Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paramete: 1886-1890

Pire Whakahaere Whakawa Mo Ngarara Me Waipiro Poraka

Pire Whakahaere Whakawa Mo Ngarara Me Waipiro Poraka.

Taipua.—He ki atu taku i te tohe tonu maua ko te mema mo te Tai Rawhiti he mea tika kia whakaaetia nga whakawa tuarua. Ko te tikanga ia o ta maua tohe kia tukuna e te ture kia whakawakia tuaruatia maha atu ranei etahi keehi, ko te Kawanatanga hoki te hunga i whakauaua tonu kia whakaturia he Komihana hei whakahaere i enei heehi e rua. A i te mea kua whakaturia tetahi Komihana e tino whakahe ana ahau ki nga rarangi 3, 4, 5, 6, me te 7 e mea nei ma nga Maori e utu i nga utu katoa mo te whakawakanga a taua Komihana. Mehemea i haere nga tikanga o tenei Pire i runga i te whakaae whakawa tuarua anake kua kore e ara he korero i roto i tenei whare a kua kore e tau he mate ki tetahi tangata; otira e ranea rawa ana nga tikanga o tenei Pire, a tera e tau te mate ki runga i te tini o te Maori. Na te ture hoki i pahitia e te Whare me te mahi a nga apiha o te Kawanatanga te he, no reira kahore e tika kia tonoa nga Maori kia utu i o ratou he. Ko te mea tika ma te koroni e utu i aua he i puta ake nei i nga ture rereke, na konei hoki i whakahe ai ahau ki enei rarangi. Ka haere aku korero inaianei mo runga i nga tikanga wehewehe. E whai mana ana nga Maori i raro i enei Ture ki te tono kia wehewehea o ratou hea ara mehemea e hiahia ana ratou. A ki taku mahara he he rawa kia whakaurua enei tikanga uaua ki roto i tenei Pire hei tono i nga tangata kia wehewehea o ratou whenua i te mea kahore ratou e hiahia kia peratia. Mehemea he tono kau nga tikanga o tenei Pire kia whakawakia tuaruatia ka ahei noa atu nga Maori te utu i nga tono mo te whakawakanga. Kua maha nga utunga a nga Maori i nga utu e tonoa ana mo nga ruri me nga whakawakanga. He tika ano hoki tenei; kua taea e nga Maori te hoko tonu ake i tetahi whenua ki nga utu e tonoa ana kia utua e ratou. E mahara ana ahau e hiahia ana te Kawanatanga ki te paahi i tenei rarangi kia hokona ai e nga Maori tetahi wahi o taua poraka. Mehemea hoki i tukua mai tenei Pire kia tau ai te tika ki etahi Maori, me mau tonu nga tikanga ki runga ki te take kotahi ara ki te whakawa tuarua anake, a kaua e pahika ki ko atu i tena. Mehemea kua riro taua whenua i te Kawanatanga i te Pakeha ranei e tino mohio ana ahau ekore te Kawanatanga e tuku kia whakawakia tuaruatia, a ekore ano hoki e paahitia e te Whare tetahi Pire penei. Otira no te mea he whenua Maori maharatia ana he mea tika kia whakawakia tuaruatia. Na heoi nei taku kupu kei mea te Whare he mea mama tenei mea no reira me ata page 42whiriwhiri marire i te whakauaua o etahi o nga rarangi o tenei Pire.

Tame Parata —I whakahaerea ano tenei take i te Paremete kua hori nei e te Komiti mo nga Mea Maori a pahitia ana tetahi whakataunga. I kitea i roto i te pitihana i tukuna mai e nga Maori kua tau tetahi mate ki runga i a ratou i runga i te whakataunga a te Kooti Whenua Maori. I tukuna e te Komiti mo nga Mea Maori ta ratou ripoata ki te whare me te tono i te Kawanatanga i roto i taua ripoata kia uiuia taua take kia ahei ai te tuku i te ora ki nga tangata i mate i runga i te whakataunga he a te Kooti Whenua Maori. I mea ano hoki te Komiti kia whakaturia tetahi Komihana hei uiui i taua mea. Na whakaturia ana he Komihana a ka noho ki te whakarongo i nga korero a kitea ana e taua Komihana he nui te mate kua tau ki runga i etahi a he mea tika kia whakorangia. Na heoi te mea e mana ana i tenei Pire he whakamana i te tono a taua Komihana. I whakaatu hoki taua Komihana i te he o Wi Parata me etahi o ona hoa, a i tino tika te tono a etahi kia whakawakia tuaruatia. I whai roia ano nga taha e rua. Ka ki atu ahau ki te whare me ata mahara ratou ki tenei he nui te mate kua tau ki runga i te hunga tokoiti i nga mahi a te hunga kaha, te hunga tokomaha a he tuku tenei i te ora ki te hunga tokoiti, heoi nei hoki ta tenei Pire i whai ai kia ahua rite te paanga o te hunga tokoiti ki etahi atu o te hunga whai take. Ekore e ahei te ki tera tetahi he kei roto i tenei Pire erangi e haere ana no i runga i te tono a te Komihana a i puta taua tono a te Komihana i muri iho i te whakawakanga i roto i te Kooti a kitea ana tera etahi atu tangata whai take a ko te mea tika me wehewehe te whenua, a ko te mea tika ma te Kooti me ata uiui marire kia ata kitea ai ko wai nga tangata tino whai take ki taua whenua. Na te uaua ano hoki o Wi Parata me ona hoa i nui ai te pau o te moni i te whakahaerenga o taua keehi. Ki taku whakaaro ko te mea tika ma nga mema katoa o tenei Whare he mahi i te mea tika ki waenga i nga Whare e rua me te whakahaere i te tika ki waenga i nga raruraru o nga Maori. Ekore ahau e ki no wai te he.

Ekore ahau e ki no a ratou Apiha no nga Apiha ranei o te Kooti Whenua Maori, no te iwi ranei i tae atu ki te aroaro o te Kooti. Mehemea e tu atu ana te hunga tokorua ki te aroaro o te Kooti ka huri tonu te Kooti ki te taha kaha. I te tukunga o te keehi a nga kaipitihana ki te aroaro o te Kooti e tono ratou kia nukuhia ta ratou keehi mo nga ra e toru kia ahei ai ratou te karanga i nga tangata hei tautoko i ta ratou keehi, a whakakorea ana e te Kooti taua tono. Mehemea i whakaae ki ta ratou tono kua kore he tikanga e tukua mai ai tenei take ki te Paremete, I whakaturia taua tangata a Wi Parata hei Kai-tiaki mo te iwi o Ngatiawa a i te tukunga mai o taua whenua ki te aroaro o te Kooti i whakahaere ia mo te taha ki taua iwi a i tukua tana tono ki te whenua ra roto i taua iwi no te inea na taua iwi i raupatu a noho tonu iho i runga i taua whenua a e noho mai nei ano nga uri o taua iwi nana i raupatu. Ka whakatikaia enei kerero katoa aku e enga pukapuka o te Kooti. Akuanei i te tunga o te Kooti wehewehe i te whenua i rereke tana kereme i tuku ai ki taua whenua a mea ana ia i whai take ia i runga i te taha ki a Ngatitoa. Kihai ia i whakaara i taua keehi i runga i te taha kia Ngatiawa erangi i whakahaerea e ia i runga i te taha kia Ngatitoa. Na i muri tonu iho i te whakataunga a te Kooti ka tuku tono nga kai-pitihana kia whakawakia tuaruatia taua whenua a i tukuna ano ta ratou tono i roto i nga marama e toru e whakaatnria nei e te ture. Heoi i to ratou kitenga kahore e whakaaetia te tono whakawa tuarua me te kore huarahi ke atu hei tononga ma ratou ka pitihana mai ratou ki te Paremete ki tetahi ora na teuei hoki i whakataki mai tenei Pire ki tenei Whare a ka tautoko ahau i te korerotanga tuarua.

Timi Kara.—Ekore ahau e ahei te noho puku i te mea kua haere ra waho nga korero a nga mema a kua tahuri ratou ki te takahi i te mana o tetahi tangata kahore nei i roto i tenei whare inaianei erangi ko tetahi ano ia o nga tangata i uru ki te take e korerotia nei. Ki taku whakaaro kihai rawa i tika kia haere nga korero a nga mema ra waho ki te tuku mai i a ratou whakapae mo tanei rangatira mo Wi Parata:—

page 43

"Nga mo runga i nga mahi he a Wi Parata e korerotia nei kua whakatakotoria etahi korero ki o tatou aroaro mo runga i nga mahi a Wi Parata mo ruuga i te Ngarara Poraka (1) Wo te whakawhakanga o nga take ki taua poraka e te Kooti Whenua Maori i nga tau 1873 me te 1874; (2) mo runga i te hokouga i te taha whaka te rawhiti o taua poraka ki te Kawanatanga; (3) ko te taenga atu ki te Kooti i te wehewehenga i te tau 1887. E mahara ana matou kahoro tetahi uiea i whakapuakiua mai i tika hei whakararuraru i te whakataunga a te Kooti 1887. Kihai te whakapohehetanga o te Kooti i puta nei te whakataunga a e maharatia uei e tatou he he i puta mai i runga i nga mahi he a Wi Parata erangi he kore kahore ano kia ata rite nga tangata hei tuku korero mo runga i te taha ki nga kai-pitihana hei patu i uga korero a uga kai-tawari ara nga korero nei kua whakarera e Honi Tuhata taua whtnua i te tau 1840. Ko te tupuua hoki tera i ki ai a Inia Tuliata me toua tuahiue e whai paanga anaraua ki taua wheuua. Akuanei ka whakaaro tonu iho te Kooti he tika taua whakarerenga a Honi Tuhata a whakataua ana e te Kooti kia Inia Tuhata te wahi iti e ngakia ana e raua i te tau 1887; otiia heoi nei te take i whakataua ai taua wahi iti ki a raua no te mea kua tuhia te ingoa o Inia me Rangihanu ki te rarangi ingoa i whakaaetia e te Kooti i te tau 1873 a no te mea e man ana aua ingoa i runga i te rarangi ingoa kihai ratou i ahei te patu i te whakataunga."

Ki taku mohio ma tenei e whakaatu ki nga ngakau o nga mema katoa o tenei Whare kihai rawa i tika kia whakataua te tahi he kia Wi Parata, heoi e kore rawa e tika kia tahuri tetahi mema ki o tenei Whare ki te tuku i tetahi whakapae mona no te mea kahore rawa he kupu whakapae a te Komihana ki aia; otira e pai ana ahau ki tenei Pire a ka tautoko ahau kia paahitia e tenei Whare, erangi tenei etahi take i hiahia ai ahau ki te whakamarama atu ki te Whare, ara ko nga raranga 5, 6, me te 7 e mea uei kia whakaekea ki runga i te wheuua nga utu katoa mo to whakakawanga e taua Komihana me etahi atu utu e touoa ana;

ko taku i tino hiahia ai ma nga taha e rua e utu te whakawakanga o taua whenua ara ma ia taha e utu i tana hea a ka pera ano taku tohe iua tukuna te Pire kia Komititia. Ko te take i tohe ai ahau ki tenei no te mea e whakaaro aua ahau ehara i a Wi Parata te he i tau ai te mate ki runga ki nga kai-pitihana erangi na te Kooti Whenua Maori a e tau ana ki runga i te Kawanatanga nga mahi he a te Kooti Whenua Maori. I pehea hoki te ahua o nga korero i korerotia ki te aroaro o te Komiti i whakaturia hei whiriwhiri i taua pitihana? I penei hoki i oho te Komiti i te rongonga kihai i whai taima nga kai-pitihana ki te tuku korero hei takahi i nga korero a tetahi taha, a i tono auo ratou ki te Tiati a whakakahoretia ana ta ratou tono. Ki taku mohio kahore i tika te whakakahoretanga a te Tiati a ko ia te tangata tika hei taunga mo te he. I te tukunga o te tono a nga kai-pitihana kia whakawakia tuaruatia i tae ano te tono ki to Tiati Tumuaki a tukua ana te patai a te Tiati Tumuaki ki te Tiati nana i whakawa me tana ki atu ki taua Tiati kia tukuna mai tetahi ripoata e penupenu ai taua tono kia ahei ai hoki te whakakahore e taua tono kia watea ai hoki ia ki te pupuri i te ota whakawa tuarua. Ki taku whakaaro kihai rawa i tika kia pera te mahi a tetahi apiha o te Kawanatanga. A me okioki tonu taua he ki runga i a ratou, kaua kia Wi Parata kaua ano hoki ki nga kai-pitihana no te mea e whakaae ana te katoa he nui te mate i tau ki runga i nga kai-pitihana. Na heoi nei te kupu. I tau te he ki te tatau o wai? Ka ki ahau i ruuga i aku whiriwhiringa i nga take katoa o taua keehi no nga apiha o te Kawanatanga me te Tiati nana i whakawa i te tuatahi, i muri iho na te Tiati Tumuaki. Ko tetahi take i hiahia ai ahau ki te whakahau i nga whakaaro o nga mema o te Whare ko tenei ara ko uga tikanga mo ruuga i te wehewehenga o taua whenua. Kahore i hoki iho ana tikanga i tenei me whewehe taua whenua ahakoa pai nga Maori kahore rauei. He mea he rawa te whakatu kia riro te maua i nga tangata tokorua tokotoru ranei ki te ki atu ki era tangata torutekau maha atu ranei kia whewehea o ratou paanga ki te whenua page 44me te whakaeke huhua kore i nga taimahatanga ki runga i a ratou. I whai tenei tikanga i ruuga i te huarahi kia riro tonu i ta tangata te tikanga ki te whakahaere i tana hea i ruuga i tana i pai ai. Mehemea e riro mai ana i tetahi tangata tana hea ki tetahi whenua i te Karauna ra roto i te Kooti Whenua Maori, ki te mea ranei e hiahia ana etahi Maori tokomaha kia puritia toputia e ratou to ratou hea. He aha te take kia whai mana te hnnga tokorua tokotoru ranei ki te ki me wehewehe te whenua me te whakaeke i te tairnahatanga ki runga i a ratou ki te utu i nga tini utu mo taua wehewehenga? E tino he rawa ana tena kahore i haere i runga i nga tikanga tika. Mehemea ka whakatakotoria tenei tikanga hei huarahi whakahaere mo runga i nga tini whenua Maori tera e kitea he tikanga kino rawa taua tikanga. Ki taku mahara tera e kitea e te Whare a muri na he take nui tenei mea te wehewehe i nga whenua Maori hei whiriwhiri ma te Whare a muri ake nei. A ki te whaia haeretia e ratou te tikanga kia riro i ia tangata ake tona whenua he mea tena e whakakatata ana ratou ki te huarahi e mea ai ratou kua mana a ratou tikanga; otira i runga i enei mea katoa me whakahaere e ratou i runga i nga tikanga o aua keehi, i runga hoki i nga hiahia a nga Maori mo runga i ia keehi hanga te ahua o te whenua, tona takotoranga, na etahi atu tikanga. I mea nga Komihana i roto i te rarangi 15.0 ta ratou ripoata:—

"Kua tino utonga te whakaaro i roto i o matou ngakau i runga i nga whakahaere o tenei keehi me whakahaere tetahi tikanga hei wehe atu ki ia tangata Maori te take ki tona whenua a e kaha ake ana te whakaaro i roto i o matou ngakau. he nui te painga e tau ki nga Maori ina hanga he ture hei arai i nga tautohe kei tupu ake a muri nei. Na ahakoa kahore ano kia hanga he ture pera e mahara ana matou he mea pai kia whakaurua tetahi rarangi ki tetahi Ture e hanga ana hei whakamana i tenei ripoata ara he rarangi hei wehewehe ki ia tangata tana hea i roto i tenei poraka."

Na ki taku whakaaro i haere nga whakaaro o te Komihana ra waho i to ratou mana mo runga i tenei take. Heoi nei hoki te mea i whakaturia ai tana Komihana hei tuku ripoata mai mehemea e tika ana kia whakawakia tuaruatia tenei keehi. E tino niohio ana ahau ka whakaaetia e nga mema katoa o te whare te tono a te Kon. ihana, ekore hoki tetahi mema e turaki i te Pire ara tera wahi o te Pire e whakamana ana i te tono a te Komihana kia whakawakia tuaruatia taua poraka. Erangi ka touo atu ahau ki te Whare ina tae te Pire kia Komititia kia ata whiriwhiria e te Whare nga take a nga kai-pitihana tokorua tokotoru nei mo ta ratou nei taha, me nga take a tetahi taha i tae nei to ratou maha ki te torutekau ma iwa a hei reira ka ki; mehemea ranei he mea marama he mea tika ranei kia riro ma tetahi taha ara ma te hunga tokorua tokotoru ranei e aki-aki i tetahi taha kia wehewehea o ratou whenua i te mea kihai ratou i pai kia wehewehea me te whakaeke ano hoki i nga taimakatanga ki runga i nga ruri i nga utu mo te Kooti me etahi atu tono. Na ka whakamarama atu ahau i te huarahi i mahara ai ahau hei huarahi whakahaere ma tatou i taua keehi. I runga i te wehewehenga o taua poraka me matua whakatau e te Kooti i nga take o nga tangata ki taua poraka a ka waiho ki ia tangata whai take ki te tokomaha ranei o te hunga whai take te tikanga i muri iho kia wehewehea kia ia tangata tana hea kia peheatia ranei. Ki taku mahara e tika ana enei whakaaro aku a ma konei e tau ai te tika ki nga taha e rua. Ka ki atu ahau ki te Whare kahore ahau e pai kia whakaekea nga utu mo nga tini tono mo te mahinga i taua poraka ki runga i te whenua erangi ma ia taha ano e utu i ona taimakatanga.

Te Hutihana.— Waiho ma te Kooti tena e whakatau.

Timi Kara.—Waiho ma te Kooti e whakatau he pehea te nui o nga utu a ka waiho ma ia taha e utu i ona tamihatanga. Heoi taku i tumanako ai kia whakaae te Whare ki te huarahi kua whakatakotoria nei e ahau ina Komititia taua Pire.

Taiwhanga.—Kei nga mema ano te whakaaro kia pehea rauei te nui o a ratou korero mo runga i nga tini Pire Whenua Maori nei. E tino whakauaua haere ana hoki a ratou ture katoa. Kahore page 45aku tikanga ki a Wi Pavata ki tetahi taha ranei ki etahi atu ranei. He Pire Maori tenei a he Pire hei whakahaere i uga whenua, Maori no reira ka whai korero ahau mo runga i taua Pire. Kua tae ake nga pitihana e torn e wha rauei a nga tangata whai take ki tenei poraka ki te Komiti mo nga Mea Maori. Tokowha nga iwi e whai take ana ki tenei poraka, ko Ngatiawa, ko te iwi o Taranaki, ko Ngatiruanui, me Whanganui, a kei Parihaka ratou. Kei reira enei tangata whai take katoa, a kahore ratou i mohio ki tenei Pire. Ko te Kooti Whenua Maori, e piro ana te Kooti ki o ratou ihu me te piro o te ahiwhanariki, i hara i te mea no naianei taua piro erangi no te tunga tuatahi mai ra no o te Kooti Whenua Maori. Kahore rawa he ora i puta mai i muri iho. Ko te ture tuatahi o Niu Tireni ko te Tiriti o Waitangi, a no te mea kihai i whakahaerea tikatia nga tikanga o taua Tiriti ka ara te pakanga ki nga wahi katoa o Niu Tireni, a i runga i nga pakanga ka ara a Hone Heke me te Rangihaeata. i te tau 1845, ka tono nga Pakeha kia whakaturia he Kawanatanga ma ratou a whakaaetia ana e Ingarangi te Ture Nui o Niu Tireni, 1852, a i meatia i roto i te tekiona 71 o taua Ture me whai Paremete nga Maori ma ratou ake, a i te tau 1858, ka whakatu nga Maori i tetahi Kingi mo ratou ake i runga ano i taua ture; ehara hoki i te mea kihai i wbakahaerea e nga Pakeha nga takinga o taua Tiriti erangi kua takahia nga tikanga o te rarangi 71 o te Ture Nui o Niu Tireni, 1852, a na kouei hoki i whakaturia ai he Kingi Maori me te ara-nga o te pakanga i Waitara i te tau 1860, tae atu ki te tau 1863, ahakoa he mea whakatu te Kingi i runga i nga tikanga o te tekiona 71 o te Ture Nui o Niu Tireni. Akuanei kihai i whakahaerea te tekiona kua kiia ake nei erangi i kokirihia mai e tenei Paremete te Ture Whenua Maori, 1865, me te Ture Pooti Mema Maori, 1867, i reveke nei i nga tikanga o te Ture Nui o Niu Tireni, 1852. No reira kahore o tika, kia haere mai nga mema Maori ki tenei Whare, e takahi ana hoki ratou i taua Ture kua kiia ake nei i runga i ta ratou haere mai ki konei. Kahore au i mohio na tewhea Ture na tewhea mana ranei i uru mai ai ratou ki konei heoi nei pea na te Ture Pooti Mema Maori. I to whakahe tonu ahau i nga wa katoa ki nga tini Pire e tukuna mai nei mo nga whenua Maori a e whakaneke rawa atu nei i te raru i nga tikanga o mua. I haere mai ahau ki tenei Whare ki kite mehemea ekore e taea e ahau te hanga ture pai mo nga iwi e rua i Niu Tireni. Kua ki atu ahau ki te Kawanatanga kia tangohia e ratou ko taku Pire hei Pire ma ratou. E whakaaro ana hoki ahau he Pire tera e paingia e nga iwi e rua heoi kihai te Kawanatanga i pai. Mehemea e hiahia ana te Kawanatanga kia mahi tahi nga iwi e rua mo hanga ratou i nga ture pai. Kua hanga ahau i te ture pai heoi kahore i manakohia e te Kawanatanga. He aha ra le take i kore ai ? No te mea he ture marama he ture ngawari a e wehi ana ratou he marama rawa nga tikanga ki nga Maori, heoi nei te take ki taku mohio. I patai atu ano ahau ki te Kawanatauga mehemea i kitea e ratou tetahi rarangi he i roto i taku Pire a kihai ratou i ki mai. Ekore te roia e whai oranga i raro i tenei Pire koina pea te he. E mohio ana ahau ki te rarangi e pai ana ahau ki te whakauru ki roto i ki te Pire a te Kawanatanga (ara ko tenei). "Me kaua tenei Pire e pa ki nga whenua Maori." E mea ana te mema Maori mo te Tai Hauauru kia patua nga rarangi 3. 4, 5, 6, me te 7 o tenei Pire ka tautoko ahau i taua mema mo tena erangi e koni atu ana aku whakaaro i tana; e mea ana ahau me patu rawa atu tenei Pire a me whakahaere i tetahi tikanga hei whakahaere pai i nga take a Wi Parata me era i tetahi taha kia ahei ai te whiriwhiri ko wai nga tangata whai take ki era rua te kau mano eka o te Ngarara Poraka ko tona ingoa tika nei ko Waikanae. Ko te take i whakahe ai ahau kia Wi Parata ko tana whakarereketanga i te ingoa o taua poraka i runga i tana tona kia whakawakia tuaruatia, karangatia ake e ia te ingoa ko te Ngarara hei whakararu i te iwi. Ko taua ingoa no tetahi awa iti nei i runga i taua poraka. I haere ahau ma reira i te tau 1853 a i kite ahau i te tokomaha o te iwi i reira a ko ratou uri ano e pitihana mai nei ki te Whare. I Waikanae e noho ana nga iwi e wha i taua wa, a ki taku mohio e page 46ono nga tau i muri iho ka tahi ratou ka hoki ki Waitara no te mea i whakahokia taua whenua e Ta Hori Kerei kia Wiremu Kingi. I te mohio ano ahau no Ngatiwa, na Taranaki, na Ngatiruanui, me Whanganui taua whenua a Waikanae, erangi kahore ahau i te mohio mehemea kei a Wi Parata taua whenua katoa mehemea ranei kua riro e tetahi taha, erangi e mea ana te iwi nana i mau mai nga pitihana i te iwi o Te Whiti ko ratou te hunga whai take ki taua whenua. Ki taku mohio ko te iwi e noho ana i Parihaka te iwi whai take ki taua whenua, a kei te he ngatahi nga taha e rua e tautohe nei. Erangi e hiahia ana ahau kia ata whakawakia taua keehi, kia whai ture pai ai hei whakahaere i nga whenua Maori a muri ake nei. He mano nga poraka whenua Maori kei te penei ano te ahua, a kei te kore e mohio nga tini mema o tenei Whare ki te huhua o nga pitihana e tae ake ana ki te Komiti mo ngo Mea Maori e aue ana ki nga mahi a te Kooti Whenua Maori. Heoi nei te kupu i hiahia ai ahau ki te patai ki te Kawanatanga mehemea ka whakahaerea e ratou te tika ki waenganui i nga iwi e rua o te Koroni o Niu Tireni ara kia unuhia katoatia enei Pire kino ara te Pire Huihuinga Maori, te Pire Hoko Whenua Maori a te Kawanatanga, te Pire Whakahaere Whakawa mo te Ngarara me te Waipiro Poraka, me te Pire Whakatikatika i te Ture Kooti Whenua Maori—e takoto nei i te aroaro o te Komiti mo nga Mea Maori, a ka tino pai hoki ahau me ka takoto i reira mo nga wiki e rua rauatahi—ko te Pire Whakatikatika I te Ture Whakatau Rahui o te Tai Hauauru. E kore au e ki ka whakatika ahau ki te whakatete maro ara ki te arai, erangi ka tono atu ahau ki te Kawanatanga kia kaua e moumoutia te taima o te tini, kia kore ai hoki e uru ki te nuipepa tetahi korero penei e i te whakatete kino a Hirini Taiwhanga a i te moumou i te taima o te Whare. Mehemea ka tohe te Kawanatanga ki te paahi i enei Pire hei muru i nga Maori me kaua nga nuipepa e ki i te moumoutia e ahau te taima o te Whare. Kua oti nei hoki e ahau te ki i haere mai ahau ki konei ki te tiaki i nga take a nga Maori. Kei te hangai tonu ki toku kanohi te mate o te iwi pohara nei o te Airihi; a i ki ano hoki ahau i tera po mei kore kotahi tonu te whakatikanga ake o nga Maori inaianei ki te tiaki i a ratou kei ngaro nga whenua e mau ana ki a ratou inaianei i konei mai o nga tau e ruatekau. Ko te mea tika ma nga Maori me whakawhetai ratou ki ahau mo taku tikanga i tenei Paremete i tera hoki kua pahure nei i o ratou whenua kei riro atu i a ratou. Kia kore ahau e tae mai ki tenei Whare kua riro katoa atu nga whenua o nga Maori i a ratou a kua pera ratou me te Airihi no te mea mehemea e kite ana nga Maori kua pau katoa o ratou whenua te muru tera ratou e tahuri ki te muru i runga i nga rori. No reira ka tono ahau ki te Kawanatanga kia kaua e moumoutia te taima o te Whare erangi me unu enei Pire, mehemea hoki e unuhia ana enei Pire kua mutu tonu te mahi a te Whare i te aonga ake o te ra; otira mehemea ka whakahaerea tonutia enei Pire ka tu tonu ahau ki te arai kei mate nga Maori. Mehemea kahore ratou e hiahia kia ara ake ano tetahi pakanga me hanga ratou i tetahi ture pai mo nga Maori. Kahore au e hiahia kia ara mai ano tetahi pakanga a nga Maori ki te Pakeha, erangi e hiahia ana ahau ki te ki atu ki te Whare ki te mea ka mana tonu enei Pire heoi nei nga tikanga hei muru i nga whenua o nga Maori ka pera ano hoki te roa o to riri o te Maori ki a ratou take no te mea tera e paingia e ratou te mate mo te ratou iwi me o ratou whenua i te tango noa e enei Pire kino i o ratou whenua i raro i o ratou waewae; otira he aha te take kia mate ai ratou? He aha te take kia kore ai ratou e noho i runga i te rangimarie i runga i te mata o te whenua? Kua riro i te Pakeha te hawhe o te motu o Aotearoa a kei nga Maori tetahi hawhe. Heoi ra me waiho ma nga Pakeha e whakahaere ta ratou hawhe o te motu me te waiho ma nga Maori e whakahaere i ta ratou hawhe, a mehemea e kore e taea e nga Maori te whakahaere i ta ratou hawhe, heoi me waiho ma nga Pakeha e tango atu i a ratou, a e kore ratou e whai kupu. I rongo ahau i tukua ano he Paremete e te iwi o Ingarangi mo te Airihi erangi kihai i whakahaere tika tia e ratou heoi tangohia ake, a ma tetahi pakanga nui e riro mai ai. No reira page 47ahau i ki ai tukua tetahi wa ki nga Maori hei whakahaere ture mo a ratou whenua a muri ake nei. Ehara hoki matou i te kohunghunga erangi he tangata penei ano me te Pakeha. A he aha te take kia kore ai matou e hanga ture mo a matou whenua. Ki taku mohio he mea ngawari noa atu ina hoki nga whakaaturanga a taku Pire. Tera ano ia e whakahe nga roia no te mea ekore ratou e ora i runga i taua Pire, otiia hei painga mo nga iwi o rua. Ehara i te mea he mea hanga taku Pire e te roia engari he mea whakaaro tonu naku. Ki taku mahara kahore nga roia e mohio ki nga ture e hanga ana e ratou ake, a mehemea kahore ratou e mohio me pehea e mohio ai nga Maori kihai nei i akona? I rongo ahau i etahi o nga roia e tautohe ana i nanahi a kata ana ahau i taku rongonga i a ratou hamumu. Kihai ahau I mohio he aha ta ratou e tautohe nei. Heoi hoki ta ratou i hiahia ai he apo whenua. E tae ana ki te toru te kau ma waru nga mema o nga Whare e rua e whai paanga ana ki whenua e rua miriona me te hawhe o nga eka i te Tai Rawhiti na konei hoki enei Pire i kitea mai at Ka pai ahau kia unuhia tenei Pire kia mutu ai te momou o te taima o te koroni. I koa ahau i taku rongonga i etahi mema e ki ana ka mutu te mahi o te Whare i te Hatarei no te mea i mohio au mehemea kei reira mutu ai tera e whakarerea tenei Pire. Mehemea e utonga ana te whakaaro o te Kawanatanga kia paahi tenei Pire ekore e mutu te Paremete mo nga marama e rua e haere ake nei. Tokotoru tonu nga mema i tautoko i ahau i tera Paremete erangi e tumanako ana ahau tera e maha atu i tenei Paremete. Erangi e whakaaro ana ahau he mea pai me tuku tenei Pire ki te Komiti mo nga Mea Maori no te mea he nui te he kei roto i enei Pire katoa kua korero ahau i aua Pire a e tino mohio ana ahau ki nga ikanga o roto.