki te Pire Kooti Whenua Maori. Ahakoa kihai i uru katoa nga rarangi o te Pire Maori, kua uru te nuinga. Koia au i tino mohio ai. kaore i te whakahe nga Maori ki enei Pire. Heoi pea ta ratou, me kawe atu ki te Tiriti o Waitangi. Kua oti ra nga huihui Maori, te mutungaiho, ko ta ratou Pire, kua takoto ki te aroaro o te Whare E kore au e whakapono ki enei korero, kei te turaki nga Maori o Niu Tireni i enei Pire, tatemea e whakamana ana enei i o ratou hiahia, a ma te whakaneke atu ki etahi huihui ano ka aha? Me whakaatu mai nga mea o roto o enei Pire, katahi ka marama. He tokomaha nga Maori kei Poneke nei inaianei, a e koa ana ratou mehemea ka paahitia enei Pire. Me te tokomaha ano kei konei, kei to whakahe ano. Otiia e mohio ana tatou ki te ahua o te tangata. Ahakoa homai ko tewhea Pire pai mo te Pakeha, e kore ano e papatairite te ngakau o te Pakeha.

page 88

Ka rere ano etahi. Waihoki ko matou ko nga Maori, ka pera ano; ka whakaae etahi, ka whakahe etahi. Me ki penei ahau i konei he nui rawa atu toku miharo me toku aroha ki nga mema Maori tokorua i whawhai nui ki enei Pire. A kua taunu mai etahi mema kia maua ko Timi Kara, mo maua kaore i rere atu ki te awhina i aua mema tokorua, ra. E hoa ma, i haere ahau i runga i taku i: mohio ai ko te mea tika tena. Tino mohio ahau, e hara ta raua i te mea tika; me te kaha o toku matakite, kaore ta raua e whai pata. I whakaaro maua ko toku hoa mema, me whakatete maua ki nga rarangi kino, me te whakatikatika hoki. Kati me patai au ki te Whare. Heaha te hua i riro mai ia raua. Na to raua whakatete ranei i ahua pai ai tenei Pire? Kore rawa, erangi na te marama me te kaha o te mema Maori o te Tai Rawhiti ki te whakahe i nga rarangi he me te whakatika hoki, i oti pai ai, i uru ai nga painga mo te iwi Maori. Na taua mema ano hoki i hohou te rongo. Kowai te mema i oma ki waho i muri o te maunga rongo, kaore i noho ki te whakapai me te whakatikatika i enei Pire? Ko te mema Maori mo Ngapuhi. Kaore ia i noho ki te tiaki.

Taiwhanga.—I hoki mai ahau ki te Whare i runga i tetahi take ke, kihai au i hoki mai kia uru ahau ki te whakahaere i enei Pire.

Tame Parata.—E korero ke aua au mo te omanga o taua mema i te wa e whakahaerea ana aua Pire i roto i te Komiti; ko te wa tika tena hei tahuritanga mona ki te whakatikatika. Mei noho ia ki te whakapai ia rarangi ia rarangi, penei kua pai rawa pea te ahua. I pera hoki ta maua mahi. Na e ki atu ana ahau ki tenei Whare, e kore au e mohio, tera. ranei e makona nga iwi Maori i runga i enei painga ma ratou kua uru ki ana Pire, kaore ranei. Otiia e mohio ana ahau, he nui nga hiahia o ratou kua whakaritea. I mahi maua i runga i to maua kaha i runga hoki i to maua matattranga ki te whakatikatika i enei Pare, a kaua te tangata. e taunu kia maua inaianei, Kaua te tangata e hamumu penei. Kua tahuri ke maua i o mana iwi. A mo runga i te ki kia waiho te mana whakahaere ki te ringaringa

o te rangatira; i pena ra te Ture i te tau 1867, a he nui rawa te mate i pa ki te iwi i raro i tenei tikanga kia hoatu nga tangata ruarua nei hei tiaki mo nga whenua o te rau tangata. Mate atu te iwi Maori i taua Ture. Kainga ana a ratou whenua, pau atu, tau ana te pouri, huhia ana nga tangata ki te kakahu o mate, i tera motu, i tenei motu ano hoki. Heoi e kore au e pai kia whakamataua taua tikanga ano amuri ake nei. Me tuku tonu te hea o ia tangata o ia tangata, mana e whakahaere. Ma te pera, katahi ka totika. Tena. ma tatou e ki atu inaianei, kua kore rawa e tupu ake tetahi mea he i raro i enei Pire ka paahitia nei, e kore tatou e kaha ki te ki pena. Heoi ra, me tatari, me titiro. A ko toku ki whakamutunga ki te. Kawanatanga, me whakaaro nui ratou ki nga hiahia a nga Maori, me ngawari ratou,. me whakamana nga tone a nga rangatira i korero ki te aroaro o tenei Whare. Ki te paahi enei Ture, kauaka e timata te mana inaianei tonu, erangi me whai takiwa ano kia roaroa nei hei tirohanga, hei kimihanga ma te iwi Maori.

Motinitia ana kia panuitia tuatorutia taua Pire: Nga ae, 65; nga no, 13. Te nutainga ake ki te taha ae 52. A panuitia tuatorutia ana.