Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga kōrero a Reweti Kohere Mā

WĀHI TUATORU — Nga Tukunga Iho a nga Tīpuna

Previous Section | Table of Contents | Up | Next Section

page 42

WĀHI TUATORU
Nga Tukunga Iho a nga Tīpuna

1 Nga Atua Maori Ira Tahu 42

2 He Waka Pakepakeha Mohi Turei 45

3 Te Reo Maori Reweti T Kohere 47

4 He Huarahi mo te Reo Maori Reweti T Kohere 49

5 Ko te Reo te Kaupapa o te

Maoritanga Lord Montgomery 50

6 Nga Tikanga Pai a te Maori Reweti T Kohere 51

Nga Atua Maori

He pātai mo te āhua o nga Atua o te Maori i te wā kāhore anō te Pākehā kia tae mai ki ēnei motu. He pātai tika otirā he take nui, he take uaua, ā, ma wai hoki e whakahoki te pātai? Kua ngaro hoki nga pū wānanga o raurangi. Kua kore nga whatu[55] o te whare wānanga, nga koeke, kua heke rātou i Tāhekeroa ki te muriwai hou ki Rarohenga.[56]I whakamārama mai a nehe ma, i piki ētahi ma te toi huarewa[57] ki te toi o nga rangi, arā, ki te runga rawa o nga rangi tūhāhā.[58] Ka tae atu nga wairua o tēnei ao ki reira, ka pōwhiritia mai e nga māreikura[59] o roto o Rangiatea.[60]
Manohi anō nga atua ririki, nga atua kahurakiraki nei, e āhua mārama ana ēnā. Engari i nga atua nunui me āta titiro tātau ki taua rōpū. Ko te mahi a nga tūpuna he titiro ki nga mea kaha o te ao me te whakatangata i aua mea, arā, ka whakaahuatia nga ingoa me te mea nei he tangata tonu. Na, kia whakamāramatia e au ētahi o aua mea kia kitea ōna hāngaitanga.
Tuatahi Tēnei atua a Tawhirimatea, e karakia nei nga kaumoana o neherā ki taua atua i a rātou i waho i te moana. Ko taua atua ko te hau tonu e pupuhi nei, arā, ka kiia e nga koeke kei a ia nga hau katoa. Koia nei te whānau puhi, ko aua hau o te takiwā. Koia nei nga uri a Huru te arangi rāua ko Tonganuikaea, nāna a Paraweranui, i moe i a Tawhirimatea, kia tonoa mai te whānau puhi hei patu, hei whiu i te Tini o Poto, i tukuna nei e Whiro[61] hei patu i a Tāne. Kua tino mārama page 43 te hāngaitanga o Tawhirimatea; koianei nga hau o te takiwā kei te marae o Wātea e taka āwhio ana.

Tuarua Ko Tangaroa; he aha rā tōna tīwai o tēnei atua, e uru nei tōna ingoa ki nga karakia a nehe mā, e ka haere rātou ki te hī ika. Tōna hāngaitanga o tēnei ingoa he ika, koia nei te takenga mai o nga ika o te moana, o te wai maori. Koia nei a Tangaroa-ara-rau, e whakataukitia nei e nga tāngata, e haere rātou ki te tuku hīnaki.

Tuatoru Ko Tāne. He ingoa nui tēnei. Hau ana te rongo ki nga motu katoa o Hawaiki. Nāna nga mahi nunui, nāna nga rākau e tipu mai na i rō ngahere, nāna i hanga a Hineahuone ki te puke i Tuanuku;[62] nāna hoki i tiki nga kete o te wānanga i te Toi-o-nga-rangi, arā i Tikitiki-o-rangi. Na, mehemea ka tirohia katoatia nga kōrero mo Tāne, timata atu i Aotearoa nei, ā, ka mutu mai ki Hawaiki, ka tino mārama te hangatanga o tēnei atua. Koia nei te rā e tū iho nei i te poho o Rangi, koia nei a Tamanuiterā. Ka kiia te rāwhiti ko te Ara-ura-a-Tāne; ka kiia a Rarohenga, arā, a Te Reinga ko te Kāinga-huna-o-Tāne, kei kona hoki ia e huna ana i a ia i nga pō. He nui nga kōrero mo tēnei atua e kore e taea te tuhi atu kei totohu te waka.

Tuawhā Ko Rongo. He ingoa nui anō tēnei. Ka nui nga karakia ki tēnei atua, e ka tahuri te tangata ki te tiri i te kūmara, ki te hohou rānei i te rongo, e ka mutu te pakanga. Kei Hawaiki anō nga kōrero e mārama ai te āhua o tēnei atua. E kii ana nga Maori o reira i te wā i piki ai a Hina ki te rangi, ka mahue tērā ingoa, ā, ka kiia tōna ingoa hou ko Rongo. Na kua mārama te taha ki a Hina, he nui hoki nga kōrero mōna. Koinei te marama; tētahi ingoa ōna ko Hina-i-te-iwaiwa, i uru nei tōna ingoa ki nga karakia i te wā e whakamamae ana te wāhine i te rauru motu hoki. Tēnei anō nga kōrero e pūmau ai tēnei kii, ko te marama tonu a Rongo.

Ko Io ōna ingoa, ko Io-matua, ko Io-matua-kore, ko Io-mata-ngaro, ko Io-mata-aho, ko Io-te-wānanga. E tika ana kia rukea atu ētahi o nga atua i te mea ko Io te kaipaihere o aua atua katoa; engari tēnei atua. Koinei te tino atua o te Maori o Aotearoa, o Rarotonga, o Tahiti me ērā atu motu o te Moana-nui-a-Kiwa, o Tahora-nui-atea. Ko ia te atua kaore nei i whāngaia pēnei me Tāne, me Tangaroa, me Rongo. Kaore kau he patunga tapu ki a ia, arā, he raukakai. Kaore he karakia e ahu ana ki a Io mo nga mahi kino o te ao: patu tangata, mākutu, aha rānei. Kaore hoki he karakia ki a ia mo nga take ririki engari mo nga mea nunui anake, nga take e puta ai he painga ki te page 44 tangata. Kaore kau he kino e puta ana i taua atua, e ai ki ta nga koeke, nga pū wānanga o raurangi.

Tirohia nga atua katoa o nga iwi Maori o te ao, kaore nei e kitea tētahi atua hei whakarite ki a Io. Nāna hoki nga mea katoa o te ao, o tēnei ao e nohoia ana e te ira tangata, me ērā ao atu hoki. E pai ana kia whakakorea atu nga atua Whiro, engari tēnei. He tohu tēnei no te kaha o nga tūpuna o te iwi Maori ki te kimi mātauranga, i te takenga mai o nga mea katoa o te ao tūroa. I puta nei ēnei kupu i te whatu o te whare wānanga, arā i te tohunga ahurewa.

'Kotahi tonu te ariki o nga mea katoa;
Kotahi tonu te matua o nga mea katoa;
Kotahi te wairua o nga mea katoa,
I puta i roto i a Io-taketake.'

Ki te whai tonu te tangata i nga tapuwae o Matemahora, ka kiia tēnā tangata he Toimatua, he Toiora, ā, ma hūhū, ma hāhā, ma te kunawhea ia e tauawhi ki te urunga tapu o Uenuku. Tēnei te maioha atu nei ki nga pū wānanga o neherā, nga tāngata rōpine i nga ohaohatanga a nga koeke kua wehe atu nei rātou i taiao ki taiwhetuki,[63] oti atu, e kore a muri i a rātou e korouatia mai anō. Manohi he whārangi rau angiangi ta tēnei whakareanga he rauhī ki roto i te pūtea whakanakonako, hei pupuri mai i te taonga i korounuitia e nehe mā. Ko wai ka kite atu i te mutunga mai o te ara muhu. He ara one e kitea tūranga tapuwae, nāwai te ara pūkake-nui-o-Hinemoana e kitea e mata tapuwae. Me te hoki tonu o te mahara ki te pepeha a nga kauwheke; 'Ka riro hei au heke, e kore e hoki ki tōna mātāpuna anō.'

Na Ira Tahu

Te Toa Takitini nama 25, Akuhata 1923. Whārangi 6.

He whakamārama: He tokomaha nga atua Maori kāhore i whakaahuatia e Ira Tahu. Anei ētahi; ko Rehua, ko Tunuioteika, ko Tamaiwaho, ko Ruamano me ētahi atu, otirā me whakamihi a Ira Tahu mo āna kōrero, mo te pai hoki o te Reo Maori, to tāua reo ātaahua ka mua nei. Reweti T Kohere

[55]Whatu: Ka uru te tamaiti ki te whare wānanga ka horomia e ia he whatu arā he kōwhatu o te mātauranga. He akonga anō te whatu.

[56]Rarohenga: Te Reinga.

[57]Toi huarewa: He aka piki whakarunga. E mea ana ko te waiata; page 45 'Piki ake, kake ake, i te toi huarewa

Te ara o Tāwhaki i piki ai ki runga.'

[58]4 Rangi tūhāhā: Rangi motuhake.

[59]Māreikura: Ko nga atua wāhine pakupaku o te rangi; ko nga atua tāne he whatukura.

[60]Rangiatea: Ko te kāinga o Io, he wharekura no Hawaiki, ā, he ingoa anō mo Hawaiki.

[61]Whiro: Ko te atua o te mate.

[62]I pokepoketia a Hineahuone e Tāne ki te one i Kurawaka.

[63]Taiwhetuki: Te whare o te mate.

He Waka Pakepakeha

Ka tae ki ōna pō, he tangaroa, he whaititiri papa te ingoa, ka tirohia nga tohu o te marino, o te hau-kore. I te atapō tonu, kaore anō kia toko nga kawainga o te ata, ka mānu nga waka hei mau ana te hau tuawhenua arā, te taraki.[64]Ka rere, ao rawa ake i te ata ka tae ki te tahora,[65] ka mānu, ka tukua nga punga, ka hī i te ika, i te tarakihi. Ka marunga rawa mai te rā, ka kitea atu he waka e hoe ana mai, i ahu mai i tawhiti. He roa te waka, he tokomaha nga tangata ki te hoe, i tētahi taha, i tētahi taha, me nga kapa tāngata anō i waenganui, me te tangata hauta anō e tū ana me te tangata anō i te kei e tū ana. Tika tonu mai ki te waka o uta kua tau rā. Ka wehi nga tāngata o te waka e hī rā, ka mahara he waka taua, me to rātou mahara anō kāhore rātou na e hoe ana i te waka taua. Ka mānu mai te waka rā, ka uta nga hoe ki runga. Ka noho te kaihautū me te tangata tū, ka tū te tangata o te ihu, ka tukua te punga. Ka whakapae te mānu a te waka rā ka rite ki to rātou. Ka kitea atu te roa o te waka nei me te tokomaha o nga tāngata o waenganui. Kei te tangotango nga mea i nga taha i a rātou aho, kei te maunu, kei te maka ki te moana. He rite tonu hutinga, e whā, e rima, e ono ika ki runga ki nga matau o te aho, pērā tonu tētahi taha, tētahi taha. Kua kore te wehi o nga tāngata o te waka Maori, kua ngahau atu ki te mau o te ika, ki te huti a nga tāngata katoa o te waka rā. Ka kī te tangata o te turehu kia hūtia to rātou punga, ka hoe atu rātou ki reira ki te wāhi e kapakapa ana te kai a te tarakihi. E hoe atu ana rātou kei te pōkai te iwi rā i a rātou aho. Ka mānu te waka tangata Maori, ka titiro atu ki te āhua o te tangata, he rerekē noa atu. Ka tū te tangata o te ihu o te waka rā ki te huti i te punga, ka mau katoa nga tāngata i page 46
waenganui ki te taura matua, ka kī te waha o nga tāngata o runga o te waka. I pēnei nga kupu i a rātou e huti ana;

'Ka whakatakotoria
Ki te ika te wā o Tu
E ko te tae o Tu
E kori rari'

Kua eke te punga, kua mau ki nga hoe, kua kori katoa, kua kōrero i to rātou reo. I pēnei na te āhua ki te whakarongo atu:-

'Pakepākehā, pakepākehā
Hoihoi hii, hoihoi hii
Hihi hii, hihi hii'

Ka tino kitea atu hoki te āhua o nga tāngata, he tūrehu, he pūnehunehu, he mā, he mā korako, he whero tākou; pērā ana te āhua o nga kanohi. Kua huri te ihu o te waka, ka ahu atu anō ma tōna hoenga mai rā. Kei te tū anō te kaihautū me te tangata o te tūrehu. Kihai i roa kua maiangi noa ake te waka ki runga o te moana me te hoe noa iho te iwi rā ki runga o te takiwā, ngaro atu ana hoki ki roto o nga kapua.
Kātahi ka mōhio nga Maori nei he tūrehu, he patupaiarehe, he aparangi,[66] he atua kahukahu, kōwhiowhio. He maha ana nga kitenga i mua atu, i muri mai, e mau nei ana nga haka a taua iwi atua, huaina iho te ingoa a te wāhi i haka ai, 'Ko haka a te atua' No mua noa atu te kitenga o te waka o nga tūrehu i te taenga mai o te kaipuke o Kapene Kuki. I te kitenga atu o nga koroua, o nga kuia i te kaipuke o Kapene Kuki, ka karanga, 'He motu, he motu rere mai no tawhiti ina e tere mai nei na.'

Ka titiro atu ki nga hēra, ka karanga, 'Aha, he mea he kapua i te rangi nga rā o te motu e tere mai nei'

No te tukunga o nga hēra no te rīwhitanga, ka titiro atu ki nga rewa, arā, ki nga maihe, me nga kurupae, me nga rīkini, ka karanga anō 'E i, me he uru rākau tonu no tahaki, hikitia ai ki te moana, te moutere e tū mai nei.'

Na Mohi Turei

Te Pīpīwharauroa nama 153, Hanuere 1911. Whārangi 4.

He whakamārama: Arā atu te roanga o nga kōrero nei. Na Reweti i whakapoto mo tēnei pukapuka.—Nga Etita

page 47

[64]Taraki: I te uinga a Kapene Kuki ki nga Maori o Uawa ki te ingoa o te whenua ka mahara rātou e ui ana ki te ingoa o te hau, ka kiia atu e rātou he taraki, ka huaina a Uawa e Kapene Kuki, ko Tolaga Bay.

[65]Tahora: Ko te moana nui kei reira nei te tarakihi. He wāhi raorao, kei te hurutu tonu.

[66]Aparangi: He atua whiro arā kino, he pērā anō te atua kahukahu. He ingoa anō mo te ope rangatira, mo te tira kahurangi.

Te Reo Maori

Na Apirana Ngata tonu te kōrero e toru nga mea hei ākonga ma te tamaiti Maori, tuatahi ko te Reo Ingarihi, tuarua ko te Reo Ingarihi; tuatoru ko te Reo Ingarihi, arā, kotahi anō te mea hei ākonga ma a tātou tamariki, ko te Reo Ingarihi anake. Ko te Reo Ingarihi te kūwaha, te huarahi rānei ki nga mea katoa, hei painga mo te tangata. He tohu hoki tēnei e kiia ai te tangata, he tino tangata, arā tōna reo. E kiia ana he tino pai te Maori ki te whakaahua i nga kupu o te Reo Ingarihi.

Otirā ma te mōhio o te Maori ki tōna reo ake e kiia ai ia he Maori. I kōrero a W. H. Wills, kaiwhakaako o Te Aute i tana pukapuka, kotahi toru nga tamariki o Te Aute he mōhio ki te Reo Maori, kotahi toru anō kāhore i mōhio rawa, kotahi toru kore rawa i mōhio.

Ki tōku whakaaro i pai ai te Maori ki te kōrero i te Reo Ingarihi na tōna reo ake, he reo pai hoki, he reo ngāwari. I reka ai te Reo Maori na te kii tonu i nga reta pakupaku arā, i te a, e, i, o, u, e kiia nei e te Pākehā he vowels. Ko tētahi take anō na te mea e kiia nei e te Pākehā ko te passive voice. Na tēnei tikanga i ngāwari ai te kupu, i pai ai te tangi o te kupu. Ina hoki te kupu aroha ka meatia, arohaina; te haere ka haerea; te karanga ka karangatia; te horomi ka horomia; te oma ka omakia. Kāhore he reta taikaha o te Reo Maori. Kua whakaritea ko te Reo Maori tētahi take mo te tohu B.A.; mo te school certificate. Ka nui tēnei, ma muri e whai atu.

He tino ngāwari te kōrero i te Reo Maori engari hoki uaua atu ki te Pākehā. Ko te mea nui kia tika tonu te whakahua i nga vowels, a, e, i, o, u, Ma nga vowels e whai reo ai nga reta nunui te; h, k, m, n, p, r, t, w, ng, wh. Kia tika te whakahua i te 'ng'. Kaua rawa e kiia te 'ng' he 'na'. E rite ana te 'wh' ki te 'when'. Kaua rawa e kiia he 'f'. I kiia ai te Reo Ingarihi e te Maori he reo kihi. I kihi ai na nga reta; page 48

s, c, g, p, t. Kāhore rawa he reta a te Reo Maori he kihi.

Ki te tatau i te tangata me pēnei, tokotahi, tokorua, tokotoru, tokowhā, tokorima, tokoono, tokowhitu, tokowaru, tokoiwa, ka mutu; mo te tangata anō me pēnei he tokomaha, he tokoruarua. Ki te tatau tāngata kaua rawa e wareware te toko.

He tokomaha nga tāngata me nga tamariki kei te pōhēhē ko te north ko runga, ko te south ko raro. Kei te hē tēnei. Ko te north ko raro ki te Maori; ko te south ko runga; ko te tonga rānei. Ko te northerly wind he hau raro. Ki a Ngāpuhi ko raro te Rerenga Wairua, ko te hiku hoki tērā o te ika; ko runga a Whanganui-a-Tara, ko te upoko hoki tērā o te ika. Kaua e wareware.

Kāhore te Reo Maori e pīrangi ki te personal pronouns mo nga mea ehara nei i te tangata. Inākoa hoki; I put the horses in the paddock; they are still there. Kia pēnei; Nāku i puru nga hoiho ki te taiapa, kei reira tonu. Ka hē ki te kii, kei reira tonu rātou.

The horse is not there, it broke the rope. Kāhore te hoiho i reira, i motu te taura. Ka hē te kii, i motu i a ia te taura.

No te Paipera; 'E mea ana te Ariki ki a rāua māna, na ka tukua tonutia mai rāua e ia.' Tika kē atu kia pēnei; 'E mea ana te Ariki māna, na ka tukua tonutia mai e ia' (Matiu xxi.3.) 'E mea ana te Ariki ki a ia mōna' Me pēnei, E mea ana te Ariki māna (Maka xi.3.)

Kua ngahoro ōna pūawai,

'Me pēnei', Kua ngaro nga pūawai.' (Hemi i.11.)

'Ki te kāinga kāhore ōna pirau, kāhore ōna poke.'

Me pēnei 'Kāhore he pirau, kāhore he poke.'(1 Pita i.4.)

Ka mārama tonu ahakoa i kapea nga personal pronouns. I ētahi wā me waiho tonu te personal pronoun kia mārama ai engari pai kē atu me i tāia te kape.

He reo no te tamariki, kei runga a Rangi i te one, Rangi is on the beach.

Me pēnei. Kei te one a Rangi.

Anei anō tētahi reo o te tamariki, kei te taha a Rangi a Taki, Rangi is with Taki. Me pēnei kē. Kei te taha o Rangi a Taki.

He tikanga pai, kia kauā nga mātua kāhore nei e mōhio ki te Reo Ingarihi, e kōrero i te Reo Pākehā ki a rātou tamariki. Wāiho ma nga tohunga, arā, ma te kura e whakaako, engari me whakaako nga mātua page 49 i a rātou tamariki ki te Reo Maori.

Reweti T Kohere

Rangiata

East Cape

He Huarahi mo te Reo Maori

Kei te kaha te piki o te tokomaha o te iwi Maori engari ko te Reo Maori kei te heke tonu atu ki te pō, ā, āpōpō ka kore he reo motuhake mo te iwi Maori, ka mutu anō he reo ko to te Pākehā. He mate nui tēnei. Ka ngaro to tāua Maoritanga ina ngaro to tāua reo te pou tokomanawa o to tāua Maoritanga.

Ko tētahi huarahi e ora roa ai to tāua reo me whakaako i nga kura Maori, kāhore he huarahi kē atu. E ririki ana anō nga tamariki ka whakaako. Me kī pēnei e au na, kei te whakaakona nga mea katoa i nga kura Maori, kore rawa ake ko te Reo Maori. Kaore rawa pea he hoa o te Reo Maori hei piki ake ki te ora. Maumau te reo reka.

Ko te mea tuatahi, ko te whakaako i nga tamariki, kia tika te whakahua i nga kupu Maori, kia kauā e ākona ko ta te Pākehā whakahua. Inā hoki he hē te whakahua a te Pākehā i Otaki, i Taranaki, i Waikato, i Pōneke, i Nuhaka, me te tini noa iho o te ingoa kāinga he kupu ngāwari noa iho. E tika ai te whakahua i te Reo Maori kia tika te whakahua i nga reta pakupaku, arā, i te a, e, i, o, u, ā, kia mau hoki ki te mea e kiia nei e te Ingarihi he accent arā, ko te whakakaha i te reo ki te wāhi tuatahi o te kupu (first syllable). Inā koa, ko te wāhi e whakakaha o taku ingoa ko te Ko, ki te Pākehā ko te He. Hei nga kupu pēnei me Whakamate ka tau ki te Ma, arā, ki te wāhi tuatahi o te kupu Mate, ko te whaka he mea tāpiri noa atu. Me whakarongo ki nga tāngata mātau ki te Reo Maori, ko rātou hei tauira. Kia maumahara hoki ko te Reo Maori te reo tino pai i te ao katoa. Waiho hei take māmā ma te ngākau.

Ko te mea tuarua, ko te tika o te tuhituhi, o te kōrero rānei i te Reo Maori. Kia mārama tonu. Ko te tikanga hoki o te tuhituhi, o te kōrero, he whakaatu o nga whakaaro o te ngākau ki nga kaikōrero, ki nga kaiwhakarongo rānei, ehara i te mea he whakapōhēhē i a rātou. Ko nga tāngata tohunga ki te kōrero, he mārama. Ma te mārama o nga page 50 whakaaro ka mārama ai hoki te kōrero; ka pōrahurahu nga whakaaro, ka pōrahurahu anō hoki te kōrero.

Kaua e whāia nga kupu Pākehā mehemea he kupu anō o te Reo Maori. He aha i whāia ai te kupu rakauta a te Pākehā, he pai kē atu nei te kupu tūpato a te Maori, te kupu pōhara rānei i te mea he kupu anō ta te Maori, arā; rawakore?

Kaua e whakamaoritia te reo Pākehā hei Reo Maori, kaore hoki te Reo Maori i whānau mai i te reo Pākehā, He reo motuhake tonu te Reo Maori. Ina koa, kaua e kōrero; Kei runga a Taki i te rori. Taki is on the road, Anei na ki te Maori, Kei te huarahi a Taki.

Aue, taukuri, e Ngāti Porou! Kua kaha rawa te whai a tātou tamariki i te reo o te Urewera, kua mahue te nga kuanakē - na tāngata kua kore nga tāngata. āpōpō ka riro i a Tuhoe. He mea ngāwari noa te taunga ki te hē; hē nāna ia te hoki ki te tika. Inā hoki ko te hunga e na ana, kaore i te mōhio kei te hē rātou.

Ehara te whi te f, ko te whakaahua e rite ana ki te wh i te kupu Pākehā when. Ehara te whawhai i te fafai. Ko nga reta anō te ingoa Whāre Ngātai, ehara i a W. N. engari, ko Wh. Ng. Ko te tikanga hoki he reta motuhake tonu te Wh me te Ng.

Ko tōku hiahia nui hei tauira a Matariki mo te Reo Maori o ēnei rā, o nga rā o te Pākehā, i runga i te pai o te reo, i te tika hoki o te tuhituhi. Kaore au i whāwhā atu ki te āhua o ia whetū, o ia whetū rānei; poka kē hoki te korōria o tētahi whetū i to tētahi whetū, kia tika ai te waiata.

Na ta koutou mōkai

Na Reweti T Kohere

Rangiata

East Cape

Ko te Reo te Kaupapa o te Maoritanga

I te taenga mai o Rore Montgomery ki Tūranga i te tau 1949, ka haere ētahi tāngata o Ngāti Porou kia kite i a ia me ta rātou taonga anō ma te manuhiri. I whakarongo a Rore Montgomery ki te hunga nei e kōrero ana i te reo Ingarihi, i te tika o te reo. Kātahi ka pātai ki ōna hoa Maori, 'Kei te mau tonu rānei koutou ki te reo o o koutou tūpuna, page 51 ina hoki ko to koutou reo kōrero mai nei koutou ki a au, nōku kē ehara i a koutou. Kia mahara hoki ki to koutou Maoritanga ki to koutou reo ake. Ki te ngaro to koutou reo, ka ngaro hoki to koutou Maoritanga.'

Lord Montgomery

Tūranganui a Kiwa

1949

Nga Tikanga Pai a te Maori

Ma nga mahi, ma nga tikanga a te iwi e kitea ai he iwi pai, he iwi kino rānei. Kāhore nga tikanga a te iwi i tīmata ake i te whakatupuranga kotahi, engari no nga whakatupuranga nui noa atu. Na konei hoki he uaua te rerekē o nga whakatupuranga i te wā poto engari inā tūtaki tētahi iwi Maori ki tētahi iwi Pākehā, iwi mātau ka ako nga Maori i nga tikanga a te Pākehā, tikanga pai, tikanga kino rānei. E mārama ana hoki ko nga tikanga kino a te Pākehā e akona wawetia e nga Maori. Ko nga tino tikanga pai a te Maori i whakatakototia mai rānō i nga rā o nga tūpuna. Ahakoa i mohoao te Maori, i kaitangata, i kitea tonutia e Te Mātenga a rātou tikanga ātaahua, i kii ai ia o nga iwi Maori katoa, ko te iwi Maori te iwi tino pai atu, tino rangatira atu.

āta titiro tāua ki nga tikanga pai a o tātou tūpuna i whakamihia ai tāua e te Pākehā.

1.Ko te Aroha. He nui nga whakaputanga o te aroha. He atawhai, he manaaki manuhiri, he āwhina, he whakaaro, he muru hara, he mananui ki nga hē o te tangata, he matapō ki nga hē o ērā atu. Ko te manaaki i te tangata haere, i te manuhiri, tētahi tikanga tino pai a te iwi Maori. Na konei hoki i waihotia ai hei whakatauki, 'He ihu kurī, he tangata haere.'

Kāhore he whiriwhiri i te tangata. Ahakoa apiapi te whare, kore kai rānei, ka karangatia nga tāngata haere. Ko te tino moenga mo te manuhiri, me nga tino kai hoki ma nga manuhiri. I te kore kīnaki kai ma te manuhiri puta ohorere i te pō, ka haere a Heremaia Paringātai ki te ruku koura i te pō i tana rua koura i Kaitangata.

I nga haerenga a Te Mātenga i roto o Ngāpuhi ki te kauwhau i te Rongopai, tūpono atu rāua ko Te Morenga ki tētahi kāinga kāhore page 52

rawa he kai notemea na te taua i muru nga kai. I te atatū anō ka maranga rāua mo te haere, kātahi ka puta mai te rangatira o taua kāinga, he wāhine, ka pupuri i a rāua kia mutu te kai. Ka mīharo te tokorua nei heoi anō ka noho, ka tatari. Te takotoranga o te kai kihai i rikarika, no te pō i tīkina ai he kai i to Pomare kāinga, e whitu maero te tawhiti i haerea ana te moana. Kua tuhituhia e Te Mātenga āna kupu whakamihi mo taua iwi Maori.

I te otinga rā o tōna whare o Kauwaetangohia i Whangaparāoa, ka pānuitia e Te Manihera Waititi ki Te Toa Takitini, tana pōwhiri ki nga momo tāngata katoa, kia peka ki te kāinga ki te kai. Ki ētahi iwi tērā e kiia he pōrangi te tangata pēnei. Engari rā hoki ko te Maori tēnā.

2. Mo te Kai iti. I a au anō e tamariki ana ka rongo au ki tēnei kōrero a Ngāti Porou, arā, 'He kai iti, kia kotahi te tangata māna e kai,kia rangōna ai te reka,'

Kei te Maori anake pea tēnei kōrero, he kōrero tino pai, i whānau mai i roto i te iwi kaitangata. Ki ētahi iwi ahakoa paku te kai me āta parapara mārire ahakoa meroiti nei ma tēnā, ma tēnā.

3. Te Pono, te Tawhiti. Ki te whiwhi te Maori ki te kai, ki te ika, ki te koura, ki te manu, ki te poaka, e tika ana kia whakawhiwhia e ia ōna hoa tata. Ki te tuatahi te Maori ki te tangata, mehemea e rua aua ika. Ko te tikanga rangatira, me tāpae e ia ko te ika rahi, ko te ika mōmona ma te tangata. Mehemea te hoa he tangata tika e kore ia e whātoro mai, ā, ki te whātoro ka tango ia ko te ika iti. He tikanga pakeke tēnei otirā ko te tikanga rangatira tēnei a te Maori. I patua e aku tīpuna nga tāngata hākere, i kainga, i kīnakitia ki a rātou koura. Ki te Maori ko te tino tangata ko te tangata tawhiti, ā, ko te tangata tino weriweri ko te hākere, ko te matapiko.

4. He Aroha ki te Tamariki. He iwi tino kaingākau te Maori ki te tamariki. Kaore te Maori e wehi ki te tokomaha o te tamariki, ahakoa rawakore rātou, pēnei me te Pākehā e āta tatau nei i te tamariki. He tātai te tamariki no nga tīpuna Maori, ahakoa pōriro te tamaiti, i runga rā i te ture a te Pākehā. E apohia ana e te tīpuna a rātou mokopuna. He tamariki te tamariki ki te Maori. Ki ētahi tīpuna wāhine he atua no rātou a rātou mokopuna. page 53

5. He Whanaunga Katoa te Maori. He iwi kaha te Maori ki te pupuri i o rātou whakapapa hei whakaatu, hei pupuri i to rātou whanaungatanga. He whanaunga katoa te hapū, kotahi anō hoki te tīpuna i heke iho ai rātou. Kāhore o te Pākehā whakapapa, pai atu te warewaretia o te whakapapa kei kitea nga makenu. Tohu tonu ai nga whānau rangatira Pākehā i o rātou whakapapa. Ka taea e te Maori te whakaheke iho i tōna whakapapa i te atua i a Io. Ko ta te Maori tikanga he pupuri tonu i te kotahitanga, i te whanaungatanga o te tangata, ko ta te Pākehā he wehewehe, he whakamātaotao. E aru ana ta te Maori i te tikanga Karaitiana, arā, he tuakana, he teina, te tangata.

6. Kei runga ake te tangata i te Maori. Ki te Maori ko te tangata kei runga ake o nga mea katoa, ki te Pākehā ia ko te moni te tīmatanga me te whakamutunga. E hokona ana e te Pākehā te tangata ki te moni, te ture, te tika, te hāhi, te Kāwanatanga. He pepeha na te Pākehā, 'Money talks', 'He reo to te moni' Kei te noho kino tonu te ao i ēnei rā, kua wareware nga mamae kino o te pakanga. Ko te take he mana, arā, he moni. He mea hoko a te Karaiti ki te moni iti noa iho.

'Ko te aroha hoki ki te moni, te pūtake o nga kino katoa.'

I ēnei rā tata nei (March 1953) kī tonu nga nūpepa i nga kōrero o te tono a tētahi tangata nui te moni, ki te Hupirimi Kooti kia whakakorea to rāua mārena ko tōna wāhine. No rāua tonu pea te whare tino ātaahua i ākarana kāhore he hiahia o tōna wāhine i whakakorea e ia, tēnā mea te koti huru, nga momo pōtae katoa, nga kākahu tino ātaahua, ngahu, nga mea katoa i matea e te wāhine, ko te motokā o te wāhine he Daimler, he putu moni motuhake tāna i te pēke, he tamariki a rāua, ēnei mea katoa, otirā i hōhā te wāhine nei ki tana tāne, ka pūremu. I whakakorea te mārena, ka mārama tiahoaho, ehara i te mea ma te moni e mau ai te aroha, te ngākau tatū, te rangimārie.

7. No te Iwi, no te Hapū te Tūpāpaku. Ka mate te tūpāpaku o te Maori ka whakaatamiratia ki te marae, notemea no te iwi te tūpāpaku ēhara i ōna whanaunga anake. Ka huihui te iwi, ka uhunga, ka tangi, ka poroporoaki, ka kōrerotia nga painga o te tūpāpaku, ā, me ōna makenu. Hei nga ahiahi ka apakura. Ko nga taumahatanga hei runga o te iwi. He reo no te Maori i nga marae aituā, he wetewete i te ngākau page 54

mamae, i te pouri. He tikanga whakamīharo ta te Maori. Ko te funeral a te Pākehā he mātaotao.

Ahakoa te pai o te tikanga a te Maori mo te uhunga tūpāpaku engari kua uru mai he tikanga hei takakino, kua meatia hei wā ngahau, haka, katakata, inu waipiro, haurangi. Ahakoa nga tikanga komiti a iwi, kei te ngoikore te komiti kāhore he painga. Kāhore anō te Maori kia mōhio ki te wehewehe i te taima, arā, he wā anō mo te ngahau, he wā anō mo te pouri, ki te whakanumitia, ka weriweri, e kii ana ko te Pākehā, he hamupaka.

8. Nga Mahi Ohu. Hua kiia ake rā he whanaunga katoa nga tāngata o te hapū kotahi. E kitea ana tēnei āhuatanga i a tātou tikanga ohu a te Maori, e mahi huihui nei te hapū. Ka oti te mahi a tēnā whānau, ka hiki te ohu he mahinga e, ā, oti noa nga mahinga katoa. Ko te wairua anō o te tikanga ohu te tikanga parapara i te kai. Ko nga tikanga rā ēnei a te Maori, he ohu, i oti ai āna mahi nunui, hanga whare, tārai waka. He ohu ki a tāua ki te Maori, ki te Pākehā ia he co-operation, he socialism, he communism.

9. He Hākari Aroha. He tikanga ta nga āpōtoro, ā, i muri tata iho hoki i o rātou na rā, arā te huihui kia kai tahi. I huaina taua kainga ko te love feast, arā, ko te hākari aroha. Na tēnei ka rere whakamuri nga whakaaro ki nga rā o te tamarikitanga, ka 70 nga tau. I nga tau i noho ai aku mātua ki Te Araroa, i ērā rā ko Te Kawakawa. Ko te āhua o te hapū, o te Whānau a Tuwhakairiora i ērā rā he whānau kotahi. Hei te Paraire ka haere nga tāngata pupuhi manu ki roto o Awatere, mehemea kei te aio te moana ka mānu nga waka hii moki i te Hatarei. Hei muri iho i te karakia i te ata, ka huihui ki te whare nui ki Hinerupe, ka tatari ki te parakuihi. Ka puta mai nga wāhine, tēnā i tōna kāuta, i tōna kāuta; tēnā ko tana rīhi kai, he kereru te kīnaki. I whiriwhiria ko nga manu mōmona anake. Kātahi ka kai, he whānau kotahi, kotahi anō te whakaaro. He hākari aroha, he love feast.

E kore e wareware i āku mahara aua rā. Kua rerekē ināianei, kua aru i te tikanga a te Pākehā, arā, 'Every man for himself and the devil take the hindmost.'

10. Te Ngahau. Ko tētahi tikanga tino pai tēnei a te Maori, he ngahau. He iwi mōhio tāua ki te kata. Te taonga nei te kata. I kii rā page 55 ia tangata he noho pukutanga no Ngāti Porou, 'E, e Ngāti Porou he aha i waiho te kata? E kata!'

Kata tonu hoki a Ngāti Porou, haruru ana. I kii te pihopa o Rānana, a Dr Winnington Ingram, i tōna whaikōrero ki nga ākonga o Canterbury University College, he tohu no te tangata nui te ngahau. Ko wai rā e pīrangi ki te tangata noho puku, whakapoururu? He iwi pīrangi te Maori ki te kata, ki te waiata, ā, te mōhio anō he wā anō mo te kata, he wā anō mo te inoi.

Reweti T Kohere

Rangiata

East Cape

Previous Section | Table of Contents | Up | Next Section