WĀHI TUARUA — He kōrero Huhua

1 Nga Kaipuke o Ngāti Porou Reweti T Kohere 27

2 Nga Rangatira Nunui o Ngāti Porou

i Kawhakina e te Kaipuke Mohi Turei 28

3 Nga Manaaki a Te Arawa i nga

Manuhiri Tūārangi Apirana Ngata 30

4 Moumou te Whenua Manihera Waititi 32

5 Te Uaua o te Noho Taone Hamaka Whakaheke 34

6 Te Puta ki Toka a Kuku Te Angiangi Hau 35

8 Te Take Mai o te Ingoa,

Tuwhakairiora Mohi Turei 40

Nga Kaipuke o Ngāti Porou

Ko te nuinga o nga witi a Ngāti Porou kaore i hurihia hei parāoa, engari i haria ki ākarana hei hoko ki te Pākehā, ko nga kaipuke i taria ai no nga Maori anō. Nga ingoa; ko Mereana no Mokena Kohere, ko Purehe no Huripuku, ko Te Mawhai no Te Whānau a Rua ki Tokomaru, ko Kingi Paerata no Te Whānau a Rua ki Tūpāroa, ko Ihi Keepa.

Ko Kingi Paerata i totohu ki waho o Tūpāroa. I whakahoroa tonutia te witi ki roto o te riu. No te putanga o te uruhanga tonga ka totohu i te kī rawa i te witi. Ko Mokena Kohere tonu te kāpene o tōna kaipuke o Mereana engari no te rerenga whakamutunga ki ākarana no Ngāpuhi te kāpene. I o Ngāti Porou tangata e ngaro ana ki te taone ka kawhakina a Mereana e te kāpene rātou ko ōna hoa. Kore rawa i rangona i muri mai e te iwi kaipuke i haria ki hea. No mua noa atu i te riri Hauhau ki te Tairāwhiti i te tau 1865 i whānakotia ai a Mereana. No te hui nui ki Waitangi i te tau 1934 ka tūtaki au ki a Wi Kaipo. I mea mai ia ki a au, 'I kite ahau i o kōrero i Te Toa Takitini mo te kaipuke o to tīpuna mo Mereana i tāhaetia e Ngapuhi. I nui taku kata i o kōrero. Na whakarongo mai. I au anō e iti rawa ana, he waiata ta page 28 mātou ta nga tamariki mo te taenga mai o tētahi kaipuke ko Mereana te ingoa. Na, ka whakaūngia to kōrero na Ngapuhi i mau te kaipuke o to tīpuna.'

Ko te Kingi Paerata te kaipuke o Te Rakahurumai i peka nei ki Heretaunga. I tono a Te Rakahurimai ki a Paora Te Putu kia homai he wāhi iti nei hei ūnga mo tana poti. Ko te tāpaenga tēnei i Heretaunga ki a Ngāti Porou, i kitea ai a Ngāti Porou ki tērā whenua taea noatia mai ki tēnei rā.

Na Hōri Mahue te kōrero i te taunga o te Kaipuke o Mokena Kohere ki Waiheke. Ka tukuna tēnā moutere ki a ia, engari no muri mai ka whakahokia e ia ki te iwi kāinga.

I te hōtoke, i te mea kāhore he mahi ma nga kaipuke, ka tū i roto o Awatere hereherea ai ki te pohutukawa. E tū mai na anō taua pohutukawa i tēnei rā, kei te taha ki Whakaea. Ko Huripuku te kaitiaki o nga kaipuke ina tau ki Awatere, he hōhonu hoki a Awatere i ērā rā. Kei te toitū tonu te pohutukawa herenga kaipuke o Ngāti Porou, ko kaipuke ia me nga kaihautū kua ngaro noa atu.

Reweti T Kohere

Te Toa Takitini nama 106, Hurae1930. Whārangi 2104.

He whakamārama: Na Reweti te ingoa hou nei mo ēnei kōrero āna i roto o Te Toa Takitini. Kei Toa tonu te roanga o ēnei kōrero ā, ko tōna ingoa ake ko 'Ngāti Porou o nga rā ka Huri'.—Nga Etita

Nga Rangatira Nunui o Ngāti Porou i Kawhakina e te Kaipuke

I te tīmatanga o te tau 1833, ka tae mai te kaipuke Marikena ki Waiapu. Ka hui nga manomano o Porourangi ki te whiu poaka, ki te uta kānga, whītau, parareka me ētahi atu mea a te Maori hei hoko pū, paura, matā, paea, hamanu, me ērā atu taonga a te Pākehā. Uta ai ki runga i nga waka, ka hoe ki runga o te kaipuke hoko ai. Ka ahiahi ka hoki ki uta tōna tini o nga waka. Ka noho atu i runga o te kaipuke tokowhā; ko Rangikatia, ko Rangi whakatamatama, ko Te Rukuata me Te Whakamara. Tokowhā he rangatira katoa. He aio hoki no te ata, kia hoki nga waka i te ahiahi ka hoki ai rātou ki uta. I waenganui page 29 pō ka puta te hau, he waho, he paeroa, he marangai kino. Ka rere te kaipuke. Te taenga ki Pēwhairangi ka eke nga waka o Ngāpuhi ki runga, ka tukua nga tāngata ki runga i nga waka. Te ūnga ki uta ka kitea e nga herehere kua whakaraua rā e Hongi, i a Pomare. Ka rangona te Hāhi i Paihia e te tokowhā nei, he rangatira no Ngāti Porou. Ka tikina mai ki Paihia. Te taenga ki reira ka tū te komiti a Te Wiremu Karuwhā[17], a Te Wiremu Parata[18], me to rātou hui katoa kia whakahokia mai ki Waiapu, hei mau mai i te Rongopai. Whakaaetia ana ko Wiremu Parata e haere mai. Ka haramai a Piripi Taumatākura[19] hei kaiwhakaako. Ko tēnei tangata he rangatira no Ngāti Porou, i riro herehere i a Hongi, kua whakaakona ki nga Karaipiture e te Hāhi i Paihia. I taua tau anō 1833, ka rere mai te kaipuke iti, ko Wiremu Parata, ko Piripi Taumatākura me te tokowhā i runga o te kaipuke. I te taenga mai ki waho o Tikirau ka puta te hau kino, ka pakaru nga hēra, ka hoki te kaipuke ki Paihia rā anō. Kāti tērā.

I nga wiki whakamutunga o Tihema o taua tau anō, 1833, ka whakahokia mai anō e nga kaumātua o te Hāhi, e Rangikatia mā me Taumatākura, e Te Wiremu Parata. Te taenga mai ki waho o Wharekahika ka kitea e kā ana nga ahi o uta mai rā anō i Wharekahika, ā, tae noa ki Pouretua. Ka kii nga tokowhā, a Te Rukuata mā, 'Ko te taua a Te Whānau a Apanui[20]'.

Waiho iho hoki e rātou ka oti nga pā o Ngāti Porou. Ka tika tonu te rere a te kaipuke ki Waiapu. Te hāngaitanga ki waho o te Kawakawa, ka mānu mai te waka he marino hoki. He pītau te waka, e whā tekau nga tāngata ki runga. He tāngata anō kai te hautū, na te karaihe i titiro atu. Ka āhua wehi nga tāngata o te kaipuke. Ka kiia e Te Wiremu kia heke nga tāngata ki roto o te kaipuke, kia āta tirohia atu nga tāngata o te waka. Ka karakia a Te Wiremu i a rātou. Te mutunga ka kitea atu e te tokowhā nei te āhua o te waka, kua kii,

'Ko Taumatapatiti te waka rā, ko Huripaku tērā e tū mai rā i te rā, ko Pōkaia tērā e hautū mai rā.' Ko te whānau a Te Aotaihi te iwi e hoe mai rā, me te whakaae anō a Piripi, kua mōhio atu hoki ia ki nga kaumātua rā.Ka kii atu ki a Te Wiremu,

'No mātou katoa te iwi i runga o te waka rā.'

Ka kiia e Te Wiremu kia tukua nga hēra o te kaipuke; ka hūtia hoki nga kara. Ka kitea mai hoki te tokorima nei e pōwhiri atu ana i runga o te kaipuke. Tana kīnga o te waha ki te tangi, ka piri mai hoki te waka page 30 ki te taha o te kaipuke. He roa e tangi ana, ka kiia e Te Wiremu kia eke katoa ki te kaipuke. Ka karakia a Te Wiremu, ka kauwhau. Whakarongo ana te taringa ki nga kupu a te Atua hou. I roto i tana kauwhau nga kupu poroporoaki, whakahoki hoki i a Taumatākura. Ka mutu me kii ake i konei kihai rawa i wareware i nga kaumātua, i kite tuatahi rā i a Te Wiremu, te mihi mo te tau o te taha, o te tū, mo te wehi o nga kupu, mo te mārama o te Reo Maori. Ka mutu te kai me te kōrero, ka tukuna e Te Wiremu, 10 nga pēke taropapa, e 4 nga pēke huka, 1 kēhi tī.

Na Mohi Turei

Te Pīpīwharauroa nama 143, Maehe 1910. Whārangi 2.

He whakamārama: Ko te ingoa ake o tēnei kōrero a Mohi Turei i tuhi ai i roto o Te Pīpīwharauroa nei, 'He kōrero Tawhito'.—Nga Etita

[17]1 Wiremu Karuwhā: Ko Atirikona Henare Wiremu. I huaina ai e te Maori ko te karuwhā na ōna mōwhiti.

[18]Wiremu Parata: Ko Wiremu Wiremu, teina o Henare Wiremu. Ko ia te pīhopa tuatahi o Waiapu. Ko tēnei tokorua nga tīpuna o Ngāti Wiremu.

[19]Piripi Taumatākura: Ahakoa kāhore anō ia i iriiritia, nāna i tuatahi te kauwhau i te Rongopai ki a Ngāti Porou. He whakamaharatanga ki a ia kei Whakawhitirā. Ko te ipu whakairo hei iriiri i te whare karakia i Tikitiki he whakamaharatanga anō ki a ia. I ana kauwhau ki a Ngāti Porou ka kii ia, 'I haere mai au i Paihia, i te Kerikeri.' Ka mahara a Ngāti Porou he wāhi kei te rangi, kātahi ka āmine, ā, nō te kiinga a Taumatākura, 'I kite au i a Te Karuwhā.' Ka mahara anō a Ngāti Porou ko te Atua tonu tērā ina hoki e whā rawa nga karu, kātahi ka kūmea te āmine e nga mano, 'ā . . . mi . . . ne!'

[20]Apanui: Ko te Whānau a Apanui tonu tēnei.

Nga Manaaki a Te Arawa i nga Manuhiri Tūārangi

Ehara ināianei i whakawāhia ai nga marae o Te Arawa hei marae manaakitanga i nga ope tūārangi e haere ana mai ki ēnei motu. He ope kīngi te ope, he ope piriniha te ope, he tohunga rānei, he kāwanatanga rānei, he toa rānei no nga pakanga, he āpiha rānei no nga ope manuao o tawhiti. Ka tūria e Te Arawa ōna marae, ka manaakitia te paerangi ki nga manaaki i rangatira ai te Maori. He wā i āwhinatia rātou i ērā atu iwi o te motu, he wā takitahi nei; he wā ko ia anake anō ki runga page 31 i ōna marae tū ai, kōrero ai, pūkana ai. Ka huri nga ope, ka waiho iho i nga mihi ki a Te Arawa, mo te Iwi Maori katoa, ka whiwhi tahi ērā atu waka i te ingoa pai.

E rua nga ope nunui i whakamanuhiritia e Te Arawa i te Papa i Ouru[21], i Ohinemutu i tēnei marama. Na te rau o te poi i nga ringa o nga wāhine ātaahua, na te taparahi[22], na te peruperu[23], na te reo marae o o tātau tīpuna, na ēnei i whakaea te taha ki te iwi Maori katoa. Na Te Arawa nga mahi, tau rawa iho hoki ki a tātau. Na reira kia nui a tātau whakamihi ki o tātau whanaunga.

Kei te taha o Te Arawa ko ōna moana whakapaipai, ko nga waiariki. E whitu anō nga haora e rere mai ai te tereina i ākarana ka tae mai ki Rotorua, e takoto ana ōna moana, e hū ana nga wai, e tū atu ana a Te Arawa i ōna marae. Otirā na te tangata tuhituhi kōrero ki nga nūpepa o ākarana, i haere mai i te taha o nga ope, o nga manuao, nāna i whakamahara ki nga Pākehā o ākarana, kei o rātou taha tonu nga mea tino whakamīharo o ēnei moutere, nga mea tino rangona ki te ao, nga waiariki, nga moana, te iwi Maori poka kē te āhua i ērā atu iwi Maori o te ao. Na, kei te titiro hou te iwi Pākehā i tēnei wā ki Rotorua, o te iwi tawhito nōna te papatipu, i tino pai rawa ai.

E koro Taupopoki, kia ora tonu koe, koutou ko o tamariki, ko o mokopuna, na koutou na i whakanui tātau i te aroaro o nga iwi nui o te ao. Tērā e whai hua ēnei manaaki a koutou. He aha hoki a te Pākehā ana manaaki, kei tōna āhua anō. Ko au ia he mahana rawa, whāia ka haria atu ki runga tonu i ou waka tipua takatū ai, tērā rā e ngoto ki te manawa, hei mānakanaka i roto i nga tau maha. Ma te ope nūpepa rā e pānui ki te ao te tū rangatira o te iwi Maori ahakoa nōu anake taua taha rā, te whakamīharo o te rarapa o te poi ahakoa na āu mokopuna anake ia i whiu. Te wana o te haka, ahakoa ko āu tamariki anake i takahi. Ka pai kia mōhio ai o tātou hoa Pākehā i konei tata nei, kei te kitea mai anō te iwi Maori e tawhiti.

Na Apirana T Ngata, MA, M.P., D. Lit.

Te Toa Takitini nama 50, Hepetema 1925. Whārangi 300.

[21]Te Papa i Ouru: Ko te marae tapu tēnei o Ngāti Whakaue, kei reira nei te whare whakairo nui, a Tamatekapua.

[22]Taparahi: Ko te tino haka tēnei a te tāne, kaore e mau rākau te hunga haka.

[23]Peruperu: Ko te haka tēnei a te Maori e tika ana ki te kupu a te Pākehā he war dance, mau ai nga tāngata haka i te rākau, he tao rānei he tewhatewha rānei, he taiaha rānei, he pū rānei.

page 32

Moumou te Whenua

Ki Te Pīpīwharauroa.

'Utaina atu ki runga i o parirau ēnei kupu e whai ake nei.'

Tērā kua takoto te whakaaro o te Kaunihera o Waiapu kia mahia he rori i Taumata Hapaipu ki te Kokomuka, tae atu ki te Kiritahi, ka hono atu ki te rori e tika ana ki Te Araroa. Ka tae mai a Raena kia haere māua, ko au hei arataki i a ia. No te whā o nga rā o Mei, i te tau 1910 ka tūria atu e māua i Whangaparoa. Ka eketia e māua a Maungarehunui ka titiro atu ki te whenua nei ki Tapatu e takoto ake ana, me Oweka, kaore he maunga, ka whakatauki a Raena, 'Moumou te whenua mo te Maori o nāianei hei hoatu kē mo ētahi atu hei rīhi.' Ka kite māua i te anga o te pāua e putu ana, ka pā mai te aroha ki a au, ka hoki whakamuri ōku mahara.

Ka pātai te Pākehā ki a au; 'He kāinga pea o konei?'

Ko ahau, 'Ae, koia nei rā o rātou na kāinga, e noho ai, e kōrero ai:-

E te whānau kia toa, kia uaua, kia pakari, kia mate tātou mo te whenua nei mo a tātou uri i muri i a tātou.'

I a rātou e kōrero ana ka rokohia e te pō, ka kii nga kaumātua me moe ētahi, me oho ētahi. Ka roa e moe ana ka oho ake, ka pātai ki te hunga mataara; 'Kaore anō kia awatea?'

Ko te hunga mataara, 'Kaore anō, ina hoki kaore anō nga whatu o te ata kia puta mai'

Ko te hunga moe, 'Kātahi te roa o te pō, tātou ka karakia kia tere te awatea.'

Ko ta rātou karakia tēnei;

Tangi mai te kiwi e, tangi mai te weka e,
Tangi whakatakotokoto ana ki runga o Ruahine rā
Haea mai te ata, he ata matua
E whano ai kiwi e, i whano ai weka e
Tū te horopito i mate a weka
E runga e, e runga e, E raro e, e raro e
Ka ao, ka ao, ka awatea!

page 33

Otirā kaore i kotahi ta rātou karakiatanga ka awatea. E rua, e toru noa atu a rātou whakahuatanga ko aua kupu anō kātahi ka awatea. To rātou pīrangi kia tere te awatea, kia mārama ai rātou ki te whakahaere i to rātou whenua, arā nga tikanga e mau ai ki a rātou te mana.

Tēnā e te iwi Maori whakaaroa te kupu nei, 'Moumou te whenua.'

Tēnā whakaarotia nga tikanga a o tīpuna. Taku whakaaro kaore he iwi i pai kia noho kore whenua ana uri i muri nei. I pēwhea koia o tātou mātua? Māku e kōrero ake tētahi wāhi, i te mea kua tīmata te raureka a te Pākehā ki te whenua, ka tae o tātou mātua ki te pāremata. Ko ta rātou pire he tono kia pāhitia he ture pai mo te iwi Maori me o rātou whenua. Otirā kaore i kotahi te taenga ki te pāremata, e rua, e toru, e whā noa atu. No te takiwā rawa i ta koutou mōkai i a Apirana Ngata, ka tae nei ki te pāremata, kātahi anō ka pāhitia ko te ture ahuwhenua. Ki taku mahara, kātahi anō ka rite te whakaaro a o tātou mātua. Inā hoki ki te mahia e koe to whenua, kei a koe te mana katoa. Na reira i kiia ake ai te kupu nei; 'Ka ao, ka ao, ka awatea.'

Kāti e nga whanaunga ka kite anō i te awatea me haere, me mahi. Kaua e tatari kia pō anō, ka haere ai, kei tūtuki koe. E kii ana ōku hapū, me rīhi te whenua ki te Pākehā, ki te iwi whai moni, ki te iwi pai. Me waiho tāku i tēnei; 'Na wai i kii he pai taua iwi?'

Tōna whakatauāki; 'Nga uri o Tamatearehe, kei runga te kōrero, kei raro te rahurahu.'

Kāti i konei,

Na Manihera Waititi

Whangaparāoa

Te Pīpīwharauroa nama 148, Akuhata 1910. Whārangi 10.

He Kupu Tāpiri

Ina na nga rahurahu a te rīhi: ka whakaitia te utu reti, ka horoia rānei. Kia mutu nga tau e 21 ka utaina te moni kapeneheihana, arā te utu i nga whakapainga a te kaitango rīhi, ā, ki te mea he Maori taua tangata ka āhei ia ki te whakatapu i ōna pānga ki roto i tana rīhi, arā ka riro i a ia taua whenua. I tāia e Te Pīpīwharauroa te reta a tētahi tangata o Tapatu, i kii ai ia pai kē atu te rīhi i te whenua. Kua riro katoa a Tapatu te rīhi te hoko. Reweti T Kohere

He whakamārama: Ko te ingoa mo tēnei kōrero na Reweti Kohere. Ko te ingoa ake i tuhia e Manihera Waititi ko, 'Ka ao, ka ao, he awatea'.—Nga Etita

page 34

Te Uaua o te Noho Taone

Ki a Reihana,

E tōku hoa tēnā koe.

I tina a Retinara ki konei. Kāti, i a māua e kai ana kei a kōrua anake ko Te Wētini a māua kōrero. Tokotoru mātou Maori kei konei e noho ana, ko Wi Henare rāua ko Raniera Kerehi aku hoa. Kua mahue i a au to tāua kāinga tawhito. E kore e taea e au te noho i reira, i te nui o taku mokemoke. Hei aha ma wai e tama, kei te takoto mai he kāinga ātaahua, he kāinga pūmau mo tāua. E kore e hunaia e au i a koe, i te haerenga o Te Wētini tata tonu au ka pōrangi, e kore hoki au e mīharo. I a au e takoto mokemoke ana i runga i taku moenga ko au anake, ka hoki mai ki a au a tāua mahi o mua. I a Te Wētini i konei e whai hoa ana hei kōrerorero, hei pēhi i nga whakaaro pouri. He hoki anake te mahi a aku whakaaro ki to tāua tīmatanga ki te mahi, i whakamōmori ai tāua, ā, i ētahi wā kaore a tāua kai. Kei te mōhio rā koe ki nga mea katoa i pā mai ki a tāua, ā, ko to tāua mutunga he wehewehe. Kāti noa te kōrero mo nga rā uaua kua taha, he pā mai anō te pouri ki a au.

Kei te ahu nga whakaaro ki te whakapono. He mea uaua rawa, he mea pakeke. Kei te kaha te rēwera, ko tātou ia kei te ngoikore. Ināianei anō te rēwera kei te kii mai, 'To tinihanga, Hamaka, kei te whāwhai koe ki te whakaaro pakeke, kei te tamariki tonu koe, he nui nga rā mo te whakapoururu o te mata.'

Wehi ai au ki te mea atu, 'Haere ake ki muri i a au e Hātana,' otirā i kōrero tonu au. Huhū ana te rere a te taima. Koingo ai au kia kite i o tāua hoa kura o Te Aute, otirā me kite moemoe noa. He hokihoki tonu te mahi a aku whakaaro ki nga tau i kura ai i Te Aute. Kei te takatū māua ko Retinara ki te haere ki te karakia. E koro, hei kona rā.

Na Hamaka Whakaheke

Ponsonby

Te Pīpīwharauroa nama 57, Akuhata 1902. Whārangi 4 me te 5.

He whakamarama: He tamaiti mātau a Hamaka no Te Aute. I mua atu i tana haerenga ki Te Aute, i kura ia ki Tīpene. I haere rāua ko Reihana Paraone ma te waewae tonu i Te Aute ki Okoroire, te kāinga o Hamaka. I kaha ia ki te rapu mahi māna i ākarana, ā, i ū hoki ia ki tana mahi ahakoa te paku o te utu. No Hepetema, 1902 ka mate ia. I pānuitia i Te Pīpīwharauroa te reta a Reihana Paraone, he page 35 whakaatu i to rātou mate i ākarana i te paku o o rātou utu, i te hē hoki o a rātou mahi. I tono a Reihana kia hangā he whare mo rātou ki Waipapa, ā, kua oti taua whare. He tokomaha tonu nga tamariki Maori i mahi ki ākarana, ki Opotiki, ki Tūranga engari i hokihoki katoa ki te kāinga. E kii ana a Reihana kaore te Maori e whakawhiwhia e te Pākehā ki nga mahi tōtika. Ka mutu anō te mahi rangatira ma te Maori he ahuwhenua, engari ko te hē kua raungaiti te whenua ki te Maori ināianei. Reweti T Kohere

Te Puta ki Toka a Kuku

I te mea he nui nga kōrero mo te riri ki Toka a Kuku[24] i pānuitia e Te Toa Takitini, kātahi anō ta Te Angiangi Hau kōrero i pānuitia e nga nūpepa Maori. He mea pai kia whakapukapukatia tēnei kōrero. Na Paraire Tomoana te kōrero tuatahi i tae a Kakatarau[25] ki Nukutaurua[26] ki te whakataka i a Te Wera Hauraki [27] me nga rangatira o Ngāti Kahungunu e noho huihui ana ki Nukutaurua. Kia haere ia ki Toka a Kuku ki te ngaki i te mate o tōna pāpā o Pākura[28]. I tautokona e au taua kōrero. I whakahēngia e Takuta Wi Repa o Te Whānau a Apanui. I whakahēngia e Te Angiangi Hau ta Takuta Wi Repa. Tekau marama i muri mai ka puta nga kōrero a Kopu Erueti[29], he tautoko i ta Tutere Wi Repa engari kaore he whakahē i ta Te Angiangi Hau. Tētahi pai anō o nga kōrero a Te Angiangi ko tana tuhinga i nga ingoa o nga rangatira nunui o Ngāti Kahungunu o ērā rā.

Ki nga Etita o Te Toa Takitini,

E hoa ma inā aku kōrero i rongo ai au ki ēnei o o tātau pakeke mo te taenga mai o Kakatarau ki Nukutaurua nei. Na te rongo ka tae ki Waiapu ina nga tāngata katoa o Wairarapa, o Heretaunga, o Te Wairoa kei Nukutaurua nei, ka haeretia mai nei e Kakatarau o Waiapu, he whakataka i a Te Wera, tae noa ki a Ngāti Kahungunu katoa, e noho huihui ana i Kaiuku[30] . Ko nga rangatira ēnei i kōrerotia mai ki a mātou o nga iwi e noho nei;

No Wairarapa;	Ko Tutepakihirangi
	ko Kawekairangi
	ko Kaiatekokopu
No Heretaunga;	ko Pareihe
	ko Te Hapuku
	ko Tiakitaipage 36
	ko Tareha
	ko Waikopiro
No Te Wairoa;	ko Raihania
	ko Hamana Tiakiwai
	ko Te Waru
	ko Henare Apatari
No Mohaka;	ko Paora Rerepu
	ko Te Wainohu
No Nuhaka;	ko Ihaka Whaanga
	ko Toroaiwhiti
	ko Tamihana Taruke
No Te Māhia;	ko Te Kauru o te rangi
	ko Tangihaere
	ko Hone Maru
	ko Te Whareumu
	ko Aperahama
	ko Te Wera Hauraki
	ko Tarapipipi
	ko Peketahi
	ko Mangungu

E rua nga take o te haerenga mai a Kakatarau;

tuatahi; he maungarongo ki a Ngāti Kahungunu o Heretaunga

tuarua; he tono kia haere ki te ngaki i te mate o tōna pāpā o Pakurahoia rāua ko Te Pori o te rangi[31] .

Ko te tono tuatahi ki a Ihaka Whaanga, no muri ka tono ki a Te Whareumu, no muri rawa ki a Te Wera Hauraki. Ko te whakaaetanga ka haere nei te ope taua o Nukutaurua arā a Ngāti Kahungunu me Ngāpuhi, i te tau 1836. E waru tekau nga pū a Ngāpuhi.

E whakaae ana ahau ki ētahi o nga kōrero a Reweti Kohere i te kōkiri a te ope a Tuteranginoti[32] arā a nga iwi i haere mai i waho o Toka a Kuku, ka whāia mai a Ihaka Whaanga rāua ko Marino, te tamaiti a Te Wera, ka rere a Ihaka ka mau ko Marino. Na konei i whakaoho katoa, nga hapū nei a Ngāti Kahungunu, a Rongowhakaata, a Te Aitanga a Hauiti me Ngāpuhi, ka kōkiritia mai e te matua ki waho o Toka a Kuku, kātahi ka pūhia e Ngāpuhi, kaore i rikarika te mate o te tangata, i whakairitia nei ki runga whata. Ko nga mea i noho atu i roto o te pā i ora. Koirā hoki te kaupapa o te waiata a Eraihia[33] i te page 37 whakapuaretanga o te whare o Te Aitanga a Hauiti, e mea rā;

'Ki a Hikataurewa,[34]te kaitiaki
O taku whata kao i Toka a Kuku.'

Kei te hē hoki te kōrero a Wi Repa e kii rā e rima anō tāngata i mate, arā i tārewatia i taua riri.

Mo nga kōrero a Wi Repa e mea nei, 'E kore e hinga a Toka a Kuku ma Hongi rā anō', a puta rawa hoki mo nga pā nei mo Matakitaki me Mokoia, na Hongi rawa kātahi anō ka hinga. E hoa ko wai hoki a Te Wera, hua atu no tērā tātai tonu hoki i a Hongi, no Ngāpuhi tahi rāua, tokorua whai pū katoa.

Heoi anō

Na Te Angiangi Hau

Te Toa Takitini nama 109, Oketopa 1930. Whārangi 2161.

[24]Toka a Kuku: Ko te kurae i Te Kaha, he pā nui, he pā kaha. Ko te riri whakamutunga tēnei i waenganui i Ngāti Porou me te Whānau a Apanui. E ono nga riri o mua atu. Kotahi anō te take mai o ēnei iwi, ā, kei roto hoki te Whānau a Apanui i te rohe whānui o Ngāti Porou. Kei roto i aku kōrero, 'The Story of a Maori Chief', taku whakaaro mo te kino o ēnei iwi tētahi ki tētahi, arā mo te pīhautanga a Makahuri i a Tamahae i Puputa. Kei te hē nga kōrero mo Toka a Kuku i tāia ki Historic Poverty Bay.

Whānau a Apanui me Ngāti Porou

He uri no Toi		He uri no Paikea rāua ko Manawatina
\|		\|
Rakaipikirarunga	=	Uehengaparaoa	=	Mokai a Porou
\|				\|
Rutanga	=	Tumoanakotore	=	Rongomaitauarau
\|				\|
Hinemahuru				Ngatihau
\|				\|
Rongomaihuatahi				Tuwhakairiora
\|
Apanuimutu

[25]Kakatarau: He tuakana no Mokena Kohere, kaore ana uri i te ora. I tuhi ia ki te Tiriti o Waitangi.

[26]Nukutaurua: Ko te Māhia Peninsula.

[27]Te Wera Hauraki: He rangatira, he toa no Ngāpuhi, he roa te wā i noho ai ia ki Nukutaurua, i huihui ai nga hapū o Ngāti Kahungunu ki raro i a ia, ko page 38 Heretaunga hoki i nohoia e Ngāti Tūwharetoa, e Waikato.

[28]Pākura: Pāpā o Kakatarau rāua ko Mokena Kohere, i mate ki te riri ki Wharekura i te tau 1829.

[29]Kopu Erueti: He rangatira no Te Whānau a Apanui e noho rā ki Maraenui. Kaore ōna take ki Toka a Kuku, no Te Whānau a te Ihutu kē hoki tērā pā.

[30]Kainuku: He Pā rongonui kei Nukutaurua

[31]Te Pori o te rangi: Ko tētahi tēnei o nga rangatira o Ngāti Porou i hinga ki Wharekura, he tipuna no Te Houkamau.

[32]Tuteranginoti: Ko tētahi tēnei o nga rangatira nunui o Te Whānau a Apanui i mate. I mauherehere ka patua, kei runga rā hoki i a ia nga toto o Pākura, o Te Pori o te rangi, o Marino.

[33]Eraihia: He waha tātaki no Nukutaurua, he tangata tino ngahau.

[34]Hikataurewa: Ko te ingoa tēnei o te Whānau a te Ihutu, i runga i nga mahi māna, i nga mahi whakatāne. Ahakoa te taumaha o nga kupu o te waiata a Eraihia kihai i mamaetia, he mahi tākaro hoki. I nga kōrero a Tiaki Mitera i tana pukapuka i huiana nei ko 'Takitimu' i mea ia na Ngāti Kahungunu te riri ki Toka a Kuku. Kei te hē. Ko Kakatarau te upoko o nga taua katoa. Koia nei ta Ngāti Porou kōrero.

Nga Tohutohu a Hinetautope

Kei te kākahu a Hinetautope[35] i ōna kākahu, he mahiti,[36] rākai rawa i a ia ki te kōtore[37] huia. Ka mau ki tōna mere parāoa,[38] ka piki ki runga o te tuanui o te whare, ka karanga ki te ope, 'Whakarongo mai e nga iwi katoa e takoto nei, mai rānō i Wairarapa, ā, tae noa mai ki Wharekahika.'

Ka hui katoa te ope, ka titiro ki a Hinetautope e tū ana, ka whakarongo hoki ki ana kupu. Ka karanga anō ia, 'Whakarongo e nga rangatira mai rānō i Wairarapa, ā, tae noa mai ki Wharekahika. Whakarērea, whakarērea rawatia atu o tātau atua Maori, ā, e tērā tohunga, e tērā tohunga, i roto i a tāua e takoto nei. Ka ngaro, ka ngaro, ka ngaro tāua ki te kore e whakarangona nga tohutohu a Taumatākura.[39]Akuanei tonu ka whakarangona to hoariri e haramai ana, kaore te hunahuna te aha.'

Ka mutu ōna kupu, tā tonu ia i tōna tūranga. Ka whakatika ko Kawekairangi, ko Tutepokihirangi, ko Kaiatekokopu, me ērā atu rangatira o Heretaunga, o Te Wairoa, a Ngāpuhi, a Te Wera,[40] tae noa mai ki nga rangatira katoa o te ope ki a Te Kani a Takirau[41] puta noa ki a Te Houkamau ki waho[42]. Ka mutu te whakaaetanga a te ope me nga rangatira katoa kia whakarangona i nga tohutohu a Taumatākura.

page 39

Ka tū hoki ia ki runga ka karakia ki te ope. Ka mutu ka tīmata ia ki te kauwhau. E kiia ana he roa te kauwhau a Taumatākura, he kauwhau ngahau[43]i nga riri i whati noa atu ai te hoa riri i te wehi o te Atua i runga i a Iharaira. Ka karakia ka pō tonu hoki. Ka māoa te kai i tōna takiwā anō o te ata, ka mutu hoki te karakia, ka karangatia e ia te ope, kia whā rau, hei ope māna. Ko tētahi whā rau me noho tonu i roto i te pā me te rua mano. E kiia ana hoki e waru rau tonu te kairākau[44] o te ope, ma te akunga[45] ka toru mano ai. Ka tū te whā rau kātahi ia ka tohu ki te whā rau me te rua mano mo roto i te pā. Ko te hoariri ko Toka a Kuku,[46] whakaeke mai me riri tonu i roto o te pā, kaua rawa hei puta ki waho, kia waiho a waho ma tana ope whā rau anake. Otirā ki te kore te hoariri e whakaeke i te pā me noho tonu kaua e whai i a ia. Ka karanga e Taumatākura kia puta ki waho, kia kōkiri whakarunga. Ka kitea atu nga iwi o roto o te pā e whakatakoto ana i ana matua. I tū te ope ki te peruperu, na Te Whatuiapiti[47]te peruperu. Anei na nga kupu;

'Ka tohe au, ka tohe au
Ka tito ki a Kupe
Te tangata nāna i hoehoe te moana
Tu ke Kapiti, tu ke Mana
Tau kē Arapapawa
Ko nga tohu ēnei a taku tīpuna a Kupe
I whakatoreke tii ka puaha
Ka toreke i a au te whenua e!'

Kei te aue anō a Whakatāne, kei te karanga, 'Te Wharau[48] e, whenua i waiho, ka ngaro te tanga i te waewae, i te Atua o Kakatarau.[49]

Na Mohi Turei[50]

Te Pīpīwharauroa nama 149, Hepetema 1910. Whārangi 11.

[35]Hinetautope: He wāhine rangatira no te Tairāwhiti. Ko tana uri i te ao ko Wi Pere Te Amaru, Tolaga Bay.

[36]Mahiti: He kākahu huru kuri.

[37]Kōtore huia: Ko nga pare o te humaeko o te huia - tail feathers.

[38]Mere parāoa: He patu iwi tohora. He parāoa te ingoa ki te Maori mo te sperm whale.

[39]Taumatākura: Ko Piripi Taumatākura no Ngāti Porou. I riro whakarau i a Ngāpuhi. Na Te Wiremu Parata i whakahoki mai ki te kāinga rātou ko nga rangatira tokowhā o Ngāti Porou i kawhakina nei e te kaipuke. Ahakoa kaore page 40 anō a Taumatākura i iriiritia nāna i kauwhau te Rongopai ki a Ngāti Porou. He kōwhatu whakamaharatanga ki a ia kei Whakawhitira. ko te ipu iriiritanga i te whare karakia i Tikitiki he whakamaharatanga anō ki a ia.

[40]Te Wera: Ko Te Wera Hauraki o Ngāpuhi i noho ki Nukutaurua, Māhia, a, hui mai nga rangatira o Te Whatuiapiti, o Te Wairoa, ki raro i a ia kia ora ai i ana pū e 50. I hoki a Te Wera ki Ngapuhi.

[41]Te Kani a Takirau: Rangatira nui o Uawa, o Te Tairāwhiti.

[42]Te Houkamau: Ara Iharaira Houkamau, rangatira o Ngāti Porou

[43]Kauwhau ngahau: I tapokere a Ngāti Porou ki te whakarongo ki a Taumatākura. I ngahau ai ana kauwhau i rite hoki ki te kōrero pūrākau.

[44]Kairākau: Ko nga tino toa o te ope, ko te upoko o te kōkiri.

[45]Akunga: Ko te nuinga o nga toa o te ope, hāunga nga kairākau.

[46]Toka a kuku: Ko te pā nui, i te kurae o Te Kaha. Ko te riri ki Toka a kuku he ranga i nga mate o Ngāti Porou i Wharekura arā o Pākura, o Te Pori me ētahi atu. Ko te riri whakamutunga i waenganui i Ngāti Porou me Te Whānau a Apanui, no te tau 1836.

[47]Whatuiapiti: Ko te ingoa tika tēnei mo nga iwi o Heretaunga, ko te tūturutanga o Ngāti Kahungungu ki nga iwi o Te Wairoa.

[48]Te Whārau: Ko te rangatira o Te Whānau a te Ihutu. He tīpuna no Waikura Tautuhi o rongo.

[49]Kakatarau: Tama a Pākura, tuakana o Mokena Kohere. Nāna i karanga te haere ki Toka a kuku.

[50]Mohi Turei: Ko tētahi o nga minita tuatahi o Ngāti Porou. He pūkōrero, he tohunga no te Reo Maori.

Te Take Mai o te Ingoa, Tuwhakairiora

Hei mokopuna ma Porourangi a Tumoanakotore. Ka moe i nga wāhine tokorua, Rutanga te tuakana, ko Rongomaitauarau te taina. Tokorua moe anake i a ia. Ka mate a Tumoanakotore, ka rite nga rā e tangihia ana ki to te rangatira tangihanga, ka takaia, ka kawea, ka whakairia ki runga ki te kauere, e tata ana ki Waiomatatini. Ko te toma[51] koiwi, ko Parororangi, kei runga tata ake kei te maunga. Kia taka te tau, kia pirau, ka kawe ai nga iwi ki taua toma. Ka hoki nga tāngata whakairi ki te kāinga, ka whiti i tētahi awa iti nei, ka pā te waha. Ka tū, ka whakarongo. Ka karanga anō. Ka kii rātou, 'Me te mea tonu ko te waha o te koroua nei.'

Ka whakahū ake rātou, ka akiaki iho te waha, 'Kei te ora tonu au, tukuna au ki raro.'

Ka hoki te whānau, ka titiro ake ki te kauere rā. Ka whai te waha, 'E titiro tonu ana aku whatu,[52] ka whakairia oratia au?' page 41

Te Take Mai o te Ingoa, Tuwhakairiora

Ka tukua, ka wetewetea nga takai, ka arahina ki te kāinga. He maha ōna tau i ora ai kātahi anō ka tino mate.

Ka moea e tana tama e Ngatihau, a Te Ataakura, te tamāhine a Poroumata he wāhine māna. Kei te tangi tonu ki tōna pāpā[53] i kōhurutia rā e Ngāti Ruanuku, ka hapū, ā, ka whānau he wāhine. Ka tino kaha rawa tōna tangi me tōna mamae, ki tana mahara hoki he tāne hei ngaki i te mate o tōna pāpā. Ka huaina e ia te ingoa ko Te Aomihia ko nga ao i mihi ai tōna pāpā, i haere rā ki te moana, ā, i kōhurutia ai.

Ka hapū anō a Te Ataakura, noho rawa atu rāua ko te Tāne i Opotiki, me te tangi tonu anō ki tana pāpā. I a ia e tangi ana ka takatakahi te tamaiti i roto i a ia, kātahi ia ka whakatauki iho:-

'E, i. Kia takatakahi koe i roto i a au he tāne
E ea i a koe te mate o taku pāpā?'

Whānau ake he Tāne, ka huaina te ingoa mo tōna tīpuna, ko Tumoanakotore i whakairioratia. Ka whakapotoa ko Tuwhakairiora.[54]

Na Mohi Turei

Te Pīpīwharauroa nama 129, Hanuere 1910. Whārangi 7.

[51]Toma: E mea ana au ehara tēnei i te kupu Maori engari he kupu Ingarihi mo te tomb arā urupā. Ko te kupu a te Maori mo nga wāhi tauraki koiwi he hore. He tikanga tonu na nga kaumātua te tango i nga kupu Pākehā, ka pōhēhē he kupu Maori, ina hoki kei te pōhēhē rātou he kupu Maori te pōhara. Ehara kau. Ina na ki te Pākehā, 'poor'.

[52]Whatu: Ko te kupu tēnei a Ngāti Porou mo te kanohi, te kupu tika. E kii ana ko Te Aungira, he rangatira no Ngāti Porou, i tana waiata, 'E hura o kanohi', kaore i ki, 'E hura o whatu.' He huhua nga rerenga o tēnei kupu o te whatu. Ki a Ngāti Porou te kouka he kāuka engari hoki he whenua kei Waiapu ko te Ahikouka te ingoa. Ko te ingoa pai mo te kauka he ti, ehara i te tea.

[53]Pāpā: Ko tētahi kupu whakamīharo tēnei. Kāhore ōna tūpuna Maori, he pōriro. He Pākehā katoa ōna tūpuna. E koro, e Mohi! Kaore ia a te Maori kupu mo te pāpā, he pāpā tonu hoki pea o te Maori? Na te Paipera i whakakotiti te Maori, ā, kei te kotiti tonu. Whakahoutia nei te Paipera e te komiti a Apirana Ngata, ka kotiti anō. Kaore rātou e mōhio ki te ingoa a te Maori mo te pāpā engari mo te whaea mo te kōkā. I tika rawa te Paipera, e kii nei, 'E to mātou matua i te rangi, kia tapu to ingoa.' He ingoa anō ia ta te Maori mo te pāpā he matua. A, kei te kotiti tonu. E kii ana Ngāti Porou, 'Kaore e motu i te toki. 'Kāti e mahi i ta koutou mahi. Kia kaha!

[54]Tuwhakairiora: Ka whakapotoa anō, ka kiia ko Tuhaka. He tokomaha nga Tuhaka o Ngāti Porou.

▼ About this page

Other formats

Connect

▼ Browse collection

Nga kōrero a Reweti Kohere Mā

WĀHI TUARUA — He kōrero Huhua