WĀHI TUATAHI — Ētahi Wāhine Maori Rongonui: — He Tangata, He Tipua

1	Te Rangipaiia i te Whare Pononga	Reweti T Kohere	15
2	Te Kōrero Aroha o Te Huhuti	Paraire Tomoana	18
3	Te Kōrero Aroha o Te Aoputaputa	Reweti T Kohere	19
4	Te Kōrero Aroha o Rakaruahine	Tipiwhenua	20
5	Te Kōrero Aroha o Raupare	Paraire Tomoana	23
6	Te Kōrero Aroha o Hine ki Tokatā	Reweti T Kohere	25

Te Rangipaiia i te Whare Pononga

No te tau 1818, ko te taua tuatahi a Ngāpuhi, arā a Hongi rāua ko Te Morenga[1] i whakapaea ai nga pā o Ngāti Porou, i hinga ai te tangata, he pū rā hoki te rākau a Ngāpuhi. Ko te tino take o te kino a Ngāpuhi ki a Ngāti Porou mo te patunga me te kainga a Ngāti Porou i te tuahine o Te Morenga.

I kawhakina mai i Tasmania e ētahi Pākehā herehere, i oma mai i Poihākena, he kaipuke ko Te Venus te ingoa. I Pēwhairangi ka kawhakina e rātou ētahi wāhine Maori, ko te tuahine tētahi o Te Morenga. I haere nga kōrero, i whakaūria te tuahine o Te Morenga ki tētahi motu e tata ana ki Whangaokena (East Cape), i patua, ā, kainga atu hoki e nga iwi o ērā wāhi. He tika, i te pakeke o aua wāhine ka whakaūngia e nga Pākehā ki Hicks Bay, arā ki Wharekahika, ka patua, ka kainga. Ka tika anō te whakamau a Te Morenga. Tekau ma rima nga tau i tatari ai ia.

No te tau 1824 ka whakapaea e Pomare a Te Whetumatarau. I roto o te pā a Te Rangipaiia rāua ko te hoa, ko Ngarangitokomauri. He wāhine rangatira a Te Rangipaiia, ko te tīpuna o Te Pōtaeaute, rāua nei ko Henare Pōtae, na Henare ko Wiremu Pōtae.

I roa te whakapaenga a Ngāpuhi i te pā, kāhore i taea, kātahi ka māmingatia e Pomare. I mānu ōna waka me te mea nei e hoki ana ki te kāinga. Otiia, no te huringa i te torouka i Te Whai a Pawa, hei reira ka ū ki uta. No te pō ka hokia mai, rokohanga mai kua tatū iho te page 16 tangata whenua ki te raorao, kei te mate rā hoki i te korekai. No tēnei wā ka mauherehere a Te Rangipaiia.

I mōhio a Pomare kei roto o Te Whetumatarau a Te Rangipaiia, he wāhine rongonui hoki. I mua atu o te mānutanga o nga waka, ka noho ia i tōna taumata[2] ka whakamau ana kanohi ki te pā, ki Te Whetumatarau, ka puta nā āna kupu,

'Ngarangitokomauri, moe mai hoki koe i ta tāua wāhine i tēnei pō āpōpō hoki hei au.'

Ka riro rā a Te Rangipaiia i a Pomare ka noho rāua ki Taumarere. Ka taka te wā, ka huri a Pomare ki te whakapono, ka puta te whakaaro i a ia kia hoki mai ia ki te hou i te rongo ki a Ngāti Porou, ka kiia ko Te Pai a Pomare.

Te Pai a Pomare

Ko Pomare tahi rāua ko Te Rangipaiia i haere ki te Tairāwhiti, engari hoki kei te noho ohooho tonu a Ngāti Porou, ka owhiti, kaore i manakohia te whakaaro rangatira o Pomare, engari i tae a Te Rangipaiia ki roto o Waiapu, ko tōna hoa i haere ai ko Taotaoriri. E patua ana a Taotaoriri e Ngāti Porou, he tangata toa engari na nga rangatira i aruaru. Ko te tūnga iho ka tāpaea e Te Rangiwhakataetae[3] tētahi o ana wāhine, a Hikupoto, hei wāhine ma Taotaoriri. Ka puta te uri a Taotaoriri rāua ko Hikupoto, ko Rev. Areka Whareumu[4], kei Ngāpuhi nga uri e noho ana.

I te riri ki Waikato ka mate a Pomare, ka moea a Te Rangipaiia e Te Kariri. I whānau he tamaiti ma rāua, engari i mate. I tae rawa mai a Te Rangipaiia rāua ko Te Kariri ki Wharekahika, ā, e ai te kōrero i mate a Te Rangipaiia ki Wharekahika.

Tangi a Te Rangipaiia

Ka noho whakarau rā a Te Rangipaiia i te whenua, ka tangihia mai e ia te kāinga. E mōhiotia ana e te Tairāwhiti katoa tēnei waiata. I tangihia mai i Waikato.

Kainga iho ana e au nga kai e
Tutoko tonu e aku tini mahara
He mea koroukore i te wā e ora ana
Tāria nei kia mate, ka hao au te mahara

page 17

Kai wawewawe rā e te mate i ahau
Ki wawe te wairua te tae ki Taupo[5]
Kei noho i te ao kairangi atu ai
Ki te ao o te tonga e koheri[6] mai rā
Rā runga ana mai te hiwi ki Tikirau[7]
Kei tua aku mea o te ora i ahau

Reweti T Kohere

Rangiata

East Cape

[1]Te Morenga: He tino rangatira, he tangata rongonui, he toa. Ko te hoa haere o Te Matenga. Ko Hokianga tōna kāinga.

[2] Tōna Taumata: Tae mai ki tēnei rā, kei te kiia taua wāhi, ko te Taumata o Pomare, kei Te Araroa.

[3]Te Rangiwhakataetae: He rangatira nui no Ngāti Porou. Ko te roanga o tōna ingoa ko Paratene Te Rangiwhakataetae. He ingoa nōna nga Paratene huhua kei te Tairāwhiti. I a Te Rangiwhakataetae e takoto mate ana ka whāngaia ia ki te ngata, koina a Paratene Ngata me Heni Kaingata, te kōkā o Pine Tamahori. I tae rawa a Te Rangiwhakataetae ki Poihakena, koina a Hirini Poihakena, a Henare Tiweka Poihakena me nga Poihakena katoa. He ingoa anō nōna a Paratene Kamura me Makere Te Ngongohau, tuahine o Paratene Kamura. He nohoanga no Te Rangiwhakataetae i runga o te ngongohau o te kaipuke. Arā atu anō ētahi o nga ingoa o Te Rangiwhakataetae. Ko Paratene, ko Broughton, he pihopa no Niu Tireni. Kaore he uri o Te Rangiwhakataetae.

[4]Rev. Areka Whareumu: Ka tū kore minita tētahi o nga pāriha o Ngāti Porou, ka tikina e nga rangatira o Ngāti Porou, a Areka Whareumu hei minita mo taua pāriha.

[5]Taupo: Ko Taupo Moana. Ahakoa hoki te tawhiti o Taupo i East Cape, otirā kei te pū o te tonga, i waiatatia ai e Te Rangiipaia, 'Ki te ao o te tonga e koheri mai ra.' kaore e tika te huri i Taupo ko Te Reinga, waihotia i te Te Rangiipaia. I ahu pea nga whakaaro o Te Rangiipaia ki a Te Heuheu.

[6]Koheri: Ko te rere korara o te ao kapua.

[7]Tikirau: Ko te hiwi i Whangaparāoa arā Cape Runaway. Ko te tūturutanga ia o Cape Runaway, i tapangia nei e Kapene Kuki ko Te Whaiti. Ka tika tonu a Cape Runaway hei ūnga mai mo nga waka o nga tūpuna i kutoro hoki a Te Whaiti ki waho.

page 18

Te Kōrero Aroha o Te Huhuti

E kii ana a Te Maihana Takihi, he tangata pai, he tangata rahi a Te Whatuiapiti, he toa hoki a ia ki nga kōrero, na runga i tēnei āhua ka whai nei a Te Huhuti[8] te tamāhine a Te Rangitaumaha. I te omanga mai o Te Huhuti ki a Te Whatuiapiti, ka tae ki te Roto ā Tara, ka kauria e ia, ā, tae ki te moutere, nōna nei te ingoa. Ka haere mai nga wāhine ki te tiki wai, ka kitea a Te Huhuti e noho ana i te taha o te wai. Ka tono atu kia hōmai he wai mōna, ka mauria atu te tahā, ka wāhia e ia. Ka riri nga wāhine nei, kātahi ka hoki, ka kōrero ki a Te Whatuiapiti. Ka haeretia mai e ia, ā, ko Te Huhuti, ka mauria ki te kāinga. Te taenga atu ki roto i te whare, ka titiro mai te kōkā o Te Whatuiapiti, a Hinetemoa me te maumahara tonu ki te kōhurutanga i tōna tungāne. Ka tukumaru tonu nga mata o Hinetemoa, kātahi ka karanga atu,

'Ha, noho ana me hore, ha noho ana me he teko.' No muri ka whānau nga taina o Te Huhuti, ka tapaina ko Hinehore, ko Hineteko, e whakaputaputaina rā i roto o te waiata. Kāti i te mea ka whānau tamaiti tuatahi a Te Whatuiapiti rāua ko Te Huhuti, a Te WaWāhanga, ka tonoa a Te Rangitaumaha ki te tuatanga o tōna mokopuna. I haere atu ia i Oneroa, rāua ko Karaka, te tamaiti a Taraia, i Ngaruroro e noho ana. Kotahi rau e whā tekau to rāua ope, no Ngaiteao, no Ngāpuhi, no Ngaitewera.

Ka tae te ope rā ki Te Mahanga, e tata ana ki Poukawa, arā ki te kāinga o Te Whatuiapiti, kātahi ka tāpaea te mahi rā a te huahua, e te tangata whenua. Ka takoto ta Te Rangitaumaha kai, he kākahi. Ka eke te whakamā ki a Te Huhuti, kātahi ka karanga atu ki te pāpā, 'Ka kore anō ki konei.' Kātahi ka karanga atu te pāpā, 'E hine, kaore kē atu he kai māu, heoi anō te mea e tae ana ko o mātua, ko o tungāne me o tūpuna.'

Paraire H Tomoana

Te Toa Takitini nama 102, Maehe 1930. Whārangi 2007.

He whakamārama: Ko te ingoa nei mo tēnei kōrero na Reweti. Ko te ingoa ake i tuhia e Paraire Tomoana roto o Te Toa Takitini ko 'Te Tū a Tanga o te page 19 Wawahanga' Arā atu te roanga o ēnei kōrero, ā, ko te wāhi tēnei i māhititia mo te pukapuka nei.—Nga Etita

[8]He wahine rongonui no Kahungunu.

Te kōrero Aroha o Te Aoputaputa

Ko te pā i noho ai a Te Aoputaputa rāua ko Nihomakura ko Titirangi[9], kei Tūranga. I tōna ātaahua ka whāia a Te Aoputaputa[10] e nga taitama. Ko Nihomakuru ia pōrangirangi ana i tōna aroha ki a Te Aoputaputa. Otirā kaore a Te Aoputaputa i whakaae. Heoi anō ka tohe tonu a Nihomakuru. Haere a Te Aoputaputa ki hea kei reira anō ia. Nāwai rā ka hōhā a Te Aoputaputa. Ka puta te whakaaro i a ia kia rere ia ki te tai whakararo, arā ki te takiwā o Opotiki noho ai, kia tawhiti ai ia i a Nihomakuru. Ka riro rā a Te Aoputaputa ka whakamomori te āhua o Nihomakuru, kāhore e kōrero, kāhore e katakata, heoi anō ka whakapoururu tonu. I tētahi rā ka heke ia ki te taha moana. I tana kitenga i te ngaruru, ka tangohia ake e ia, kātahi ia ka waiata iho ki roto o te ngaruru, he waiata aroha, arā ko tōna ngākau mamae tonu i whakahāngia e ia ki roto o te ngaruru. Ka mutu tana karakia ki roto o te ngaruru, ka panga atu e ia ki te moana, ka ūnga e ia kia kawea tōna aroha ki a Te Aoputaputa.

Tēnā ko Te Aoputaputa kua wareware noa atu ki a Nihomakuru rāua ko tōna aroha. I tētahi rā mai, he pai te tai he tai hāro, ka haere te tokomaha o te wāhine ki te ruku koura i ōpape. Ko Te Ao tētahi i haere. Ka kī nga kete a ōna hoa i te koura, ka haere ki uta, ka tahu ahi hei inaina, ko Te Ao ia kei te moana tonu e rapu koura ana. He ruku atu kāhore he koura heoi anō tāna i kite ai, he ngaruru. Ka ara mai te tai, kei te ruku tonu a Te Ao, kia whiwhi koura ia kei hoki tahanga tana kete otirā kore rawa he koura kotahi i kitea e ia, ka mutu anō he ngaruru. Nāwai rā ka hōhā ia, ka whaoria e ia te ngaruru ki roto i tana kete. Ko ōna hoa kua riro kē. Ka tahuna e ia te ahi, ka maka atu e ia te ngaruru ki te ahi. I a ia e inaina ana, ka rongo ia i te ngaruru e waiata ana, he waiata tino aroha. Ka tuohu a Te Aoputaputa ka whakarongo ki te waiata a te ngaruru[11]. Kātahi ka pupū ake te aroha i a ia, ka hoki ōna whakaaro ki a Nihomakuru i mahue atu rā i a ia ki Titirangi. Hohoro tonu tana haere ki te kāinga ki te tiki i ōna page 20 weruweru, ki te poroporoaki hoki ki ōna poupou i manaaki nei i a ia mo te wā. I te nui o tōna aroha ki tōna hoa tāpui, ki a Nihomakuru i mahue atu rā i a ia, kihai ia i rongo ki te māuiui, kihai i hiakai, anō kei runga ia i nga parirau o te hau e rere ana. Kāhore anō ia kia tata atu ki Titirangi, kua tae kē te mauri ki a Niho, he ope rangatira kei te haere atu, ā, kua noho tatari mai ia. Kihai i takitaro kua rongo te pā katoa, ko Te Aoputaputa tēnei kua hoki mai, ā, kua moe rāua ko Nihomakuru.

Reweti T Kohere

Rangiata

East Cape

Hune 7

[9]Titirangi: He pā kei Tūranga i whakatupuria mai nga tīpuna o Ngāti Porou ki konei, i whakatipuria anō i Whangarā. I heke atu i konei a Kaiawa, he tīpuna no Ngāti Porou. Ko te rohe nui o Ngāti Porou ki te hau tonga ko Toka-a-Taiau, kei te awa o Tūranganui.

[10]Te Aoputaputa: Ki ētahi tāngata ko Taoputaputa. Kei te hē tēnei. He tikanga na te reo Maori te whakamakere i te reta kia pai ai te whakahua. He tika tonu a Te Aoputaputa. Kei roto i ōku whakapapa a Nihomakuru.

[11]Te waiata a te ngaruru: Kata ai ētahi tāngata ki tēnei kōrero, kiia ai he pakiwaitara, arā ki te Pākehā he poetry. Ko te tangata kāhore nei ōna poetry, he pōnguru. Ahakoa rā, ki te maka te pūpū, te ngaruru rānei ki te ahi, ka wera, ka waiata, he waiata reka tonu.

He whakamārama: Na Reweti i tuhi Hune 7 engari kāhore i tuhia te tau.—Nga Etita

Te kōrero Aroha o Rakaruahine

I tērā rangi ake nei, ka peka au ki Puatai, he kāinga kua whakataukitia, ko 'Puatai parariki.' I te nui o te parariki ki te moana, kaore e mate te kai; hei te hutinga ake i nga tāruke, kī tonu i te parariki, kāhore he kai o roto. He hē pea tēnei kōrero mo Puatai, no te mea e mate ana te koura, e mate ana te ika ki ōna tauranga ika, ki Rehurehu, ki Wahorire, ki Tauwhenua, ki Whitirawea, ki Kohanga a Weka, ki Taoparapara, ki Matakaroro; kei te mōhiotia, he tauranga hāpuku, tarakihi, moki, tamure. Mehemea ana he kāinga hahore a Puatai, e kore e pēnei rawa te maha o nga taunga ika, ā, ko te kōrero e tuhituhia nei e au, he kōrero hī ika, na Apiata Te Hama i whakataki mai ki a au.

page 21

Ko Rakaruahine he wāhine, ko tana tāne ko Marinokato, ko to rāua kāinga i noho ai ko Te Matau a Māui, kei runga o Puatai. Ko te tino mahi a Marinokato he hī ika, engari i apoia māna anake nga wāhi reka o te ika te tāhurihuri, te whatuaro, ko te hiku ka hurihia atu ma tana wāhine. He kainga na no rāua, ka kii a Marinokato, 'Māku tonu te upoko, te maunga o taku matau, māku tonu te whatuaro, te takotoranga o taku mounu' He kainga na no rāua, tū ana te rahu kai, ka whatia e te tangata nei te tāhurihuri o te ika māna, ka maoa te whatuaro, nāwai rā ka pā te whakamā ki a Rakaruahine. I tētahi ata e aio ana te moana, ko te tāne kua heke atu ki te awa, ka heke hoki a Rakaruahine, rokohanga atu e ia ōna tungāne e tō ana i to rāua waka. Ka mea atu te tuahine, 'E tama mā ko tātau tahi e haere ki te moana.'

Kaore nga tungāne i whakaae, he kore no te wāhine e rawe ki te haere ki te moana, kei kitea mai hoki e te tāne. Otirā i te tohe a te tuahine, ka whakaae nga tungāne. I hunaia a Rakaruahine e nga tungāne ki te kei o te waka. Kei te hoe nga tungāne kei te takoto ia kia kore ai e kitea mai e te tāne. Te ekenga ki Rehurehu ka tukua te punga; tau ana te punga kua rere te aho a Rakaruahine, kua tatari ki te kumekume a te hāpuku, me ērā waka atu anō ki te hī. Ehara kua tākiri tana aho, kua mārō. Ka tū a Rakaruahine ki runga huti ai me te titiro mai anō o te tāne i tētahi o nga waka. E huti ana ia ka tatakina tana waiata:

Marino . . . Marino . . . Ka . . . tō
Ki te rua i karia
E tama te whanaunga
Nau hoki aua a ki nei
Te maunga o to matau
Te takotoranga o to mounu
Utaina atu au
Ki runga te toka ki Rehurehu
Ka taka ki te hiku
Māku e kai hurihuri
Māku e kai whakahauhau
To rahi kai nei
Hāpuku nui, hāpuku roa
No Wahorire, no Tauwhenua
Te motu mai te matamata
O Whitirawea e e i!

page 22

Ka tomo nga waka i te ika, ka hoe ki uta, ko Marinokato kua tae wawe ki te kāinga. Te taenga atu o te wāhine e rōrī ana te tatau o te whare, ko tana tāne anake i roto. Karanga noa, karanga noa, kaore i whakao mai, nāwai te toto kua puta i raro o te pae o te tatau. Te huakanga atu a Rakaruahine, ko Marinokato e tīraha ana kua mate, he mea tapahi nāna tōna kakī ki te tuhua. Na te whakamā te tangata nei i patu, i whakamomori mo te haerenga o tana wāhine ki te hī; na te waiata hoki a Rakaruahine.

I ui au ki nga kaumātua o Puatai mehemea he uri a Marinokato kei te ao, kāhore rātou i mōhio; tētahi kaore pea he tangata e pai ki te whakatīpuna i a ia ki te kaihākere, i te apo i te tutua. Kei uta au e tuhituhi ana i nga kōrero nei, kei te moana te poti hī ika e tau ana; te hokinga mai ki uta he wāhine i te urungi, he uri pea na Rakaruahine.

Na Tipiwhenua

Te Pīpīwharauroa nama 115, Oketopa 1900. Whārangi 10 me te 11.

He whakamārama tuatahi: E tata ana a Puatai ki Parinui, i huaina nei e Kapene Kuki, ko Gable End Foreland. He kāinga tino ātaahua a Puatai engari i te mea kei roto rawa te huarahi nui kua kore he tangata.

No neherā tēnei kōrero, no nga rā e whakahāweatia ana te wāhine, e kiia ana he pononga. Na te whakapono i hiki te wāhine kia tū rangatira, arā i runga i te ture, he rite tonu te mana o te wāhine ki to te tāne. Kāhore he mana o te tāne ki nga taonga a tana wāhine, engari te wāhine e whai mana ki nga taonga tāne.

He tikanga weriweri rawa te apo . I ōku rā kaumātua nei au kua tūpono au ki ētahi tāngata Maori apo. Tata tonu te kai ka tīkina mai i te waha. I taku kore kīnaki ka mauria mai e tētahi wāhine he koura māku. Haere mai ana te wāhine rā, ka whāia mai e tētahi tangata, ka kapohia taku koura, ka kainga e ia, pau atu hoki i a ia anake. I haere māua ko Hōri Mahue me tana mokopuna ki te hākari iriiri tamariki. I whakatakotoria te kererū kotahi ki o māua aroaro. I a au e whakawhētai ana i nga kai, ka tau mai tētahi tangata ki tarawera o te tēpu, ka tīkina mai te kererū, ka hurihia mai tōna tuarā, ka kainga te manu e ia anake, kāhore noa he waewae i whakiia mai ma ta mātou mokopuna. Kāhore rawa te tangata apo e mōhio ki te whakamā ka tika hoki te pepeha a te Maori,

To te ware tōna patu, he kai Tāhurihuri.He kupu na Ngāti Porou mo te upoko o te ika. Reweti T Kohere He whakamārama tuarua: He roa tonu nga kōrero nei i roto o Pīpīwharauroa. Na Reweti tonu i whakapoto mo Taumata kōrero.—Nga Etita

page 23

Te kōrero Aroha o Raupare

Te pūtaketanga mai o tēnei ingoa o Raupare i tapaina nei ki tētahi wāhanga rongonui o Heretaunga, e kiia nei ināianei ko Raupare District, na runga i tētahi kōrero mo te tamaiti a Taraia rāua ko Hinepare, arā mo Raupare.

I te mea ka whānau a Raupare, ka mahara a Taraia akuanei ka tupu hei wāhine ka riro te mana o Heretaunga i te tangata kē. Kātahi ka puta te whakaaro kia hunaia e ia tana tamaiti, arā kia patua. Ka mea ia kia hangā he whare me nga whakaaro i roto i a ia. Koia tēnei ko te whakaaro, e ai ki nga kōrero a Te Maihana Takihi. Na te taina na Te Uamairangi[12] i tuhi i te tau 1889.

Te pā o Ngai Tamawāhine ko Te Mingi, ā, ko to Taraia ko Tahunamoana, e tata ana ki Te Wai o Hiki. Ka mahara a Taraia me hangā e ia tētahi whare hei putanga mo tōna mahara whakangaro i tōna tamaiti[13] i a Raupare. Ka tapaina te ingoa o te whare ko Te Rangiake i Ngata, tētahi ingoa anō, ko Raro Akiaki.

No te pō ka whakaaratia te whare. E whakaara ana i te poutokomanawa, ka tīkina e Taraia te tamaiti a Raupare. I a ia ka whakatata atu ki te rua o te poutokomanawa, ka karanga atu a Hinepare ki a Tuwhakawhiurangi, i ko tata atu e tū mai ana, 'E ta, kaore koe e aroha ki to taina wāhine[14], e hanga kinotia nei e tōna pāpā?' Ka oho a Tuwhakawhiurangi, ko te rerenga atu ki te kākahu e iri ana, ka takaia mai he pōhatu ki roto, ka haere atu ki a Taraia, kātahi ka tono atu kia takaia e ia te tamaiti ki roto i te kākahu. Te homaitanga ka hoake e ia ki te kōkā. Kātahi ka takaia atu te kōhatu rā ki roto, ka panga atu ki roto o te rua, rangona anō te pohūtanga atu ki raro. Ka ora a Raupare engari ka hunaia i te pāpā, i a Taraia. No muri noa mai ka rongo a Taraia kei te ora tonu tana tamaiti, ka tipu tōna riri, otirā kaore ia i mōhio kei hea rā a Raupare e huna ana.

Ka tipu hei wāhine ka hua te whakaaro i a Te Ariarioterangi kia moea e ia a Raupare hei wāhine māna. Ka hangā e ia he kāinga mo rāua ki te ngahere, ki Pōkairikiriki. Ka hapū a Raupare, ka tata te whānau ka mahara ia he kākahu mo tana tamaiti. No te pō ka haeretia e ia ki te kāinga, ki te rapu kākahu mo tana tamaiti. Ka tae ia ki te whare ka kitea e ia ko te kākahu, ka tangohia mai e ia. E puta ana ia ki waho ka kite iho ia i tōna kōkā e takato ana. Kātahi ka takahia e ia te ringa, ka oho ake te hākui rā, ka karanga,

page 24

'He whānako! He whānako!'

Ka oho a Taraia, ka pekea mai e ia, ka hopukina te tāhae. Aue ko Raupare tonu ia ko tana tamāhine. Kātahi ka ui atu te pāpā, 'E Rau, kei te pēnā ia koe? Na wai to tamaiti?'

Ka whakautua mai e te tamāhine, 'Na Ariarioterangi.'

Ka pā mai te pouri ki a Taraia, kātahi ka karanga i a Tuwhakawhiurangi,

'E Tu e, tēnei to wāhine, tēnei to wāhine!'

Ka karanga mai tērā, 'I a wai, i a wai?'

Ka whakahoki atu a Taraia, 'I a Ariarioterangi.'

I te atatū anō ka whakatakū te ope taua, ko hea tēnā, ko nga pā o Ariarioterangi, ko Te Awahou, ko Te Pourewa, ko Waikare, ka patua.

Ka wāhia haeretia te iwi ka tae ki Ohiwia awa, ka karanga a Tuwhakawhiurangi,

'Kāti nei e tā. Ko te umu tangata hei au, ko ta tāua wāhine hei koe.'

Ka karanga atu hoki a Ariarioterangi, 'E! na te wāhine iti rā koe; hei au na te wāhine rahi.'[15]

Ka karanga atu anō a Tuwhakawhiurangi,

'E ki, e ki! E pēnā ana ia koe? Māku rā e whakatarariki te hika o Ruaruaahanga! I te au o Mangawhero e kume nei, e kume ake nei.'[16]

Ka haere a Tuwhakawhiurangi ka tae ki Tahuna a Moana, ka wāwāhia te whare i hangā rā e Taraia, ka panga atu te atua o Taraia ki roto o te pā. Roa rawa a Taraia e titiro ana mai, kātahi ka karanga mai,

'E Tu, wāhia mai i taku whare, engari āta waiho mai taku atua.'

Paraire H Tomoana

Te Toa Takitini nama 101, Pepuere 1930. Whārangi 1987.

[12]Te Taina: Ka moe a Rotohenga i a Tini ka puta ki waho ko Karaitiana Takamoana rāua ko Te Meihana Takihi. Ka moe anō a Rotohenga i a Te Hira ka puta ki waho ko Henare Tomoana rāua ko te taina ko Peni Te Uamairangi.

[13]Whakangaro i tōna tamaiti: He tikanga anō i kitea ki nga motu, arā te nehu tangata hei kaupapa mo te whare. I nga motu he pononga hei pupuri i nga take o nga poupou; ka tāpukea atu te poupou me te tangata. Kātahi anō au ka rongo tāpukea ai anō te tamaiti. I mahara au he iwi aroha te Maori ki te tamariki.

[14]Taina wāhine: He taina i runga i te whakapapa; he wāhine i te mea e moe ana i a ia a Raupare.

page 25

Te kōrero Aroha o Hine ki Tokatā

[15]Na te wāhine rahi: I runga i nga whakapapa he rangatira atu a Te Ariarioterangi i a Tuwhakawhiurangi.

[16]Kaore i whakamāramatia e Paraire Tomoana te tikanga o ēnei kupu.

Te kōrero Aroha o Hine ki Tokatā

Me whakawhiti i te repo ka tae ai ki te wāhi e takoto ana a Hine ki Tokatā. Kei tua atu he repo anō, arā ko te āhua kei runga motu te tipua nei e takoto ana, he kōhatu. Ko te āhua ki te titiro, i nga tini tau kua pahure, he moana taua wāhi, i te nui o te onepu. Otirā i ēnei rā e tata ana ki te hāwhe maero te tawhiti o te moana. He ākau onepu, kāhore he toka, ā, ka titiro whakauta hāwhe maero pea te tawhiti atu o nga puke, kei reira nga toka. Ka mīharo te ngākau ki te pokanoa o tērā kōhatu rahi ki te takoto i waenganui repo, kāhore rawa nei he toka e tata ana mai. Ki te titiro hoki kāhore te toka nei i tupu ake i te whenua, heoi anō kei te takoto noa iho. I te nui e waru putu pea te roa, e kore e taea e nga tāngata tokoono te hiki. I te taha o te toka roa, e rua nga kōhatu porotiti, kotahi putu pea te whānui. Ko te ui tēnei a te tangata, ina kite i te kōhatu nei, na te aha i mau mai ki reira?

Nā he kōrero ta te Maori mo tēnei kōhatu, i huaina nei ko Hine ki Tokatā, ā, ko te whenua kei reira ko Tokatā kei waenganui o Te Araroa me Wharekahika. I noho a Hine ki Tokatā rāua ko tōna tungāne ko Taiatea ki tētahi toka o te moana. Hei nga pō ka haere a Hine ki Tokatā ki uta, ki te tiki wai mo rāua i te wai i Taranaki, he wai motu. Ki te haere ka mau ia e rua nga tahā. Nuku atu i te maero te mamao o Taranaki, ā, i te mea he toto atua o Hine ki Tokatā kia hohoro tonu tana haere ka hoki me ana wai kei rokohanga ia e te awatea. I tētahi pō ka haere a Hine ki Tokatā ki te tiki wai mo rāua i te wai i Taranaki. Ka kī ana tahā ka hoki ia. I a ia e haere ana ka rongo ia kua māmā tētahi, ko te wai kei te puta. Ka hoki anō ia ki te whakakī te tahā, ā, hohoro tonu tana hoki otirā i tōna roa ka takiri te ata, kua rewa mai te rā. Ka mate a Hine ki Tokatā i konei, ā, takoto mai na ia me ana tahā e rua, engari kua kōhatutia ia me ana tahā. Kei te tīraha tana takoto, ko tētahi o ana tahā kei tōna taha tonu, ko tētahi i matara atu. He wāhine te āhua o te kōhatu nei. E mārama ana tana ihu, ana kanohi, tana kakī, tana tinana. Ko tana ū matau kei te mārama engari ko te taha ki te ū mauī kua pakaru me te ringa mauī. Ko te ringa matau page 26 kua poro, ko nga waewae me kii kei te tāpukea e te oneone. Ko ana tahā kei reira tonu. I taku kitenga tuatahi i a Hine ki Tokatā i tau tonu mai te āhua ihiihi takitaki nei, ka rangona te reo tangi i ahu mai i te moana, he reo e tangi ana mo Hine ki Tokatā. Kāhore i hoki atu ki tōna tungāne ki a Taiatea i to rāua kāinga i te moana, i waho o te pūwaha o Karaka.

Reweti T Kohere

Rangiata

Hune 10, 1947

▼ About this page

Other formats

Connect

▼ Browse collection

Nga kōrero a Reweti Kohere Mā

WĀHI TUATAHI — Ētahi Wāhine Maori Rongonui: — He Tangata, He Tipua