Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Letters on the Present State of Maori Affairs

Nuitireni, Noema 16, 1864

page break

[i roto i te reo Pākehā]

Nuitireni, Noema 16, 1864.

E hoa e te Whititera, kia ora koe, kia nuku atu ou tau i te ora roa, ma te Atua koe e tiaki, tena rakoe, tenei to ingoa te rere haere nei i runga o Nuitireni he oranga, ngakau au korero e rangona nei e te taringa i runga i tou aroha ki te taha Maori kia kaha ra koe koutou ko ou hoa ki te hapai i to tikanga e rangona nei, to kupu ko te pai ki te taha Maori.

E hoa kua rongo matou a te 21 Noema te Runanga tu ai, hei kimi i nga tika i nga he o tenei motu, ko te take tena i hiahia ai te taha Maori kia whakaaturia atu ki a koe etahi o nga tikanga e rongo nei e kite nei matou.

Whakarongo mai e Whititera, e te ao katoa, he mea pai ano kia panuitia kia kite te katoa, ko ta Potatau kupu tenei whakarongo mai e nga iwi i mua ko Uenuku kai, tangata tou Atua inaianei ko te atua nui o te Rangi, kaua he whawhai a te Pakeha a te Maori, heoi ano te taonga nui hei purutanga ko te whakapono, ko te aroha, ko te ture. Ko ta Kawana Paraone kupu tenei i panui ai ki nga iwi Maori, e kore au e hoko i te whenua na te tangata kotahi te tikanga, engari ma te iwi katoa e whakaae ka tahi au ka hoko, ki te purutia e tetahi ruahine ka mau te whenua. Whakapai katoa nga Maori ki taua kupu a Kawana Paraone, muri iho ka tae atu te pukapuka a Kawana Paraone ki a Potatau, ko nga kupu tenei.

"E haere ana a hau ki Taranaki i runga" "i te rangimarire, kihai i roa tana" kupu o te rangimarie, Tona taenga atu ki page 4Taranaki whawhai tonu atu, puta mai ana te rongo tuturu ki a matou, i peia atu e nga Hoia a Wiremu Kingi i runga i tona whenua tuturu ake, tahuna iho te pa ki te ahi murua iho nga taonga, nga hoiho, nga kau, nga poaka, me era atu taonga katoa Roa noa nei te whawhaitanga a Kawana Paraone ki Taranaki, haere noa ia kihai i tuturu te mau o te rongo, engari i waiho raruraru iho e ia.

Ka tae mai a Kawana Kerei ki Akarana haere mai ana nga rangatira o Waikato ki te patai kupu ia Kawana Kerei. Ka mea atu, E Kawana Kerei, he pai ranei he kino ranei? Ka mea a Kawana, Ko ta te Kuini kupu tenei, "haere mai, haere ki Nuitireni ko te pai anake. Ka mea a Tamati ki Waikato, E rongo ana koutou ki tenei kupu? Ka mea te katoa, "Ae."

Muri iho ka haere a Kawana Kerei ki Taupari, ko ana kupu tenei i puta i taua huihuinga, 600 te tangata, ka mea, I haere mai ahau ko te pai ko te rangimarire, kahore aku whawhai, "Muri iho ka puta te kupu a Kawana ki nga rangatira o Waikato i Kohanga," E kore an e pai ki te whawhai ki te Maori, aha koa taea noatia te 22 o nga tau e kore ano an e kino, ara e wha whai ki te Maori." Panuitia ana tenei kupu ki nga iwi katoa, puta ana te whakamoemiti a nga Maori. Muri iho ka puta te kupu a Kawana ki nga rangatira o Waikato i tona whare i Akarana, "Me haere mai etehi o Waikato ki tetehi taha o Mangatawhiri hei titiro, i te he o te pakeha o te Maori. Ka rongo Waikato, whakaaetia ana taua kupu, whiua mai ana nga hoiho, nga kau hei parau i taua whenua. Ka whano ka ara nga whare, ka whiti te hoia ki tera taha o Mangatawhiri ki to te Maori whenua, me a raton mea whawhai.

Whakarongo mai e te ao katoa ko Mangata-page 5whiri te rohe i karangarangatia panuitia ana ki nga iwi Maori, ki nga iwi Pakeha i nga ra o Kawana Paraone, a tae mai ana a Kawana Kerei ka panuitia ano taua kupu ko Mangatawhiri te rohe ki te Maori ki te Pakeha. He meata ki te nupepa te panui tanga o tenei kupu. I mua atu o te haerenga o Kawana Kerei ki Taranaki, ka tae atu ki Ngaruawahia, i Waikato, ka puta tana kupu koia teni. "Heoi ano taku i haere mai ai, ko te Rangimarire ko te aroha." I te aonga ake o te ra, ka rupeka, a Waikato, a Tamehana, ka huihui ki Tukupoto, ki te kainga, o te, Ahiwera. Ka rere te patai a tetahi o nga Rangatira o Waikato, "E te Kawana, e pehea ana koe ki to matou kingi."?

Ano ko te Kawana, "heoi ano taku i haere mai ai, ko te Rangimarire, ko te aroha," Hari ana te whakaminenga ki taua kupu. Ka tu a Wiremu Tamehana, ka mea, "Ko tenei aroha koia kia aroha tetahi ki tetahi ki te aroha whaka teina. Ko te kupu koia a Hemi nei, kia whakanui tetahi i tetahi i te honore." Ka mea ate Kawana "Kua ki atu au ki a koutou, heoi ano taku i haere mai ai ko te Rangimarire, ko te aroha, Ka mea atu a Tamehana, Koia tena? "Haere koe ki runga ki nga iwi kia kite i a ratou." Ka puta te ki a Kawana, Ka haere ahau ki, Tataraimaka. Ka mea atu a Tamehana, "Kaua koe e haere, waiho maku e mahi. Ka mea atu a te Kawana, Kahore noku ano tera whenua kei au ano te tikanga." Ka toheae Tamehana, kihai i pai a te Kawana, Muri iho ka haere a te Kawana ki Taranaki, me ana hoia me ana mea whakamate tangata, Rokohanga iho e mau ana i te ringa o Kawana a Waitara. Ka haere atu ia ki Tataraimaka, ka patua i konei nga Hoia tokowaru, i runga i te karanga o nga Maori i page 6panuitia, "Kaua e haere atu te Pakeha, ka patua ki to te Maori ritenga." Ehara taua patunga i te kohuru, engari he urumaranga; ta te mea, kua ara te ua o te pakanga i te haerenga atu onga Hoia me a ratou pu mo te whawhai. Tetahi, kihai i mau te rongo; ko Waikato puta noa i a Ngati Haua i whaka ae kia hoki Tataraimaka ki te pakeha. Tuhituhia ana e Wiremu Tamihana tana reta ki Taranaki. Kia whakahokia Tataraimaki ki te Pakeha Ka tae tenei ki nga reta a Rewi raua ko te Herewini i tuhi atu ai kia Ngatiawa he ngeri nga kupu o aua reta, ko ta te Herewini he ngeri.

"Ka tohe au,"
"Ka tohe au,"
"Ki Waitara!"
"Ki taku Karaka,"
"I whaka ura i te waru,"
"Ka tohe au!"

I roto i ta Rewi.

"E Kareanui! Ka ngau i taku manawa,
"He rua kumara a Kareanui!

Tono whakaritenga mo Waitara. Ko to te Maori whakaaro tonu tenei, tera atu te roanga o taua ngeri, ka whakatautapa ki Kawhia, huakina, puhaia tona tikanga ano ko Waitara, e ai ki to te Maori whakaaro.

Ko te utu mote toko waru hoia i mate ki Oakura ko te pa horo ki Katikara, i te matenga o nga Maori e 30 i tapatapahia kinotia nei o ratou tinana e te hoia i muri iho i to ratou matenga. Ki ta te Maori ritenga kua ea te mate o te toko waru ta te mea he kaki he kaki kua mutu te whawhai kua mau te rongo. Tiro ana te Pakeha huia atu ko te kaki tangata me te whenua, muri tata iho ka peia nga maori e noho ana i runga i o ratou pihi whenua tuturu ake i Mangere, i Ihumatao, i Pukaki, i te Kirikiri, i Tuhimata, i Pokeno, i Patumahoe, i page 7Tuakau, i peia potatutatutia atu nga Maori, murua iho o ratou taonga, hopuhopukia iho etehi ki te whare herehere, mate tonu atu e tehi i te takiwa o taua hereherenga.

Kihai i mohiotia te take o taua peinga, a e ngaro nei ano, Ko te kupu a Kawana Kerei i te peinga o nga Maori, "me haere atu ki tera taha o te awa o Mangatawhiri" No reira nga Maori i whakaaro ai e tapu ana a mangatawhiri, kua kia e ia kia haere nga maori ki reira noho ai, ki tua o te rohe o te pakeha o te maori. I taua takiwa o te peinga, ko nga hoia kua whiti i Mangata whiri, i muri ano nga iwi i peia atu nei e haere atu ana. Ko nga pukapuka i tuhia mai nei e etehi Maori, Pakeka hoki i ki nei, kua takoto te ngakau o te Maori ka huaki ki tetehi taha o Mangatawhiri, ara ki nga kainga pakeha, hore rawa he putake i tuhia mai ai aua reta. Tatemea, kua puta te kupu a Waikato a Tamehana me era atu iwi "ma te pakeha ano ki mua," puta noa ia Ngatimaniapoto kotahi ano kupu.

Ko to te Maori whakaaro ko te aranga ano tenei o te pakanga ko te peinga atu o nga Maori i te 9 o ra nga o Hurae i o rutou wheua tuturu ake, i nga takiwa o Manukau. No te whitinga o te hoia ite awa o Mangatawhiri heke tonu atu te toto tangata. Heoi ra ko te katoa tanga tena o te whawhai a te Pakeha a te Maori.

Ki ta te Maori ritenga, ka hore kau he kohuru o te timatanga o tenei whawhai. I te whitinga atu o nga hoia i te awa o Mangatawhiri a taea noatia tenei mahi, kaore kau he kohuru a te Maori ki te Pakeha.

Ko nga pakeha i mate i te Maori, e kia nei e te pakeha he Kohuru, kahore, e ngari he huaki. Nga pakeha i mate ki Ramarama ki Pukekohe ki te Iia roa ki Papakura, ki te page 8Wairoa, ki Mangemangeroa, ko te matengo o engi pakeha no roto katoa i te whawhai.

Tenei te taha Maori te kimi nei i te take i poka ai te whawhai a te pakeha ki Waikato Ko te purunga ranei o te rori o Akarana ki Poneke, ko te purutanga ranei a te Maori i te whenua, kaore nei e pai ki te hoko atu ki nga pakeha, ko te Kingi Maori ranei, ko te peinga mai ranei o te Kooti ko te whaka hokinga ranei o nga papa i te Kohekohe ki te Ia, ki to te pakeha whenua, a kitea ana e te Maori te take o te nei whawhai he hiahia tango ano no te Pakeha i Waikato whenua. Ko tenei ture tango whenua a te pakeha kaore i a matou i nga Maori, titiro, keiwhea a Ngapuhi kia tango i nga whenua o nga iwi i putua e ia i runga o nga whawhai nunui i Kaipara, i Tamaki, i Hauraki, i Waikato i Rotorua, me era atu wahi e whawhaitia ana e Ngapuhi, kahore rawa i tangohia tetehi pihi nui, iti ranei, o te whenua e ai ko te ki o te ture atua kaua koe e hiahia ki te tahi mea a tou hoa.

Heoi ano.

Na te taha Maori katoa.
Na Aterea Puna.
Ara ma te iwi katoa.