page 51

Motini Turaki I Te Kawanatanga.

No tenei ra ka timata ano nga whai korero mo runga i tenei motini. Na Te O'Rekana (Mr. O'Regan) i timata, ka mutu ia ko Te Miterehana (Hon. Mr. Mitchelson), Te Takana (Mr. Duncan), ko Te Korini (Mr. Collins), ko Timi Kara (Hon. Mr. Carroll), ka mutu ta enei ka tu ake—

Ko Hone Heke.—E te Pika, ki nga mema honore o te Whare nei ka nui te reta ki te whakarongo i te reo pai o te mema honore mo Waiapu. Na, mo te take nei, me nama ranei he moni kaua ranei. Whakarongo mai, ko tenei Kawanatanga i pootitia ratou e te iwi i runga i tenei take, ara, ki te pootitia ratou e te iwi kaore ratou e tahuri ki te nama moni, no reira ka tapaia he ingoa mo ratou ko te "Kawanatanga kore pirangi ki te nama moni." Na, ko te tino take tenei i whakaae ai te iwi kia uru mai ko ratou hei Kawanatanga, a e noho nei ko te kauhau tonu tenei a nga Minita ki te iwi i mua o tera pootitanga ka huri nei. Kaati, hei tautoko i taku kupu, ka whakamiharo pea te honore mema mo Waiapu ana rongo i nga kupu i korero haere ai nga Minita e toru o tenei Kawanatanga ki te iwi i nga takiwa katoa o te koroni nei.

Ko Te Mete (Mr. E. M. Smith).—Kua rongo ano matou ki ena.

Ko Hone Heke.—He ahakoa, tenei ka hoatu ano e au. I tana whaikorerotanga i Nui Paremata i mua atu o tera pootitanga, i ki te Pirimia, "Ko Te Atikihana te Pirimia o te Kawanatanga o nga tau e toru o mua atu i te tau 1890, a ko te tikanga whakahaere a te Kawanatanga a taua tangata, he penei, me nama tonu he moni; tena ko nga tikanga a toku Kawanatanga, mo te wa e haere ake nei, tuatahi, me ata whakahaere nga mahi a te koroni i runga ano i nga moni e puta-a-tau mai ana ki te koroni; a tuarua, kaua e namaia he moni i Ingarangi." Tena, ka pehea te takoto o nga kupu a te mema honore mo Waiapu ki te taha o tenei? Akuanei, ka kitea kaore i te tika, engari ka kitea kua teka ratou; i te mea ko a ratou mahi o enei tau, timata i te tau 1894 tae mai ki tenei ra, kei te taupapatu i nga kupu me nga tikanga I whakatakotoria ki te aroaro o te iwi. I te whai-korerotanga o te Pirimia i Tanewaka (Dannevirke), i penei tana korero: "Ko te kupu a Te Atikihana i penei, kaore e taea te mahi o nga mahi a te koroni ki te kore e namaia he moni—a e tika ana kia namaia he moni; engari ki tana me nama te moni e hiahiatia ana i te koroni nei, kaua e haere ki Ingarangi nama ai." Na, e hiahia ana ahau kia puritia mai e te Whare tenei kupu a te Pirimia, ara: Ko toku taha me toku Kawanatanga e ki ana: "Whakakorea te taake i runga i nga taonga katoa, a me whakatau te taake ki runga i te whenua me nga moni puta-a-tau; kaore he tikanga e namaia ai he moni, a ka kaha noa atu matou ki te whakahaere i nga mahi ana kore e namaia he moni." Tena, maku e patai ki te Whare, kua kaha ranei tenei Kawanatanga ki te whakahaere i nga mahi o te koroni i runga i te kore nama moni i Ingarangi? Ko te whakautu mo tenei patai koia tenei, kore rawa atu. Ko te whai-korero a te Minita mo nga Whenua i Pamutana-ki-te-Tonga, i penei, "Kei te mohio te Kawanatanga, mehemea ki te pai te arahi me te whakahaere, tera e puta he ora ki te koroni, e kore ai he tikanga o te nama ano i etahi moni, a e taea ai hoki te whakahaere o nga mahi katoa o te koroni i runga i nga huarahi ata haere." No konei ahau i ki ai, ko te patai hei ui maku. Kua ata whakahaere ranei te Kawanatanga i nga mahi a te koroni? Kaore, kore rawa atu. Na kei te mohio nga mema honore me nga Minita ki te tika o tenei kupu aku, a e kore e taea e ratou te whakahe. Ko te korero a te Minita mo nga Moni a te Koroni, ara, a Te Waari, i tona tuunga ki te whai-korero i Winitana i taua wa ano, i penei, "Ko tenei Kawanatanga, kua hurihia rawatia o ratou kanohi, kahore rawa ratou e pai ki te mahi nama moni." Kaati, ahakoa enei mea i whakatakotoria e ratou ki te aroaro o te iwi, kua pehea ta ratou mahi? Kei te nama ki te katau ki te maui. Kua whakaae te mema honore, i mutu tata ake nei tana whai-korero, ara, a Honore Timi Kara, ae kua nui ake nga nama a te koroni i tenei Kawanatanga. Na, ko tetahi, i whai-korero ano te page 52Pirimia i Akarana, a i penei, kei te ki "ratou"—te Kawanatanga—"me mutu rawa atu te nama moni." Kaati, ko enei kupu katoa a ratou kua takahia ano e ratou, mai ano i te tau i uru mai ai ratou a tae noa mai ki tenei ra. Kua nama moni ratou i Ranana, a kaore i ngata to ratou hiahia i tena, na reira ka tangohia e ratou ko nga moni a nga ropu whakahaere takiwa, a kihai hoki i ngata to ratou hiahia i era, a i naianei kei te minamina ratou ki te mokete i nga moni a nga tangata i roto 1 te Tari o te Kai-tiaki o te Katoa, te Peeke o te Poutapeta, me te Whare Inihua a te Kawanatanga. Na, kei te mohio te Kawanatanga me o ratou kai-tautoko, kua korero teka ratou ki te iwi. No konei te he nui o tenei Kawanatanga. Ka huri taku korero i naianei ki nga take e pa ana ki nga Maori. I ki te mema honore mo Waiapu (Timi Kara, Hon. Mr. Carroll), "He tika kua tau noa atu te raruraru mo Wairarapa Moana i te Kooti Piira, o te Hupirimi Kooti, engari i whakaotia kautia e taua Kooti i runga i nga huarahi ture anake, tena ko nga huarahi e whiwhi ai nga tangata i te mea tika kihai i whakatutukitia e taua Kooti." I panuitia mai hoki e te mema honore a tekiona 18 o Te Ture Whakatikatika i te Ture mo nga Mahi Nunui a te Koroni, 1889," hei whakaatu na taua tekiona 18 i whai mana ai te Poari [gap — reason: damage]Wairarapa ki te tapahi i te ngutuawa [gap — reason: damage]taua moana. Ka mutu tena, ka whakaaturia mai hoki e ia ko taua tekiona 18 o taua Ture na te Honore Eruini Miterehana i whakauru ki roto i taua Ture, a ko Te Miterehana he Minita no roto i te Kawanatanga o Te Atikihana. Na, kia kiia atu e au ki te Whare, ko tenei huarahi kupu a te mema honore mo Waiapu (Timi Kara) kei te tino he. Hei whakaatu i te tika o taku kupu, tenei, ka panuitia atu e au tetahi wahi o te whakatau a te Kooti Piira, mo runga i nga mana o te Poari o Wairarapa. Koia tenei:—

"Otira kua kotahi te tau kua pahemo o te putanga o te panuitanga a te Kaute Kaunihera hei whakaatu ko taua ngutuawa kua riro hei awa-kari ma te iwi katoa; engari ki ta matou whakaaro ko taua panui whakaatu a te Kaunihera he panui noa iho, i te mea kua tino tuturu te rirong ao taua ngutu-awa hei awa-kari ma te iwi katoa mai ano o te tau 1882 ra ano. No konei, i te mea e pera ana te takoto o taua mea, kaati, kua whai-mana noa atu te Kaunihera ki te kari i taua ngutu-awa kia tuwhera, a ki te tiaki i taua ngutu-awa kei puni ano; na reira kaore kau a tekiona 18 o "Te Ture mo nga Mahi Munui o te Koroni, 1889," i whai tikanga ki te Moana o Wairarapa."

Kaati ake mo tena. Me huri taku korero mo tekiona 18 o taua Ture, a mo taua Ture tonu hoki. E te Pika, ko te mema honore nei, ara, ko Timi Kara, koia tonu te mema mo te taha Maori o te Tai-Rawhiti, a mo nga Maori no ratou nei taua moana, ara, i taua tau i paahitia ai taua Ture. Tena, i tahuri ranei te mema honore ki te turaki i taua rarangi? Kahore noa iho. I hamumu whakahe ranei te mema honore mo taua tekiona 18? Kaho[gap — reason: damage]e noa iho. I puta ranei tetahi kupu whakahe kia kotahi ma te mema honore mo taua tekiona? Kore rawa atu. He aha te take? Na nga aha i kore ai te mema honore e whakahe i taua tekiona kino, e ki nei hoki ia? Kia mohio te Whare nei, kore rawa atu te mema honore i hamumu mo taua tekiona, kaore rawa ia i whakaputa i tetahi kupu whakahe kia kotahi. I tukua e ia taua tekiona kia paahitia, a kihai rawa ia i whakahe.

Ko Timi Kara (Hon. Mr. Carroll).—I patairia ano te Kawanatanga, a kiia mai ana e ratou, e hara noa iho taua tekiona, he whakatikatika kau i etahi he o te ture.

Ko Hone Heke.—Kei te tika taku kupu, kaore te mema honore i patai, i whakahe ranei mo taua tekiona; kua tirohia e au nga pukapuka o te Whare nei o te ra i mahia ai taua Pire, a kitea ana e ahau kore rawa he kupu a te mema honore i reira hei whakahe i taua tekiona 18. Na reira kaore kau he totikatikanga o te hamumutanga a te mema honore mo taua tekiona 18 i a ia i whai-korero nei i mua ake i au nei. Engari ko taku e hiahia ana kia tino marama i te Whare, koia tenei: I taua wa ko te mema honore nei te mema mo nga Maori no ratou nei taua moana, a kahore ia i mahara ki a ratou, ina hoki page 53kaore rawa ia i tu ake k te whakahe i taua tekiona.

Ko Te Hetana (Hon. Mr. Seddon).—I mahia tahaetia i roto te Whare.

Ko Hone Heke.—Ko te mahi i homai ma nga mema katoa o tenei Whare ko te whakamohio i a ratou ki nga mea katoa e mahia ana e te Whare.

Ko Te Hetana (Hon. Mr. Seddon).—He nui nga mea kaore koe e mohio ana.

Ko Hone Heke.—Nau tena kupu. Ki taku kei te taea katoatia e ahau te mohio nga ritenga o nga mea e kokiritia mai ana e koe, e te Pirimia, ki tenei Whare. Engari hei aha tena, ina ke te korero. Ko te mea i tino kino ai te kupu a te mema honore, hoa o te Pirimia, i ruuga i te mahinga o taua tekiona, koia tenei—Kahore ia e kaha ki te ki he kuare ia ki te reo Pakeha, a na reira i kore ai e kitea e ia te kino o taua tekiona. Kei te tino whakaae ahau ki te kupu a te mema matamua mo Poneke (Ta Ropata Taute) i ki nei ia ko te take i oti ai te raruraru mo Wairarapa na te mahi akiaki tonu ki te Kawanatanga a te Komiti mo nga Mea Maori. Na konei ahau i kaha ai ki te ki, me huri ke ki a ia me nga honore mema o te Apitihana i uru ki te Komiti mo nga Mea Maori te whakapai mo te otinga o taua raruraru. He maha nga tau e haere mai ana nga pitihana mo taua raruraru ki te aroaro o te Komiti mo nga Mea Maori, a i roto i nga mahinga katoa a taua Komiti, he whakatau tonu i ia tau i ia tau i te tika o taua take me te nui o te mate kua pa ki nga Maori, a he tika kia whakaorangia taua mate. I tera tau ka tae mai ano taua pitihana, a whakataua ana e te Komiti ko te ripoata ano o etahi atu tau, me te tino aki atu ki te Kawanatanga kia whakatutukitia taua ripoata a te Komiti mo nga Mea Maori. Ko te Minita o te Kawanatanga i runga i taua Komiti ko te honore mema mo Waiapu (Timi Kara), a koia te mema i tino whakahe ki taua ripoata. Otira, ahakoa tana whakahe, paahitia ana taua ripoata; engari e hara i te mea na te Kawanatanga i paahitia ai. Ko ta te Kawanatanga i hiahia ai, me kaua noa iho be ripoata, kia whai okiokinga ai mo ratou a kia ahei ai ratou te ki kaore i whakaaetia e te Komiti mo nga Mea Maori, na reira e kore ratou, te Kawanatanga, e kaha ki te whakarite i te inoi a nga kai-pitihana. Ko tetahi i pirangi te Kawanatanga ki te tono kia utua e aua kai-pitihana tetahi moni ruri, e hara nei i aua Maori taua ruri i whakahau kia mahia. Ko tenei tono i patua e matou i roto i te Komiti mo nga Mea Maori. I muri o tena mahinga ka kohiritia mai e te Kawanatanga tana Pire Whakatikatika i nga Ture Whenua Maori, 1895. I te wa i uru mai ai taua Pire, ka tuhia e ahau he rarangi hei whakature i te ripoata a te Komiti mo nga Mea Maori, a hoatu ana e ahau ki taku hoa honore ki te mema mo Te Waipounamu, ki a Tame Parata, kia kokiritia e ia ki roto ki taua Pire; kaati, pewheatia ana taua rarangi i te taenga o taua Pire ki te aroaro o te Komiti mo nga mea Maori? Whakahengia ana taua rarangi e te Minita o te Kawanatanga, e Timi Kara (Hon. Mr. Carroll). I reira tahi hoki raua ko te Pirimia, a na raua tahi i whakahe; a kia roa matou e tautohetohe ana mo taua rarangi ka ki raua, "Me waiho noa iho taua mea; ma ratou, ma te Kawanatanga, e ata whiriwhiri." No konei te Kawanatanga i kite ai kei te kaha rawa te whakaaro o te Komiti kia whakatutukitia taua ripoata, a te mutunga iho karangatia ana e ratou nga Maori no ratou taua moana, a whakaotia ana taua raruraru mo Wairarapa e aua Maori me te Kawanatanga. Na, koia tenei te hangaitanga o nga mahi i whakahaerea mo taua take; kaati kua oti nei, e tika ana ahau kia whakapai atu ki te Pirimia mo taua whakaotinga, engari kei mahara te Whare he whakaotinga tika, ara, i rite ki te nui o te mate o nga Maori. Kaore i tino pai. Heoi te mea i pai ai, na te rironga ma aua Maori ano e ata whakaae taua whakaotinga. Ka huri taku korero i naianei mo te taha o nga korero i pa ki a Te Urewera. Kua kiia e nga Minita me o ratou kai-tautoko, na tenei Kawanatanga i taea ai e te Pakeha te haere o te whenua o Tuhoe. Kei te he tenei korero. Kua kiia mai ki au e etahi o nga rangatira o Tuhoe na te Kawanatanga o te tau 1871 te maunga-a-rongo i waenganui ia Tuhoe me te page 54Pakeha. Na Te Makarini (Sir Donald McLean) i kawe ki Ruatahuna, i tae tinana ia ki waenganui pu o to ratou whenua, a i muri mai na Te Raka (Mr. Locke). He moumou korero noa iho ta nga mema e kukume ke nei i te korero mo taua houhanga rongo.

Ko Te Hetana (Hon. Mr. Seddon).—A he aha a Tuhoe i arai ai i a Roore Onero kia kore e puta ki tua o Ruatoki?

Ko Hone Heke.—He aha kei tena. He pohehe noa iho tena.

Ko Te Hetana (Hon. Mr. Seddon). I araia ra hoki.

Ko Hone Heke.—Na, kia korero ahau mo te raruraru i pa nei ki te takiwa o Tuhoe i mua tata ake nei: Me ki ake ahau i tino kino te mahi a te Kawanatanga ki a Tuhoe. He tika i tae nga tangata a te Kawanatanga me tetahi o nga Minita kia kite i a Tuhoe, a i tono kia whakaaetia te ruri o to ratou whenua kia whakahaerea. Kaore rawa a Tuhoe i whakaae; otira, ki ta te titiro iho, i runga i te hoatutanga a tetahi o nga rangatira o Tuhoe i tana taiaha ki te Pirimia, no reira pea te Pirimia i mahara ai, na te hoatutanga o taua taiaha ki a ia, he whakaaetanga tera no Tuhoe kia whakahaerea te ruri o to ratou takiwa. Ko te tikanga i hoatu ai te taiaha, e hara tera i te whakaaetanga kia haere te ruri; engari he tohu whakanui ki te manuhiri. He tikanga na nga kaumatua o te iwi Maori. Ko te he o te mahi a te Pirimia ki a Tuhoe, koia tenei, ara, i hoatu te taiaha ki a ia e tetahi o nga rangatira o Tuhoe, a ko te whakautu a te Pirimia mo taua tohu whakanui he ope hoia me a ratou taonga whakamate tangata. Kia mohio te Whare, e hara i te mea i tukua atu taua ope hoia hei tangata mo Tuhoe, engari hei pupuhi i a Tuhoe. I roto katoa i enei mahi kei te haere atu nga kai-ruri. Kaore te iwi i whakamohiotia kei te mahia peratia to ratou whenua, no te ekenga ra ano ki te whenua katahi ano a Tuhoe ka kite. Kaati, i raro i enei ahua, kaore tenei Whare e kaha ki te ki i he te mahi a Tuhoe i to ratou tahuritanga ki te pana i aua Pakeha, a i ta ratou tangohanga i a ratou taonga ruri. I muri tonu i tenei ka waeatia e aua kairuri ki a te Pirimia te mahi a Tuhoe. A i te taenga atu o aua waea, aha ana te Kawanatanga? Patu tonu atu te Pirimia i te waea ki te Rangatira o nga Pirihimana i Akarana, kia haere ia me tetahi ope hoia ki te whenua o taua iwi. Tena, ma enei tu mahi ranei a te Pirimia e mohiota ai tona aroha nui ki te iwi Maori, e korero haere nei ia ki te iwi Maori raua tahi ko te iwi Pakeha, i te nui rawa atu o tona aroha ki te iwi Maori.

Ko Te Hetana (Hon. Mr. Seddon).—Ko te aroha o te matua ki ana tamariki e aru ana i nga mea he.

Ko Hone Heke.—Kahore. Ko nga ope hoia i tukua nei e hara i te tohu aroha. I tukua atu koia ki reira hei mahi aha? Hei whakaheke i te toto. Kaati, ko nga mahi katoa i oti i tenei Kawanatanga ki roto ki te takiwa o Tuhoe, na te pu raua ko te ringa kaha i whakatutuki; engari i taamia aua mahi ki nga kupu whakareka taringa. Ko tena tu aroha a te Pirimia mo nga Maori, e hara kau, he aroha tena kaore rawa e taea te whakaaro iho e ahau; a mehemea e mohio ana nga Maori, e kore ano hoki ratou e tahuri atu ki a ia. Ko taua raruraru katoa he mea e takoto oti ana i te tangata kotahi, i runga ano i te ata korero ki nga rangatira o Tuhoe. Kaore rawa he tikanga o te pu o te hoari i tukua atu ai ki reira. Kaati atu mo tena take. Kia huri ahau i naianei ki nga ture i paahitia nei e tenei Kawanatanga mo nga whenua Maori i nga tau 1894 me 1895. He aha ia nei nga kupu i taka i nga ngutu o te mema honore mo Waiapu? I ki ia ko te mea tika kia mahia, ko te whakaahei i nga Maori ki te wehe i tona hea i tona hea whenua i roto i nga whenua nunui. Tena, kua mahia ranei e ia tera? Kua mahia ranei tera e tenei Kawanatanga? Kaore noa iho. Kei te korero ia i taua kupu i naianei. He pono ranei taua kupu ana? Kei te mahi pono ranei tenei Kawanatanga ki te iwi Maori? Kaore. Notemea, i te tau 1894, i te kokiritanga mai ki te Whare nei o ta ratou Pire Whenua Maori, ka kokirihia e au tetahi rarangi hei whakatutuki i taua kupu i korerotia ake nei e ia i naianei, i penei na nei ia, "ki te motuhake te tika o te tangata Maori ki tona whenua, me ahei taua page 55Maori ki te whakahaere i taua tika ona ki taua whenua ki tana tangata i pai ai, ano he Pakeha taua Maori." Ko te ritenga o enei kupu ana, e penei ana, kaua nga ritenga o roto i nga ture mo nga whenua Maori e tukuna kia whakararuraru i taua Maori i runga i ana mahi mo tona whenua. Kaati, i aha te mema honore nei i reira? I tahuri ki te turaki i taua rarangi aku, me ona hoa Minita me to ratou ope katoa, i tahuri katoa ki te turaki. I ki ano hoki ia i na kua nei, he nui te pai kua puta ki nga Maori i te paahitanga o te ture nana nei i tango atu ma te Kawanatanga anake te mana hoko i nga whenua Maori. Ina hoki, ki te titiro nga mema honore ki te pukapuka o tenei tau o nga whai-korero a te Minita mo nga Moni, ka kite koutou i nga kupu penei kei roto: "Ko te nui o nga whenua Maori kua riro i te hoko a te Kawanatanga i tenei tau, he nui noa atu i nga eka whenua e riro mai ana i nga tau kua huri ake nei." Kaati, kei te mohio ahau ki te take i penei ai, na te ture e korero nei te mema honore mo Waiapu, ara, na te ture i paahitia nei e tenei Kawanatanga i te tau 1894. Koia tenei nga mate kei roto i taua Ture. Kei te ki taua ture ki nga Maori, kaore koutou e whai-mana ki te hoko ki te riihi ranei i o koutou whenua ki tetahi atu tangata i waho atu i te Kawanatanga. Na, he aha te whakamaoritanga o tena tikanga? Kotahi tonu tona tikanga, koia tenei, kua aruarumia te Maori e taua Ture kia rere ki roto ki te awa e tere atu ai ratou me o ratou whenua ki roto ki te kupenga a te Kawanatanga. Na, ko tetahi taha tena o te kupu whakaatu. Tena, he aha tetahi taha? Koia tenei. Kei te whakaae katoa nga mema honore me ora te tangata. Kaati, me kimi tatou katoa i nga huarahi e era ai te tangata Maori. Mehemea he iwi manawanui he iwi kaha ki te ngaki whenua te Maori, ka ora ia i tona werawera. Kaati, e hara te Maori i te pena; na reira ka tika taku ki, ko tetahi o nga taonga whakaora i a ia ko tona whenua. Heoi, ko te kaupapa tena o tona ora, ko tona matua whangai tena i a ia. Na, kua mohio koutou kua kakahu te Maori i te taonga a te Pakeha, a kaore enei taonga e homai noa mai e te Pakeha. Me moni ka riro mai. Kaati, ko te moni a te Maori ko tona whenua. Ka nama te Maori ki te tangata o te toa, ka hoatu e taua kai-tiaki toa he taonga ki a ia, i runga i te mohio he whenua to taua tangata; otira, i te wa kua nui te nama, kua tono te kai-tiaki toa kia utua e te Maori tana nama. Tena, me pehea e ea ai tana nama? Mehemea e hara ia i te tangata puku mahi, ma tona whenua anake e ea ai. Tena, he aha nga huarahi e puare ana ki te Pakeha hei whakamahinga i tana whenua? He kupu tohu tenei naku. Maku e whakaatu ki te Whare. Tuatahi, ki te hiahia ia mana ano e whakamahi tona whenua, ko tana mahi tuatahi, mehemea kaore ana moni, he hoko i tetahi wahi o tona whenua; ko te utu o taua wahi ka whakamahia ki te toenga o te whenua, a i runga i tena huarahi ka taea e ia he moni hei utu i ana nama. Tuarua, ka moketetia e ia tona whenua, a ko nga moni ka whakamahia e ia ki taua whenua, a i runga i taua whakamahinga ka puta mai he ora hei utu i ona raruraru. Tuatoru, ka riihitia e ia tona whenua, a i runga i tena huarahi ka taea e ia te utu ana nama. Tuawha, ko te hoko rawa atu. Kaati, ko nga ritenga ahua pai o roto i enei tikanga e wha mo te Maori, ko te mea tuatahi me te mea tuatoru. Ko enei huarahi kei te puare ki te Pakeha. Tena, kei te puare ano hoki ranei aua huarahi ki te Maori? Kaore. Ina hoki, kaore te Maori e kaha ki te riihi, kaore ia e kaha ki te hoko. Engari ka ahei ki te hoko mehemea he hoko ki te Kawanatanga. Kahore ki te tangata noa iho i nui ake tana utu i ta te Kawanatanga. Na runga i enei ritenga ka rere katoa te Maori ki te Kawanatanga ki te hoko i tona whenua. No konei i tika ai te pukapuka o nga whai-korero a te Minita mo nga Moni, kua whakaaturia ake nei e au, i ki ra he nui rawa atu nga whenua kua riro mai i te Kawanatanga i tenei tau i nga tau kua taha ake nei. Kaati mo tenei, kia tahuri ake au ki tetahi kupu ano a te Pirimia me tona hoa Minita, te Honore Timi Kara, i ki nei raua ki nga huinga Pakeha, ki nga Maori hoki, "Ko nga ture mo nga Maori i hangaia e to raua Kawanatanga page 56kua rite ki nga ture mo nga Pakeha," ara, ko tona whakamaoritanga o aua kupu, koia tenei, kua whakaritea nga ture mo nga Maori ki nga ture mo nga Pakeha. Na, ko tenei kupu kaore i te tika. Ko te tino ahuatanga o nga ture mo nga Maori, kua whakaaturia ake nei e ahau. Mehemea ka tirohia e koutou a tekiona 117 o "Te Ture Kooti Whenua Maori, 1894," ka kite koutou i te rere ke. Mo nga Maori tena. Na, mehemea ka tirohia e koutou "Te Ture Whenua, 1892," ka kitea e koutou e rere ke ana. Mo nga Pakeha tena. No konei ahau i tika ai ki te ki i tenei kupu, a e kore e taea te whakahe, ara, ko te tika o te tangata Maori ki tona whenua kua tangohia i a ia e nga ture a tenei Kawanatanga, a ko te tika o te tangata Pakeha kaore i tangohia. Heoi ano nga ture i whakaritea tahitia mo nga Maori me nga Pakeha, ko nga ture mo te hara mo te nama. Kaati mo tena. Me huri ahau ki "Te Ture Whakatikatika i nga Ture Whenua Maori, 1895." I tena tau ka kite te Kawanatanga i te mate kua pa ki nga Maori i raro i te Ture o te tau 1894. He maha nga Maori i whakapeekeraputia e taua Ture; no reira ka whakangawaritia e ratou te tekiona 117 o taua Ture o te 1894. Na tekiona 3 o te Ture o te tau 1895 i whakangawari; e ki nei taua tekiona 3 ka ahei te Maori ki te whakahaere i tana i pai ai mo nga eka whenua e puritia ana e ia kaore nei i nuku ake i te 500 eka. Otiia, ko tenei tekiona kua whakakinongia e te tekiona 5 o taua Ture ano e ki nei, ko te tangata e pirangi ana ki te hoko, ki te riihi ranei, i tetahi whenua Maori e 500 eka nei te nui, mehemea e whiwhi ana taua tangata, i tona ingoa ake, i te whenua e 640 eka e kore ia e whai-mana ki te hoko ki te riihi ranei i taua 500 eka a ki te hoko ki te riihi ranei ia i taua 500 eka o te Maori, ka whainatia ia mo te moni kaua e nuku ake i te rua rau pauna. Kaati mo tena taha. Ka huri taku korero i naiainei ki te mema honore mo Waiapu, ara, ki a Timi Kara. I te tau 1891 kaore rawa ia i whakaae ki nga ritenga o aua ture i paahitia nei e ratou i te tau 1894– 95. Tirohia ia nei tana ripoata o taua tau, i a ratou ko Te Riihi ma i haere ai i runga i te motu nei. He aha ra te take? I roto i tana ripoata motuhake i whakaaturia e ia he tohu i tika ai tana whakahe ki te tikanga e mea nei, ma te Kawanatanga anake e hoko nga whenua Maori. Koia tenei ana kupu; i ki ia, i a ratou i Waikato e uiui haere ana, kitea ana e ratou ko ta te Kawanatanga utu e hoatu ana ki nga Maori mo o ratou whenua e toru hereni i te eka, a ko nga utu a nga Pakeha noa iho, e pirangi ana ki te homai ki nga Maori, kotahi pauna tekau hereni mo te eka. He kupu tino tika tenei, ahakoa mo naianei, kei te pera tonu hoki. Kaati, kei te tino pohehe rawa atu ahau i au e whakarongo atu nei ki enei korero hou ana. Ka mutu taku korero mo tenei take. Ka ahu tenei ki nga nama a te koroni. E ki ana te Kawanatanga kua heke iho te nama nui a te koroni i runga i te tatau-a-mahunga. I pa te whai-korero a tetahi o nga mema honore mo te Taone o Akarana ki taua take, me te nui hoki o te marama o tana whakaatu i te kore tikanga o taua kupu a nga Minita. E ki ana ahau kaore i heke iho te nama a te koroni, mehemea ka ata tirohia te tino takoto o taua nama. I runga i ta te Kawanatanga tatau he tika kua heke iho; otira he tatau whakawai ta ratou. Maku e whakaatu te he. Koia tenei, i tauria katoatia e ratou nga tangata katoa i Niu Tireni nei, a i whakaurua ki roto ki taua tatau, (1) nga kaumatua, (2) nga kuia me nga tamariki nohinohi katoa, ahakoa he mea whanau hou mai. A i whakaurua ano hoki nga Pakeha manuhiri i haere mai i nga whenua o tawahi, ki te haereere ka hoki ai ano ki o ratou whenua i haere mai ai. Na tenei ahua i tika ai te kupu a nga Minita. Otira tenei ke te titiro tika. Me tatau te nui o nga tangata e whakawaha nei i te taumahatanga o taua nama, ara, nga tangata kei te utu i nga taake me nga reiti o te koroni. Ka kitea ena, katahi ano ka wawahi ai i taua nama ki runga ki nga mahunga o aua tangata. Mehemea i peneitia katahi ano ka tika, a katahi hoki ka kitea te he o nga kupu whakapehapeha a nga Minita e korero nei mo taua nama.

Ka mutu a Hone Heke, ka tu atu ko Te Kere (Mr. J. W. Kelly), ko Te Tiwini (Mr. Stevens), ko Te Kirini (Mr. Green), page 57ko Te Toihi (Mr. Joyce), heoi ano kua mene nga mema o te Whare te tu ki te whai-korero. Katahi ka tu ake ko Kapene Rahera (Hon. Captain Russell) ki te whakautu i nga korero a te Whare mo tana motini turaki i te Kawanatanga. He roa ia e korero ana. Ka mutu ia tukuna ana te pooti.

No te wahanga o te Whare, koia tenei te ahua.

I te ae, ara, i nga mea i tautoko i te motini a Kapene Rahera, tekau ma waru tonu te tokomaha. Ko nga mema i tautoko i te Kawanatanga kia tu tonu e wha tekau te tokomaha.

Tokowaru nga mema i pea, ara, tokowha ki tetahi taha, tokowha ki tetahi taha.

Haere ake te hipanga o nga mema i tautoko i te Kawanatanga, koia tenei, e rua tekau ma rua.

Heoi hinga ana te motini a Kapene Rahera.

Ko Hone Heke me Ropata te Ao nga mema Maori i riro ia Kapene Rahera ki te tautoko i tana motini, a ko Wi Pere raua ko Tame Parata nga mema Maori i piri ki te Kawanatanga.

Whakakorea ana e te Whare te motini a Kapene Rahera.

No te rima meneti te paahitanga o te toru karaka, ara, ka tata te ata-tu, ka hiki te Whare.