.jpg)
Nga kōrero a Reweti Kohere Mā
Ma Te Piripono
Ma Te Piripono
Hei te 6 o nga rā o Pēpuere, 1940 tutuki ai te rau tau o te hanganga o te hainatanga ai o te Tiriti o Waitangi, ki Waitangi, wāhi o Pewhairangi. He tika kia whakamaharatia i tēnei wā nga kupu o te Upoko tuatahi o taua Tiriti, arā;
'Ko nga rangatira o te whakaminenga, me nga rangatira katoa hoki kīhai i uru ki taua whakaminenga, ka tuku rawa atu ki te Kuini o Ingarangi ake tonu atu te kāwanatanga katoa o o rātou whenua.'
Kua whakamāramatia i nga kaupapa kōrero mo te Tiriti o Waitangi i tāia ki Te Toa Takitini i ērā atu tau, na tēnei upoko o te Tiriti i poroaki mai, ā, i whakatinana ki ēnei matu te kāwanatanga o te Kuini o Ingarangi, tuku iho ki ana uri i muri i a ia.
Na, ko te iringa tērā o te taonga nei o te piripono, o te oha a nga tūpuna, a nga mātua kua ngaro atu rā ki te pō; he mea e kore e taea te huna; he tū tahanga kaore ōna whakamā; e kore e piko ki matau, ki mauī, kaore ōna rerekētanga e uia houtia ai i ēnei rā, 'Tēnā koa, he aha te piripono?' page 65
Ko te ngākau tapatahi kaore e ui, kaore hoki e oho i nga kōrero whakawai a nga tamariki whakatoi. Inā a Hōri Te Tuarima, Kīngi o Ingarangi, tae noa ki nga moutere o te moana, Emepara o Inia, mokopuna tuatahi a te Kuini Wikitōria, e whakahuatia nei i roto i te Tiriti o Waitangi. Kua tau iho ki a Kīngi Hōri, ki tōna Kāwanatanga o Ingarangi tae mai ki Niu Tireni nei, ki nga ture hoki i hangaia hei whakahaere ma tana Kāwanatanga.
Kei konei hoki a Waimahuru, kei waho o Tawhiti, kaore anō tēnei reanga tangata kia kite. Tae rawa ake te kōrero ki Waimahuru ka rite ki te kōrero pūrākau, hei kata mā ōna tāngata i nga ahiahi, i te ūnga mai i te hii ika. He pērā a Waiapu e noho atu nei. Ka tae mai te tangata i mua ake nei ka kōrero i nga kōrero o te motu o nga huihuinga ki ērā taumata[97] kōrero o tātou, i nga kōrero hoki o tāwāhi.[98] Me i haere mai pea aua kōrero i roto i tētahi ope kōrero nui, e apiapi ai ōna taha; e warea ai nga kanohi ki te titiro haere i tēnei mata kōrero,[99] i tērā mata kōrero, tērā e pai noa iho. Tēnā koa i haere motuhake mai, ā, te kitenga atu o ēnei iwi moke,[100] ka kata, he rite rawa hoki ki te kōrero tara. Kaore rātou i whakapono, tērā anō nga iwi nunui o te ao e korikori i te uenga a nga ope wawata o tāua o te Maori, i haere nei ki te ao haerere ai.[101] Kei te mōhio a konei ki ērā momo kōrero, no te wā i haere ai o mātua ki Tūranga ki te kokoti karaihe hei purapura ka hoki page 66'Arā te kōrero e rere rā i Aotearoa, takoto noa Waiapu.'
mai, ka kōrero i a rātou mahi, i nga tāngata i mate i a rātou patu, i nga whawhai ringa, i nga moni i whiwhi ai rātou, whakapaua ake ki nga āhuareka. Ko mātou e titiro atu ana ko nga taonga anō i haere atu ai i te kāinga nei, koia anō ērā i hoki mai rā. Na reira ka waiho aua kōrero hei paki-waitara i roto i te wharau roa i nga pō makariri.
Koia rā, inā tonu tātou e noho nei i o tātou moutere i raro i te maru o Kīngi Hōri te Tuarima, i runga i te piripono ki a ia. Inā tonu tōna Kāwanatanga o Niu Tireni nei e kōrero mai na, ma tētahi komihana e uiui nga mate o nga whenua raupatu. Ko wai hoki e whakakotiti nei i a tāua, kia haere i te ara kōpikopiko ki tāwāhi kimi merekara ai? Engari rā kia manawanui. Na te manawanui i roto i nga tau tekau mā whā, ka whiwhi a Te Arawa i tana tahua. Na te manawanui i roto i nga tau e rima tekau, kua whakatata atu a Ngai Tahu ki tana tahua 350,000 nga pauna. āpōpō ko Ngāti Tuwharetoa ki nga hua o Taupo, a Ruapani ki o Waikaremoana; waihoki ko koutou ki te wāhi e taea i nga rā o muri nei, hei rongoā i te mate i te raupatu. Kua ngaro atu ki te pō te hunga nāna ēnei raruraru, Pākehā, Maori. He aha kia tukua iho ki ēnei rā te mauahara?
Te Toa Takitini nama 45, Aperira 1925. Whārangi 213.
He whakamārama: Te ingoa ake a Apirana Ngata mo tēnei tuhinga āna ko 'Te Piripono'. Na Reweti i hoatu tēnei ingoa.—Nga Etita
[94]Atarua: To see double.
[95]kōrero parau: He tino kōrero na Hitara(Hitler) mehemea ki te tohe tonu te tangata ki te teka ka whakaponotia taua kōrero teka.
[96]Waimahuru: He whenua mokemoke, kore i rongo i te kōrero. Anei na te whakatauki,
'Ara te kōrero e piki rā i Tawhiti-a-Pawa, takoto noa Waimahuru.' Tirohia nga kōrero a Nikora Tautau mo Waimahuru.'
[97]Taumata: Ko te taumata he puke; i konei he wāhi wātea, e huihui ai te tangata ki te kōrero; forum.
[98]Tāwāhi: Arā overseas.
[99]Mata kōrero: Wāhi kōrero, huarahi kōrero.
[100]Moke: Mokemoke, pae-rā-uta.
[101]Ko te mea tino whakamīharo o te haerenga o te ope a Ratana i te whenua ko to rātou kaha, ko te mōhio o Pita Moko ki te whakahaere. I tae rātou ki Ingarangi, i whakawhiti mai ētahi i Ingarangi ki Geneva, ā, i haere katoa te ope nui ki Japan. E mārama ana he nui te moni i a rātou.
[102]Apirana Turupa Ngata: I whānau ki te Kawakawa(Te Araroa) i te 3 o nga rā o Hūrae, 1874. Ko ōna mātua ko Paratene Ngata rāua ko Kataraina Maxwell. No te tau 1881 ka tīmata tana kura ki Waiomatatini. No te tau 1883 ka tae ia ki Te Aute Kāreti ā, no te tau 1890 ka puta ia i te Matriculation. No te tau 1891 ka uru ia ki Canterbury College, ā, no te tau 1893 ka riro mai i a ia te tohu B.A. No te tau 1894 ka uru ia ki te tari o Devore and Cooper, Akarana. No taua tau anō ka riro mai i a ia te tohu M.A., ā, no te tau 1896 ka riro mai i ia te tohu rōia L.L.B. No te tau 1897 ka tū ia hei roia. No te tau 1899 ka tū ia hei hekeretari mo te Kotahitanga o Te Aute. No Tihema 1905 ka hinga i a ia a Wi Pere ka tū ko ia te mema mo te Tairāwhiti. I tū ia hei mema komihana i te tau 1904 mo te komihana o Te Aute i te 1906, i te tau 1907 hei hoa komihana mo Te Tauti; i te tau 1909-1912 hei minita i te kāwanatanga o Te Wari; i te tau 1912-1932 hei tumuaki mo te komiti o Te Waiapu Whāma; i te tau 1925-1932 hei tiamana mo te Ngāti Porou Dairy Co. I te tau 1920-1930 he minita Maori i te Kāwanatanga o Te Wari; i te kāwanatanga o Whoopa i te tau 1930-1934; hei Attorney i te 1930. Nāna i tuhituhi nga pukapuka e rua, arā Nga Mōteatea. Ko ia te mema o te Tairāwhiti mai i te tau 1905 ki te tau 1943, e 38 nga tau. I hinga ai ia i a Tiaki Omana. I te tau 1946 ka hinga anō ia i a Tiaki Omana. No te tau 1948 ka whiwhi ia ki te tohu D. Litt.