Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga kōrero a Reweti Kohere Mā

WĀHI TUAWHITU — Nga kōrero Ngahau a te Maori

WĀHI TUAWHITU
Nga kōrero Ngahau a te Maori

1 He Utu no Taku Hereni Tuta Nihoniho 93

2 Te Inoi a Tuta Nihoniho Tuta Nihoniho 94

3 Te āmine a Ngāti Porou Reweti T Kohere 94

4 E Whakaae ana Mai (Te Hekawa) Tipiwhenua 96

5 I Kīnakitia te Karakia ki te Tākaro Reweti T Kohere 97

6 I Takahia nga Ture o te Putupōro Reweti T Kohere 97

7 Te Whakawhetai a Himiona Reweti T Kohere 98

8 Te Whakawhetai a Tepene Reweti T Kohere 98

9 Te Ika a Puputa Reweti T Kohere 99

10 Ko te Hēra te Pākehā Reweti T Kohere 100

11 Tōku Tekiona i te Rangi Reweti T Kohere 100

12 Te Whakatauki a Hare Mauhata Ihaia Hutana 100

13 He Kupu Tāpiri Reweti T Kohere 101

14 Reweti Tuhorouta Kohere Wiremu Kaa 108

He Utu no Taku Hereni

Kei te maumahara tonu nga kaumātua o Ngāti Porou ki tētahi tangata ko Hori Mātāmua tōna ingoa. He tangata rerekē noa atu. E kiia ana ki te tahu i tana paipa, ka hahae i te māti, ka tahu, ka kā, ka pupuhi i te māti, ka kii;

'He utu tēnei no tāku', mutu rawa tana kōrero, ka pūhia e ia te māti, ka takoto ki raro, ka puhipuhi, ka rere te pawa, ka moe nga kanohi, ka reka te paipa.

Ko ēnei momo tāngata me noho ko ia anake i tōna kāinga, i runga rānei i tētahi moutere iti, kei whātoro te ringa ki te kai a tētahi. He kamakama hoki te tangata matapiko ki te whātoro ki te kai a te tangata. I tangihia anō pea a Hori Mātāmua i tōna matenga?

Na Tuta Nihoniho

Te Pīpīwharauroa. page 94

Te Inoi a Tuta Nihoniho

'E to mātou matua[119] i Poneke;
kia tapu tōu ingoa,
kia tau iho tōu mana;
homai ki a mātou he ture pai i tēnei tau, i tēnei tau;
murua o mātou hara moumou oneone;
herea o mātou mōrehu whenua;
kaua rawa e whakaaetia a mātou tono
kia wetekina nga here o o mātou whenua
engari whakawhānuitia he ture
hei whakakaha i o mātou uaua ki te ahuwhenua,
kia pērā me ta te Tuaiho[120] e kii rā
ma te werawera o tōu mata e kai ai koe i te kai,
a hoki noa koe ki te oneone,
i tangohia mai nei koe i reira,
he puehu koe, ā, ka hoki anō ki te puehu. āmine'

Na Tuta Nihoniho

He whakamārama: Kaore i kitea e māua ēnei kōrero i roto o Te Pīpīwharauroa, i Te Toa Takitini rānei.—Nga Etita

[119]Tō mātou matua: Na ēnei kupu, tērā pea ētahi tāngata e kī ko te kaupapa o te inoi a Tuta Nihoniho ko te inoi a te Ariki, arā ka eke ki te kupu a te Pākehā he parody. Kaore te Maori e mōhio ki te parody engari te whakawhitiwhiti i nga kupu. He tika tonu te inoi a Tuta, ko te mate nui hoki tēnei o te Maori, ā, ko tō Tuta mate anō hoki, he hoko whenua. He tangata whai whakaaro a Tuta, ā kāhore ia e mōhio ki te nukarau, ki te tinihanga, i haere tangi atu tana wairua ki te pō. I whaoria te ingoa o Tuta ki tēnei wāhi no te mea he kōrero e kataina e te tangata.

[120]Tuaiho: Aro o mua iho, he ingoa mo Ihowa. Ko te kanganga a te Atua i te whenua kei a Kenehi III, 17-19.

Te āmine a Ngāti Porou

Ka tae rā a Te Wiremu Parata ki roto o Waiapu arā ki Whakawhitirā, ka mātakitaki ki te āhua o te whenua, o te tangata, ka kī na ia, 'he whenua mōmona tēnei, ā, he iwi tēnei e tika ana kia tukuna mai he page 95 mihinare mo rātou.'

Kua kite ake rā e au he whenua whakarihariha to Ngāti Porou, na te kanohi Pākehā kē i kitea ai he whenua pai. Inā koa i kitea nei e nga kanohi o Wiremu Parata i te tau 1834. Na ināianei, 1930, kī tonu te Tairāwhiti i nga uri o te Karuwhā[121] rāua ko te taina ko Parata[122] he iwi tohunga hoki a Ngāti Wiremu ki te titiro whenua, ki te whakatipu kararehe.
Ka tae mai rā nga rangatira o Ngāti Porou, i kawhakina e te kaipuke patu tōhora ki Pewhairangi[123]me Taumatākura[124] i a Wiremu Parata te whakahoki mai, ka hoki tērā ki Ngāpuhi. Ko Taumatākura tēnā ka anga ki te whakaako i a Ngāti Porou ki te Rongopai a Ihu Karaiti, ā ka mīharo a Ngāti Porou. Ahakoa he aha te kōrero a Taumatākura i rite tonu ki āna kaiwhakarongo, he kōrero whakapono katoa, he kōrero tipua, heoi anō ta rātou ko te āmine anake, kāti, i te tini o te tangata ka wawe haere te āmine, anō he tai e haruru ana ki te ākau. Ka kī a Taumatākura, 'I haere mai au i Paihia.[125]'

Ka kī a Ngāti Porou, 'āmine.'

'I haere mai au i Te Kerikeri.'

Ka kī anō a Ngāti Porou, 'āmine.'

'I kite au i a Te Wiremu Karuwhā.'

Kātahi ka kūmea te āmine inā hoki e whā nga karu o tēnei; 'ā

. . . ā . . . mī . . . nē . . . '

Na Reweti T Kohere

He whakamārama: Me tango mai ēnei kōrero mo Ngāti Porou i Te Toa Takitini nama 108, Hepetema 1930. Whārangi 2140.—Nga Etita

[121]Karuwhā. Ko Atirikona Henare Wiremu, i kiia ai ia ko Te Karuwhā na ōna mōwhiti. Ko tēnei tētahi o nga tino mihinare o te Hāhi, ā, e kī ana a Lindsay Buick ko tētahi o nga tāngata nunui o Niu Tīreni. I te whawhai a Hōne Heke rāua ko Kāwiti ki te Kāwanatanga na nga whakaaro a Te Karuwhā i whawhai rangatira ai nga Maori. I tahuri ai a Ruapekapeka no te mea i te karakia kē nga Maori i te Rātapu ka kōkiritia e nga Pākehā. I whawhai ki te Niu Tireni Kamupene mo te tango a taua Kamupene i nga whenua Maori. Nāna i hanga ai te Tiriti o Waitangi i kore ai hoki e murua nga whenua o Ngāpuhi mo te raupatu. I whakahēngia ia e Kāwana Kerei mo tana hoko whenua hei kāinga mo āna tamariki. I whakapae anō te Kāwana i whakahoa a Te Karuwhā ki a Hōne Heke rāua ko Kāwiti. Ki te kī a Lindsay Buick he hē te whakapae a te Kāwana. He āpiha manuao a Te Karuwhā i mua atu i tōna tūnga hei mihinare.

page 96

[122]Parata: Ko Wiremu Wiremu Parata arā taina o Te Karuwhā. Ko ia te Pihopa tuatahi o Waiapu. Nāna te whakamaoritanga o te Kawenata Hou.

[123]Pewhairangi: He ingoa Pākehā tēnei ko Bay of Islands arā Whanga-moutere. Ko Taumarere pea te ingoa tika. He whakatauki na Ngāpuhi, 'Ka totō te puna i Hokianga ka mimiti te puna i Taumarere; ka totō te puna i Taumarere, ka mimiti te puna i Hokianga.'

[124]Taumatākura: Piripi Taumatākura. I riro herehere i a Ngāpuhi. Nāna i kauwhau tuatahi te Rongopai ki a Ngāti Porou.

[125]Ko Paihia me te Kerikeri nga kāinga i noho ai nga mihinare ki Pewhairangi.

E Whakaae ana Mai (Te Hekawa)

He kāinga rongonui tonu a Te Hekawa i nga tau ka huri. I tētahi tau ka hinga te taewa he parareka ki a Ngāti Porou, he rīwai ki ētahi atu iwi; ka whārōna noa i waho, ka whitingia e te rā, ka mauri. Ko te ingoa o te taewa nei he tohua - mangō.

I te tūnga mai o tētahi kaipuke patu tohorā ka eke ētahi Maori ki tō rātou poti ka hoe ki te kaipuke ki te hoko i a rātou taewa. Kei te moana to rātou poti ka mānu mai hoki to te kaipuke poti, ka tika mai ki uta. Ka whakatata nga poti ka uiui nga Maori rā ko wai to rātou mea mōhio ki te reo Pākehā; whakaritea ana ko Te Kooti Whakaahu hei māngai mo rātou, ko ia hoki o rātou kua mahi hēramana i runga o te kaipuke. Ka tata mai te poti o nga Pākehā, ka tū a Te Kooti, ka karanga atu 'Hā-rō, Pākehā, īu meiki tīwhi te poti (You thieve the boat)'

Ka whakahokia mai e te Pākehā, 'No mātou anō tēnei poti.'
Ka karanga atu anō a Te Kooti, 'Ieti, īu meiki tīwhi te poti; pereti taewa, purapura manauri, tohua mangō, Te Hekawa (Yes, you make thieve the boat; plenty potatoes, sunburnt seed potatoes, the tohua-mangō at Te Hekawa.)'

Ko te whakahoki mai a te Pākehā he pupū kanga, mo te kīanga atu he mea tāhae na rātou te poti. Ka mutu te kangakanga a nga Pākehā, ka āta whakarongo mārire nga Maori, ka tatari ki te whakamaoritanga a Te Kooti. 'E Kō, pēhea te kōrero mai a nga Pākehā rā?'

Ka ki a Te Kooti, 'E, e whakaae ana mai ka hokona e rātou a tātou parareka.'

Na Tipiwhenua page 97

Te Pīpīwharauroa nama 85, Aperire 1905. Whārangi 7.

He whakamārama tuatahi: E tata ana a Te Hekawa ki Te Araroa, kei te rāwhiti. Reweti T Kohere

He whakamārama tuarua: Ko te ingoa ake o tēnei kōrero i roto o Te Pīpīwharauroa ko 'Te Hekawa' Nga Etita

I Kīnakitia te Karakia ki te Tākaro

E kawea ana e te Maori tōna whakapono ki nga mea kāhore nei e tika. Inā koa ēnei kōrero. I tauwhāinga nga hapū arā nga karapu putupōro o Ngāti Porou mo te kapu a Keni Wiremu. Ko nga karapu whakamutunga ki te purei, ko Uawa rāua ko Matakaoa. I tū te whawhai ki Ruatoria, ā, he nui te tangata i whakamine mai. I nga rongo toa o tētahi tangata, ka hopī nga ngākau o tētahi taha, ko nga kaumātua i tino wehi. I tētahi tīma anō i te whare, i te mea kua mau nga kākahu mo te riri, ka tono nga kaumātua kia karakia rātou. Heoi anō ka tūturi katoa me tētahi o nga kamātua ki te inoi. Mutu rawa te inoi ka haere ki te papa tākaro. Kāhore pea tētahi taha i inoi inā i hinga ai. Ka pēhea rā he mea i inoi nga taha e rua?

Reweti T Kohere

Rangiata

East Cape

I Takahia Nga Ture o te Putupōro

Ka mutu rā te whawhai a Te Tairāwhiti ki te Taitokerau mo te kapu a te Piriniha o Weiri, ka huihui nga taha e rua ki te Awapuni, wāhi o Tūranga, i te tono mai a Reiri Kara arā a Heni Materoa. Ka poto nga manaaki a te tangata whenua i Taitokerau, ka tū mai tētahi o nga kaumātua o te manuhiri. I āna kupu, ka kī ia na te Atua i āwhina te Taitokerau i kaha ai. Ka tau tērā ki raro, kei runga ko te rewhari o te purei, ko Tame Parata o Ngāti Awa, ka kī na ia;

'E hoa, e te Taitokerau, me i mōhio au ko te Atua tētahi o koutou kua tangi taku whio no te mea, e mea ana nga ture o te putupōro kia page 98

15 anō nga tāngata o tētahi taha, o tētahi, inā i a au ka rongo atu 16 kē i te tīma o te Taitokerau, ko te Atua te tekau mā ono. E takahi ana tēnei i te ture o te putupōro.'

Reweti T Kohere

Rangiata

East Cape

Te Whakawhetai a Himiona

Ka riro rā te kapu o te tauwhāinga putupōro i tētahi hapū, he nui te hari i hari ai rātou. I takoto he hākari, i huihui ai te iwi nui, he Rātapu te rā. I whakatūria te kapu ki waenganui o te tēpu, i waenganui hoki o te iwi. Ka mutu nga kōrero ka tukua te kapu ki tō rātou rangatira, he matapō. Ka tū te kaumātua ki runga, ka pupuri ōna ringaringa e rua ki te taonga rā, mau rawa, kātahi ia ka whakawhetai: 'Kātahi e te Ariki, ka tukua tāu pononga kia haere i runga i te rangimārie. Ka kite nei hoki ōku kanohi i tāu whakaoranga.'

Reweti T Kohere

Rangiata

East Cape

Te Whakawhetai a Tepene

I te tapahi mānuka a Tepene rātou ko ētahi taitamariki, ā, ko ā rātou kai he mea huihui engari i te tere o Tepene ki te kai, kaore ōna hoa e whiwhi tika i a rātou kai. Ko Tepene, ko te kaumātua ki te whakawhetai i a rātou kai. Ka puta te whakaaro o nga tamariki nei heoi anō te huarahi e whiwhi ai rātou i te mīti, hei te wā e karakia ana a Tepene i a rātou kai, ka tango rātou he mīti ma rātou ki o rātou ringaringa pupuri ai. He kainga na ka pērā ōna hoa tamariki, he kainga na ka pērā. Hei te taenga ki te wā i ōmutia ai te kūhā hipi ka tūpato a Tepene, kei riro anake i ōna hoa te kūhā hipi. Heoi anō tū ana a Tepene ki te karakia i a rātou kai ka tangohia e ia te kūhā ki tōna ringaringa pupuri ai me tana whakapai anō. Kei te karakia a Tepene kei page 99 te whakamau nga kanohi o āna tamariki ki te kūhā hipi kua hikitia rā.

Reweti T Kohere

Rangiata

East Cape

Te Ika a Puputa

E kī ana te Maori ki te mau te ika ki te puku, he tohu tēnā kei te raruraru te wāhine a te tangata nāna te aho.

E rua nga waka i mānu atu i Wharekahika ki te hī ika. Kotahi anō te taunga i tau ai na waka kāhore tētahi i matara atu i tētahi. Ka roa ka kai mai te ika ki te aho a tētahi, ka kūmea. Te ekenga ki runga e mau ana he tāmure i te matau i te aho a Puputa o tētahi o nga waka e tāwhiwhi ana ki tāna. Hohoro tonu tōna tango i te tāmure ka whakamaua te matau a Puputa ki te puku, ka tukuna atu te aho ki te moana. Rongo kau a Puputa i te tāmure e kumekume ana, ka hūtia tana aho. Te ekenga ake, aue kei te mau rā hoki te matau ki te puku, ā, ko tana wāhine kei te tutū i uta. Hohoro tonu te tango a Puputa i te ika tohu kino, kei kitea mai e ōna hoa. Ko katuarehe ia nāna rā te ika kei te mātakitaki mai, kei te kata, ko Puputa ia kei te mamae te ngākau. Kua kore rawa he painga o te hī. I uta, kei te raruraru i te mea ko tana whaerēre kei te hianga. Te ūnga o nga waka kei te awa nga wāhine e tatari ana ki te inohi i nga ika. I reira anō hoki te tūmau a Puputa, Ko te panganga atu a Puputa i te tāmure me te karanga atu anō, 'Anā tā kōrua ika, kainga!'

Ka mīharo te wāhine ka ui, 'Tā māua ika ko wai?'

Ka kī atu anō a Puputa, 'E ui ana koe? He aha i ui ai? Kei te mōhio tonu koe, na te moana i whakaatu'

I mahue i a Puputa tana wāhine, he maha nga wiki i wehe ai rāua. Heoi anō i hoki ai na te whākinga a te tangata tutū, ehara i te atua i whakamau te matau ki te puku o te tāmure, nāna kē!

Reweti T Kohere

Rangiata

East Cape page 100

Ko Te Hēra te Pākehā

I te pukapuka a Wi Pere nga kōrero a nga mema Pākehā, ka puta i a ia ēnei kupu;

'Ko te hēra te Pākehā.'

I rīria a Wi e Timi Kara mōna i kohukohu i te Pāremata, i mea atu, 'E Wi, he aha koe i kohukohu ai, te kanga Maori ai koe kia kore ai nga Pākehā e mōhio, tēnā ko te, 'Ko te hēra te Pākehā', i mōhio tonu nga Pākehā rā kei te kōrero kino koe'

Ko te whakautu tēnei a Wi, 'E Timi, e kore au e moumou i nga kanga a ōku tīpuna mo te Pākehā.'

Reweti T Kohere

Rangiata

East Cape

Tōku Tekiona i te Rangi

I te hui a Te Kotahitanga o Te Aute i tū ki te Awapuni, wāhi o Tūranga, ko te pau o nga whenua Maori i te Pākehā te pūtake kōrero. I tū a Wi ki te kōrero. I mea ia, 'E āku tamariki, he tika, kua poto te whenua i te Pākehā, kāti waiho atu mo te Pākehā nga whenua. Na, ki te riro i te Pākehā tōku eka kotahi i tēnei ao, e haere ana au ki te rangi ki tōku tekiona kei reira engari ko wai au ka hua, ko wai au ka tohu. āpōpō pea kei te rangi anō te Pākehā e kumekume ana i taku tekihana.'

Reweti T Kohere

Rangiata

East Cape

Te Whakatauki a Hare Mauhata

He whakatauki na tētahi kaumātua no Te Whānau-a-Rua, Tokomaru Bay:­

'Aue! Kātahi anō tōku kūaretanga, i pau ai tōku kaha kia riro mai page 101 i taku tamaiti te mātauranga o te Pākehā; no te hokinga mai, ko te utu ki a au, he,' Pūrari paka' '

Na Ihaia Hutana

Te Whānau a Ruataupare

Tokomaru Bay

He whakamārama: E ai te kōrero na Hare Mauhata, o Tokomaru Bay tēnei 'whakatauki'.

Ko te 'pūrari paka' he kohukohu na te Pākehā. Pēnā me te kohukohu a

Wi Pere i te Pāremata, i kī ai ia:- 'Ko te hēra te Pākehā.' Reweti T Kohere

He Kupu Tāpiri

He Aha te Waipiro

He take nui tēnei hei titiro ma tātou, i te mea ko mātou, ko nga tākuta, e mōhio ana ki nga hua e pā ana ki te tangata, ki te iwi hoki, i runga i te waipiro, arā, i te pia, i te waina, me ērā atu wai whakahaurangi.

Kua whakaakona nga tamariki i roto i nga kura Kāwanatanga kia kauā e pā ki ēnei inu i te mea e kiia ana he paitini. Ka ui te ngākau he aha i whakaakona ai nga tamariki, ā, he aha hoki nga hua o ēnei inu, he whakakaha, he whakangoikore rānei? E mārama ai, me titiro e tātou nga mahi a ēnei wai whakahaurangi, arā:­

1 Ki nga kai i roto o te kōpū.

2 Ki te whakamahana i te tinana.

3 Ki te ārai atu i nga mate.

4 Ki te whakatipu i te tinana.

5 Ki te whakakaha i te tinana ki te mahi, i te hinengaro hoki ki te whakaaro.

6 Ki te mana o te roro ki te whakahaere i te tinana.

7 Ki te Iwi nui, ki nga hara o te tangata, ki te āhua o nga tamariki e tipu ake ana, ki nga take hoki e pā ana ki te kāinga.

Tuatahi. He aha te mea e kiia nei he Alcohol?

E kiia ana he wai, he rerekē tōna piro, he mākatikati hoki ki te page 102

korokoro. E kore e taea te inu ki te kore e whakananua, ka wera te korokoro me te kōpū. Na reira ka whakananua ki ētahi atu wai kore kaha; hei konei ka huaina he pia, he waina, he wehiki me ērā atu inu whakahaurangi.

He tino kaha te hiahia a te alcohol ki te inu wai. Ki te kuhua te mīti, te hēki rānei ki roto o te parani me te alcohol ka whakamaroketia te wai o te mīti me te hēki, ka whakamaroketia hoki. Ka pēnā anō hoki te tinana o te tangata e inu ana i te waipiro. Ka whakamaroketia nga wāhi i nga kikokiko o te tinana. Ko te take tēnei i kaha ai te maroke o te korokoroka inu tonu te tangata. Ko te take anō tēnei i uaua ai te tangata ki te whakamutu. Ka nui nga inu, ka nukuhia atu te maroke o te korokoro me te hiahia inuinu.

Te Mahinga o te Waipiro

I tangohia mai te alcohol i roto o te huka o te huarākau me tētahi o ētahi kai whakatipu. Ka whakamāoatia te huka me tētahi, ka puta mai ko te alcohol me te kāhi e huaina nei he Carbon Dioxide. ēnei mea e rua he paitini. Ka maka nga wāhi e tika ana hei kai o te huarākau me ērā atu kai, ka tohungia ko ēnei paitini e rua. I roto o te pia, e 90 wāhanga wai, e 6 wāhanga alcohol arā paitini, e 4 wāhanga pāre. He wai te tino nuinga. I roto i te waina, 10 tae atu ki te 20 wāhanga paitini i roto o te 100 wāhanga wai. I roto i te parani me te wehike e 50 tae atu ki te 60 wāhanga paitini i roto i te 100 wāhanga wai.

He aha i kiia ai te alcohol he paitini?

Kaore te waipiro e uru ki nga wāhi e whakatipu ana, e whakamahana ana, e whakakaha ana hoki i te tinana. Engari ko te mahi tuatahi a te waipiro he patu i aua wāhi. Ko tērā hoki te mahi a te paitini. E kore e tika kia kiia te waipiro he kai, ko te mahi hoki a te kai e kainga nei he whāngai i nga wheua me nga kikokiko, he whāngai i te tinana me te hinengaro, ka hanga pā tūwatawata hei tū ki nga tini mate e pā ana ki te tinana. Ki te kuhua te mīti ki roto o te karaihe wehiki, e kore e takitaro ka mā te kara o te mīti, ka kuiki, ka mārō. Waihoki ko tēnā anō te mahi a te waipiro inā uru ki te kōpū o te tangataka whakamārōtia nga kai, ā, ka pērā anō a roto o te kōpū, ka kore he kaha ki te ngongo i nga wāhi o te kai hei whāngai ai i te tinana. Ko tēnei page 103 te take i iti ai te hiahia ki te kai.

He kupu tohutohu ki a tātou kei 1 Koroniti 8, 13 e kī rā;

'Ki te hē tōku teina i te kai, e kore rawa ahau e kai kikokiko ake tonu atu, kei hē i a au tōku teina.'

Kia tūpato tātou ki ta tātou tauwira, kei hē tētahi tamaiti, wāhine, tangata rānei i te arunga i a tātou tikanga. Tirohia te whakatūpato a to tātou Ariki:-

'Ki te hē i tētahi o ēnei mea nohinohi e whakapono nei ki a au,

Nui kē te pai ki a ia me i whakawerewerea ki tōna kakī te kōhatu mira kaihe,

Me i pungaia ia ki te rire o te moana. 'He tangata te tangata e pēhi

ana i āna hiahia.

E puta ana he hua ātaahua, he hua kino i nga mahi, i nga whakaaro o te tangata. E kite ana o tātou hoa i a tātou me a tātou mahi, na konei kia tūpato tātou, kia kaha hoki te tohutohu kia kauā e inumia te paitini nei, te paitini e māminga nei i te tangata he kai pai, ko te wai o nga kīngi. Ki te kite tātou i te tangata e mea ana ki te rere i te pari, kaua e kī, 'Nōna anō te pōhēhē, mehemea ia e hiaiha ana kia mate, e pai ana, kei a ia tōna.'

Kaua e pēnei, engari me rere tātou ki te whakaora i a ia, ki te pupuri i a ia i tōna whakaaro pōrangi. Me pēnei anō he tikanga ma tātou ki te hunga e kai paitini ana, arā e inu waipiro ana.

Ha aha koia te take i mōmona ai te tangata inu waipiro?

Te take i pērā ai, na nga mahi a nga toto. Kei roto o te toto nga pōkurukuru e rua nga kara, he whero tētahi, he mā tētahi. E heke ana i roto i nga toto ki nga wāhi katoa o te tinana. Ko te mahi a nga pōkurukuru whero (red corpuscles) he mau i te hā o te hau pai (oxygen), ā, ki te pā atu ki nga wāhi mōmona o nga kai e kainga ana e tātou, ka puta te mahana me te kaha ki te tinana. Pērā anō hoki nga tima me nga tereina, na te pūkakā o nga mīhini i rere ai. Ki te kore hoki e kā te waro, i wera ai a roto o nga mīhini e kore te tereina e rere. Ko ta te alcohol he patu i nga pōkurukuru whero o te toto, na reira i kore ai e mahana nga wāhi mōmona ki waho o nga toto, ka piri ki te manawa, ki te ate me nga tākihi. Ka mōmona ēnei wāhi, ka mārō hoki, ā, ka kore e mahi tika i a rātou mahi. Ko te take tēnei i mōmona ai ētahi tāngata inu waipiro, ā, i ngoikore ai hoki te tinana ki te ārai page 104

i nga mate o roto me waho o te tinana.

Whakamahana ai anō rānei te waipiro i te tangata?

Kaore. Kua makariri te tinana i te korenga o nga wāhi mōmona i whakaweratia. Ka inu waipiro te tangata ka tere te panapana o te manawa, ka tere hoki te rere o nga toto ki nga wāhi katoa o te tinana. Ka mumura te kiri ka wera. E kore e roa ka makariri, muri iho kua kore e kaha ki te ārai i te mātao o waho pērā i te tangata e kore ana e inu. He nui hoki nga mea i mate rawa i te mātao.

He nui nga āhua paitini. Ko te alcohol e kiia ana he narcotic arā, he paitini whakamoe i te tangata. Tana mahi he whakangoikore i te tinana me nga whakaaro me te manawa anō. He nui nga tāngata i moe i te moenga roa.

Ko te take pea tēnei i kore kaha ai te tangata inu waipiro ki te ārai atu i nga mate?

Ki te inu waipiro te tangata ka iti te kaha o te tinana ki te ārai i nga ngārara patu i te tinana arā, germs. Te mahi a nga pōkurukuru mā (white corpuscles) i roto i te toto he patu i aua ngārara e uru nei ki roto i te tinana. E rite ana aua pōkurukuru mā ki te ope hoia e pakanga ana ki te hoa whawhai. E ora ai, e kaha ai aua hoia ki ta rātou na mahi me kai te tangata i nga kai papai me whakaea hoki i nga hau pai. Ki te inu te tangata i te alcohol ka haurangi, ka hiamoe nga hoia, ka kore e kaha ki te whawhai ki nga ngārara kikino, arā, germs. Ka kite tātou i nga mahi whakamīharo o te tinana. He mahi whakaritea ma ia wāhi, ma ia wāhi, e te Atua kaha. Otirā ma te tangata anō e whakahē i te inu paitini.

Na te alcohol i takoto hē ai nga kai i roto o te kōpū, i heke ai te kaha o te tinana. Ki te kore e tika te whāngai i nga pōkurukuru i roto o te toto, ka ngoikore te tinana, ka kahakore ki te ārai atu i nga mate. Na Sir G. Sims Woodhead ēnei kupu, he tohunga mātau ia no tētahi kāreti nui o Ingarangi arā, Cambridge University:-

'He wā anō i mea ai nga tākuta, he nui nga mate e ora mehemea i iti te inu alcohol. Ināianei ia kua kite aua tākuta ko te mahi nui a te waipiro he whakangoikore i te tinana o te tūroro.' page 105

He whakamārama: I tuhia te wāhanga tuatahi o ēnei kōrero i Te Toa Takitini nama 52, Noema 1925. Whārangi 327.—Nga Etita

Te roanga tēnei o nga kōrero e whai ake nei . . .

Ahakoa iti te inu a te tangata ka kore tonu tōna tinana e kaha ki te ārai atu i nga mate. Kua kitea hoki ināianei o nga whenua ki te takiwā ki Iuropi, he nui nga tāngata e inu ana i te waipiro e pāngia ana e te piwa numonia, a e 52 i roto i te 100 i mate rawa. Ko nga tāngata e kore ana e inuinu 18 anō o roto o te 100 i mate.

He nui anō nga tāngata haurangi puta atu ki a rātou tamariki e pāngia ana e te mate kohi. No te tau 1919 i whakakorea ai te hoko waipiro a Merika, ā, mai i taua wā kua iti taua mate kino ki tērā whenua. Pērā anō a Tenemāka (Denmark). I te hui i tū ki Iuropi i tae ai nga tohunga mātau o te ao ki te rapu huarahi ārai i te mate kohi, i pāhitia tētahi mōtini, arā: 'Kua kitea e haere tahi ana te alcohol me te mate kohi, na reira me whawhai rāua tahi.'

Inā inihua te tangata i tōna tinana, ko te tangata e kore ana e inu ka iti tana utu i tōna inihua, i te mea e mōhiotia ana e kaha tōna tinana ki te tute i te mate.

He aha te take i kiia ai ka pāngia nga tamariki a te tangata haurangi e te mate kohi?

Ki te ngoikore nga tinana o nga mātua ka pērā anō nga tamariki. Kua kitea ināianei mehemea ka whāngaia te ngeru, te kuri, te makimaki rānei ki te alcohol, ka pāngia nga kūao e te mate, ka kore e kaha te tipu, ka pohe, ka ngoikore te tinana. Ko nga kararehe e kore ana e whakainumia ki te alcohol ka pai te tipu o nga uri, ka pakari hoki te tinana. Ka pērā anō hoki a te tangata tamariki. He nui nga tamariki a nga tāngata haurangi, e tere ana te pāngia e te mate kohi, e te piwa, e te pararutiki, e pohe ana nga kanohi, e rorirori ana hoki nga whakaaro, arā ko nga hara o nga mātua ka tuku iho ki nga tamariki a te toru, te whā rānō o nga whakatupuranga, he mea tika kia kauā e pā atu nga tamariki ki te waipiro. page 106

Te mahi tuatahi a te waipiro he whakangoikore i nga whakaaro

Ko nga roro te parekura tuatahi a te waipiro. Ka tere te panapana a te manawa ka tere anō hoki te rere a nga toto ki te roro, ka pōhēhē i konei nga whakaaro he kai pai te waipiro. Ka tere tonu te ngoikore o te roro i te paitini waipiro i roto i nga toto. Muri iho ka kore he mana o nga roro ki nga uaua me ērā atu wāhi o te tinana, ka ngoikore hoki nga kanohi ki te titiro, nga taringa ki te whakarongo.

He aha i kiia ai kua kahakore nga roro?

Me titiro ki te wiriwiri o nga ringaringa me nga waewae. Inā hoki ki te inu karaihe wehike, pia rānei nga tāngata tekau mā rua kāhore nei e tika kia wiriwiri nga ringaringa mo a rātou mahi, e kitea ana he nui te hēhē o a rātou mahi. Engari hoki kāhore rātou e mōhio kei te hēhē a rātou mahi.

Na te waipiro i nui ai nga aituā

I tētahi tāone nui i Kotarani, hei te 12 o nga haora i te awatea i te Hatarei ka tūtaki nga hōtēra, ahei te 8 i te ata o te Mane ka tūwhera. Kitea ana he nui nga aituā motokā me ērā atu aituā e pā na i nga wā e tūwhera ana nga hōtēra, ā, e 40 paiheneti te itinga iho i nga wā e tūtaki ana nga hōtēra. Kua atarua hoki nga whakaaro o te tangata, kua wiriwiri nga ringaringa ki te pupuri i te wīra o te motokā, kua kore hoki e mōhio ki te huarahi tika, na te roro te pūtahi o nga whakaaro. Ki te wairangi te roro kua ngoikore te āhei ki te whakahaere tika ka kahakore nga ringaringa ki te pupuri i nga tau o te paraire. E kore ai he aituā ma te pai anake o te hoiho.

Na te waipiro te nuinga o nga hara o te tangata

Me i kore te waipiro kua iti te hara. Na te waipiro ka hē nga mahara, ā, ka patu tangata ka mahi i nga kino huhua. He nui nga kōtiro e inu waipiro ana, ā, e kore e mōhio he aha nga mahi i mahia ki a rātou. Ko te take kua hē nga whakaaro, ka puta mai he whakaaro rerekē. page 107

Ki te paitinitia nga roro, ko te mutunga iho he pōrangi

E kiia ana na te inu waipiro i tae ai te tini tangata ki nga whare pōrangi, ā, ko nga uri kua heahea nga mahara. E kii ana tētahi tākuta mōhio, ko Ballantyne te ingoa, 'I rorirori ai nga whakaaro o nga tamariki na runga i te kai paitini o nga mātua, e kiia ake rā he alcohol.'

E kii ana anō a Tākuta Brunton, 'Ki te inu waipiro te tangata ka puta te koa me te hari ki a ia engari mo te wā poto noa iho, engari ko ōna whakaaro tika ia kua whakangoikoretia. He utu taumaha rawa tēnei te hari mo te wā poto arā, te whakapōhēhētanga o nga whakaaro. Na te whakapōhēhētanga o nga whakaaro ka whānau mai he hara kino, he mate huhua, he pōrangi.'

Ka kite tātou ki te inu waipiro te tangata ka iti te tipu, te kai, me nga whakaaro ka hūrorirori te haere, ka tapepa te reo ki te kōrero, ka hē te pupuri ki te whakahaere motokā, ka kore e mahi te painga mo tana whānau mo te iwi. Na ko tēnei pātai, 'He aha te waipiro?' Na Takuta Mayo, no Amerika, te whakautu, arā,

'Kaore rawa he painga o te alcohol hei kai hei rongoā rānei, ka mutu anō tōna painga hei tahu ahi anake.'

Ae hoki, kaore rawa he painga o te waipiro. Na te waipiro i patu te tinana, te whānau, nga uri kei te haere mai, ā, i whakahē nga mahi.

Na Tākuta M E Staley (he tākuta wāhine)

Na Henare Poananga, L.L.B. i whakamaori

He whakamārama: Na Reweti i whakauru nga kōrero a Tākuta Staley hei tautoko i ana kōrero mo te kino o te waipiro. Ko te wāhanga tuarua tēnei o nga kōrero kei Te Toa Takitini nama 54, Pepuere 1926. Whārangi 352. Nga Etita

He Wero

Ma te tangata tonu e ui ki ōna whakaaro, ki ōna kanohi rānei tāna i kite ai. Kua kite tātou i ētahi tāngata kāhore e pā ki te waipiro.

Pēhea o tātou whakaaro? E ora ana rānei o rātou tinana, e nui ana te whakaaro me te kaha, me te ū ki te mahi? E pēhea ana a rātou whānau? E mōhio ana au ki tētahi tangata tino pai, pakari te tinana, kaha ki te mahi, he pai āna tikanga me te nui o tōna whakapono. Otirā ki te pā ia ki te waipiro ka mutu te tangata weriweri. E mōhio ana rānei page 108

tātau ki ētahi tāngata na te waipiro nei ka rorirori, ka pōrangi? Tokotoru nga tāngata ka tū mai nga whakaahua i mua i a au. Tokotoru he tangata whai whakaaro, he tū marae, he tau, otirā na te waipiro kua hē nga whakaaro. Me i kore te waipiro, he tino tāngata ēnei. Moumou te tangata! Kei te mōhio au ki tētahi whānau. Tokorua nga mātua, he pakari, engari ko nga tamariki he hīroki nga tinana. Ko tētahi he pōrangi te āhua. Ko te pāpā he tangata kaha ki te inu waipiro. Kia tūpato ki a tātou tamariki. Kei mātakitaki ki a tātou e inuinu ana. Whakatapua o tātou whare i te waipiro. Ko ētahi tāngata whakaaro ai he tino tāngata rātou ina haute, hari pounamu, whakatū pounamu rānei ki te aroaro o te tangata. Kakama atu ētahi tāngata ki te haute waipiro engari ki te haute kai, kore rawa rātou e pai. E rua nga tino mate o te iwi Maori. Tuatahi he kore whenua, tuarua he kaha ki te inu waipiro. Ki te kaha rawa te Maori ki te haurangi ka tika te whakahāwea a te Pākehā.

Reweti T Kohere

Rangiata

East Cape

Reweti Tuhorouta Kohere

I whānau i te 11 o Aperire 1871- I mate i te 9 o Akuhata 1954.

E koro Reweti haramai, e piki ki runga o Taumata kōrero kua whai parirau nei hei kawe i o kōrero ki te motu. Anei e whai ake nei nga kōrero mōu. Ko te īnoi a o whanaunga whakaputa i o kōrero, kia tautokona mai e koe ta rāua mahi.

Ko Reweti T Kohere na Hone Hiki rāua ko Henarata Kohere. Ko Hone Hiki te tama a Mokena Kohere rāua ko Hinekukurangi. No te 11 o nga rā o Aperira, 1871, ka whānau a Reweti Tuhorouta Kohere ki Orutua. I te kore kura o Te Kawakawa ka haere ia ki te kura o Waiomatatini mo te ono marama. I muri mai, ka haere ia ki Te Aute Kāreti, i te tau 1885, otirā i te kī o te kāreti; i tōna kūware hoki; ka whakahokia ia ki te kāinga. Rokohanga mai a ia i Tūranga tonu tōna pāpā. I waiho ia e tōna pāpā ki te kura Pākehā o Gisborne mo te tau me te hāwhe. I te tau 1887 ka haere anō ia ki Te Aute, ā, ka waimarie ia. E rima ōna tau ki Te Aute ka puta ia i te whakamātautau page 109 matriculation. E rua ōna tau i tū kaiwhakaako ai ki Te Aute ka haere ki te Canterbury University College, Christchurch. Kaore i tutuki tōna B.A. ka hoki mai ia ki te whakaako i te kāreti minita i Te Raukahikatea. Kotahi tekau ōna tau ki konei whakaako ai. No ēnei wā ka tāia Te Pīpīwharauroa ki Te Raukahikatea, ka tū ko Reweti hei etita. I te tau 1904 ka mārena a Reweti ki a Keita Kaikiri, tamāhine a Paratene rāua ko Hera Tatae. He tuahine a Hera no Wi Pere. I te tau 1908 ka hunuku rāua ko te hoa me ta rāua whānau ki te pāriha o Te Kawakawa (Te Araroa). I te kore whare o Te Araroa ka noho rāua ki te kāinga o tōna kōkā i Rangiata, East Cape, 15 maero te tawhiti i Te Araroa. Tekau mā rua nga tau e mahi ana ia i te pāriha. I runga i te uaua o te mahi, i te paku o te oranga arā e 75 pauna (pounds sterling) i te tau, i te uaua o te eke hoiho i te tono hoki a te pīhopa kia hoki ia he wāhi kē, ka rīhaina ia, ka hoki ki te kāinga o tōna kōkā, ki Rangiata.

Ko ta rāua mahi he ahuwhenua. I ora ai rāua i konei na te pāmu hipi. I a Reweti rāua ko Keita i runga anō i te pāmu e mahi ana, ka tae mai te tono a nga minita Maori o te pīhopatanga o ākarana kia tū ia hei pīhopa. Otirā, kaore i taea engari ko te whakawhetai ia o te ngākau nui atu.

Ko te mahi a Reweti i ōna tau o tōna koroheketanga, i runga hoki i te tono mai a nga tamariki mātau o Pōneke, he tuhituhi pukapuka. Ko tana pukapuka tuatahi kua huaina ko 'Otara kōrero,' he Maori te reo. I whakaae te Poari o te Tahua mo nga Mea Maori ma rātou e tā. I roa ai kei te tuhituhi i nga kupu whakamārama. Kua tono anō te Poari me huri a 'Otara kōrero' ki te Reo Ingarihi. Ko te pukapuka tuarua ko tēnei ko 'Matariki', kei te Matakōrero ōna whakamārama. I whakaae mai te Poari ki te tā i 'Matariki'. I tuhituhia anō he pukapuka tuatoru ki te Reo Maori mehemea rā ia ki te mau tonu te ora o tōna tinana. He mea pai tonu te tuhituhi hei titiro ma nga whakatupuranga kei te kōpū tonu atu, ā, hei turituri hoki i muri nei.

Ko tētahi tino mahi anō a Reweti he tuhituhi ki nga nūpepa Pākehā. Koia nei tonu tētahi huarahi oranga mo rāua. Ko nga ingoa taware o Reweti Kohere ko 'Reweti T Kohere,' ko 'Tipiwhenua' ko 'Te Mahara.' Ko 'Reweti T Kohere' tōna tino ingoa i Te Kopara, i te Toa Takitini me Te Reo o Aotearoa. Kua kiia ake he ingoa taware, kaore pea he tangata i te pōhēhē.

Ko te pukapuka nāna a Reweti i whakaanga nui ki te tuhituhi, ko Te Pīpīwharauroa. Ko te rite o Te Pīpīwharauroa kei te 'kura a page 110

Mahina,' i pae mai ki te ākau, ka kitea e Reweti, ka whakamahanatia e ia ki tōna manawa. Ko te nuinga o nga kōrero o 'Matariki, no Te Pīpīwharauroa.

Ahakoa ngaro a Reweti ki nga whāwhārua o East Cape, ka karanga tonu te reo, 'Tukuna mai he kōrero, tukuna mai he kōrero,' a tuku tonu hoki. Na te mate tonu o nga nūpepa i mutu ai te tuhituhi, i wātea ia ki te tuhituhi pukapuka.

Kia ora rā e te iwi, ma Te Runga Rawa tātou e ārahi, e manaaki!

Wiremu Kaa

Rangitukia

Noema 19

page 111page 112