Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga kōrero a Reweti Kohere Mā

He Tīmata kōrero

He Tīmata kōrero

He tohu nui mo te mātau o te iwi, mo te hihiko o te hinengaro, te whakapuaki kupu whakatauki, he tohu anō no te iwi mātau te whakapuaki kupu ngahau, he tohu no te toa te whakapuaki kupu pepeha i te wā o te mate, te taka ki te mate. Koia nei to tāua tū āhua.

1. Te Whangowhango

Ko Whangowhango he kopa, engari ko tōna ngākau he toa. I totohe rāua ko tētahi tangata, ā, te mutunga hoki ka nonoke rāua. He aha hoki he wāhi mo te kopa? Ka rua nga taunga o Whangowhango ki raro, ka kii ia, na tana matekai ia i kore kaha. Ka tono ia kia mutu ta rāua kai ka nonoke ai anō rāua. Ka mutu ta rāua kai ka tono te hoa kia riri anō rāua. Ka kii na a Whangowhango, 'A, tēnā rā ka ora hoki au. Akuanei ko koe ki te whenua okioki ai.' Ka nonoke anō rāua, kihai i roa ko Whangowhango anō tēnā kei raro. Kei raro e tīraua anō, ka titiro ake ki tōna hoa tauwhainga, ka kii,

Kāti patua te tangata ina hoki kei raro ka waiho tonu hei kainga.'

He tino pepeha tēnei na Ngāti Porou.

2. Ta Tamakitekapua

Ka mau herehere rā a Tuhorouta, tama a Tuwhakairiora, i te puta ki te Maniaroa. Kaore i patua e Apanui-mutu, engari na Tamakitekapua i hau te aroaro, ka tukuna kia haere. Ka noho rā a Tuhorouta me te page 213 taunu rā ki roto o tōna ngākau ngau ai. Ka huri te wā ka whakatakaina e ia he ope māna hei haere ki te Upoko-o-te-ika, he pā kaha kei Uawa. Ko tōna haerenga tēnei i kārangaranga ai ia ki nga hapū kia aru i a ia. 'Koura, e, hei au koe. Tāne, e, hei au koe.' Ka tae ki Uawa, ka kōkiritia te pā, te Upoko-o-te-ika. He roa e riri ana, ka horo i a Tuhorouta te pā. Ka mate rā te hoa riri, ka karanga ia i tāna ki a Tamakitekapua.

3. Ta Pera Te Kuri

He Hauhau a Pera Te Kuri, i mauria hereheretia rātou ko ētahi atu o Ngāti Porou, ki Nepia. Hei reira ka whakamahia rātou hei nehunga i ta te hoia tikanga kia ngaro rawa. Ka nuku atu ki te whenua titiro mai ai, ka kii, 'Ka pai Pera.'

Ko Pera; 'Ka pai pea ki a koe ki te tangata nāna te ahi.'

4. Ta Te Herehere Hauhau

Kua tū mai te tima hei tari i nga herehere Hauhau ki Wharekauri. Ko nga herehere kei te huihuitia mo te eke ki te kaipuke. Kotahi te kaumātua mate atu i te mea ka mahue i a ia tōna kāinga, tana wāhine me āna tamariki. Ko tōna haere i te pai no ōna waewae. Ka tukia atu tōna tuarā ki te rapara o te pū a te hoia me te kii atu anō te Pākehā rā, 'Napinapi Maori.' Ko te huritanga mai o te Maori rā, ko tāna kupu tēnei,

'A, nāku taua haere?'

5. Ta Māramaramaiterangi

Kei te papatu, ka tūtaki a Māramaramaiterangi ki tētahi toa o te hoa-riri. Wero atu ana, wero ana mai. Kātahi ka uakina mai te tao, puta rawa i te tuarā o Māramaramaiterangi. Ko Māramaramaiterangi tēnā ka titiro whakamuri ki te tao e puta ana i tōna tuarā ka kii na,

'Ha, ha! Pakapaka ana Māramaramaiterangi!'

Mutu rānō tana kii, ka hinga, mate rawa me te tao anō e titi ana i tōna tinana.

page 214

6. Ta te Maori i Ohaewai

I nga kōrero a Lindsay Buick i te puhanga a te taha Kāwanatanga i Ohaeawai[311] ki nga pū-repo, i te whawhai a Hone Heke rāua ko Kawiti, ka poroa te waewae o tētahi tangata o Ngāti-Kahungunu e te matā. Ka riro rā te waewae o te tangata nei i te pū-repo ka karanga ia;

'Auē, kua riro taku waewae i te pū repo'

Puta rawa tana kupu ka hinga, mate rawa ana.

7. Ta Kōkere

Ka rangona atu kei te haere mai he ope taua ka kii atu a Tomokai ki tētahi o rāua ki a Kōkere,

'Ka tata te hoa-riri, ko tāua ki Waiapu ki tatara e maru ana.'

Ka whakahokia e Kōkere; 'Haere koe, e noho ana au kia mate au, mate ki te kāinga, kia horoia aku toto ki nga wairatarata o Makarika.'

8. Ta Tamakoro

Kua koroheke rawa a Tamakoro, arā e kii ana ko Ngāti Porou, kua tau nga hēnga[312] ki raro. He toa ia e matomato ana, ināianei ia kua kore kata, heoi anō he tatari ki te rā e mate ai. Otirā kāhore ia i pai kia mate tūroro ia. He toa, ma te patu e tuku ki raro. Kua tae mai te rongo he ope taua kei te haere mai kātahi ia ka tono ki āna tamariki kia mauria ia ki te pakanga, ā, kia whitia ia ki mua tonu o te riri. Ka papatu, ka rere a Tamakoro ki mua tonu o te riri. I kitea tōna tinana i roto o nga tinana o nga toa taitama.

9. Ta Kauhu

I te mea e whakapara ana e Ngāti-Maru o Hauraki tētahi pā i Nukutaurua[313], i te wehi o Te Kani-a-Takirau kei mate ta rātou mokopuna ka whakawahaina e Kauhu, ka puta rātou ko tōna iwi ki waho o te pā me te hohoro o te haere. I te kitenga atu o Potiki i te pipiri page 215 o te haere a te tangata ka mōhio ia he rangatira, kātahi ka arumia e ia, ka mau. E hiki ana ia i tana pātītī hei patu i a Kauhu rāua ko tana mokopuna, ka tū tērā, ka kii, 'Kaua au e patua ki te pātītī takoto noa, engari inā te patu hei patu i a au kia whakarongo maenene ai taku kiri i te hahae kino.'

Ka mau ia ki tana patu, ka homai ki a Potiki. Ko 'Te Heketua' tana patu, hei patu, mate rawa ana mai.

10. Ta Māka Te Uhutu

Ko Māka Te Uhutu te tuatahi o nga rangatira nunui o te Whānau-a-Apanui, he naho, arā, he tangata ngahau ana kupu. I haere te Whānau-a-Maru me te Whānau-a-Paraki ki te kawe i te mate o Kata Te Kani ki roto o Waiapu, ka pāngia a Māka e te mate. I tōna taina i a Turehu e tomo ana mai i te whatitoka, he haere mai ki te tiaki i a ia, ka kii na,

'Ma te tangata au e tiaki'

Ka taumaha tōna mate ka rere atu anō te taina ki te pupuri i a ia, ka kii anō ia,

'E, ta ware tāua pupuri i tangata.'

I tataki tonu ka mate. I te haerenga mai o te Whānau-a-Apanui, ki te patu i a Ngāti Porou e noho ana i roto o te pā o Rangitukia i te tau 1834, e tamariki tonu ana a Māka, i mauria mai hei kai i nga manawa o nga rangatira o Ngāti Porou. Ko te Whānau-a-Apanui i mate, ko Kakatarau te mana nui i Rangitukia.

11. Ta Te Kooti Tipoki

Ko te Kooti Tipoki te kaiwhakawhitiwhiti tangata i rāwāhi o te awa o Waiapu, he wai tino kino, he urupā tonu no Ngāti Porou. I tētahi rā i a Te Kooti e whakawhiti ana i Waiapu, ka whati tana hoe, e puau ana te wai, e tū ana te ngaru o te pūwaha. Ka mauria e te waipuke te waka o Te Kooti ki te moana, kua tata ki te ngaru e whawhare ana mai, ā, kua mōhio a Te Kooti ko te mate pū ia. Na te kawenga a te mate ka hāmama tōna waha, ka karanga:

Hooo- -e! E Io, tēnā rā!

E kii ana a Te Kooti mutu ana tēnā inoi, pōrangi ana ki te ngaru, ka page 216

hikitia tana waka, takoto atu ana i tahaki.

12. Ta Hikatoa

I a Hikatoa i Tūranga, he tipuna rongonui no Ngāti Porou, ka uru ia ki roto o te riri mo te kuri a Tūtekohi. I a ia e patua ana, ka puta tana poroaki:-E mate ana i a au, e ora ana i a Te Waranga.

Ko Te Waranga he whanaunga ki a Hikatoa engari i noho kē ki te Whānau-a-Apanui. Na Hunaara koa i ngaki te mate o Hikatoa.

13. Ta Nga Rangatira

He tino tikanga na nga rangatira Maori te rere ki roto o te kaha, o te riri, me te karanga anō,

Kia mate au, mate ki runga o taku whenua.' Na Reweti T Kohere

He whakamārama:

1 Okarae, he kāinga e tata ana ki Lottin Point. Kei reira tonu nga uri a Kino.(reference not noted in text)

2 Pouretua, e tata ana ki East Cape.(reference not noted in text)

3 Ruahuia, ko te tamāhine a Tuhorouta, ka mokopuna ki a Tuwhakairiora.(reference not noted in text)

4 Te Kaapa, he tangata tino toa. I tae ia ki roto o Wairarapa i te tono mai a nga rangatira o reira hei ngaki i o rātou mate. I tae ia ki roto o Hauraki.(reference not noted in text)

5 Tamataurei (Te Matau Rei), i paraparatia atu e Te Aokairau. I konei ōna whenua i roto o Waiapu.(reference not noted in text)

6 He raruraru no tētahi māra i Te Kaha ka heke mai a te Hikapooho rāua ko Te Ruahuia. I waho o Pouretua, ka pōwhiritia ki te kope rimu. I peka te waka ki uta, ka tukuna a Pouretua ki te manuhiri.(reference not noted in text)

7 Mataika, te tangata tuatahi ki te hinga.(reference not noted in text)

[311]Ohaewai, he kāinga no Ngāpuhi.

[312]Nga hēnga, ko nga rākau awhi i te hononga o te waka ki nga rauewa. Ka pirau nga here, ka ngahoro arā, 'ka tau nga hēnga ki raro.'

[313]E rua nga Nukutaurua, kei Te Māhia tētahi, kei Ngāpuhi tētahi. No te Nukutaurua i Ngāpuhi te whakatauki.

Reweti T Kohere page 217

14. Te Mate Kohi

Na Takuta Te Rangihiroa, M.B., M.Ch., M.Sc., D.S.O.

Te Pūtake o te Mate Kohi

Tuatahi, he ngārara; tuarua, ma te tinana ngoikore, kātahi ka tipu te ngārara. Ko te ngārara anake te tino take o te mate kohi. Ehara te mate kohi i te mate momo heke iho i nga mātua, engari kia uru rawa te ngārara ki roto i te tinana o te tangata, kātahi ka pāngia. Tērā te ngārara e tipu ki nga wāhi katoa o te tinana, engari ko te pukapuka te wāhi e tino nohoia ana.

Nga Wāhi i haere mai ai te Ngārara:­

1. Ko te mare o nga tāngata e pāngia ana e te mate kohi.

2. Ko te wai e rere mai ana i te waha, i te ihu rānei o te tūroro kohi i te wā e mate ana, e tihe ana rānei.

3. Ko te miraka o nga kau e pāngia ana e te mate kohi.

Nga Huarahi e uru ai te Ngārara ki roto i te Tinana:­

1. Ma te whakaea i te mate kua maroke, kua puehutia.

2. Ma te kea i te wā e rere mai ana i te waha, i te ihu rānei te tūroro kohi i a ia e mare ana, e tihe ana.

3. Ma te kai i te miraka o te kau kohi.

4. Ma te waha, mehemea ka hoatu he mea kua piringia e te ngārara i roto, ma nga ringaringa rānei mehemea i te raweke i te tūroro, i ōna taputapu rānei.

5. Ma te hongi me te kihi rānei i te waha o te tūroro.

Ko te tino take o te mate kohi ko te mare o te tangata e pāngia ana e taua mate. Ka maroke te mare ka puehutia, ka rere i roto o te hau, a, ka whakaeatia, ka uru ki roto o te pukapuka o te tangata mate kohi. Ko te mare hoki te mea hei tītaritari.

Nga Whakatūpato kia kauā ai te Tangata Ora e Pāngia e te Mate Kohi

1. Me noho, me mahi, me moe, i roto i te hau pai, i te hau ora.

2. Me whakatuwhera nga matapihi i te ao i te pō.

page 218

3. Me kai i nga kai pai.

4. Me whakamahi te tinana.

5. Ko nga niho tunga me kawe kia mahia e te takuta niho.

6. Kia āta inuinu waipiro.

7. Me horoi nga ringa i mua o te kai.

8. Me whakaea ma te ihu. E taea ana e te ihu te patu nga āhua momo ngārara katoa.

9. Me ārai nga rango kei eke ki runga i nga kai me nga waikai.

10. Kaua e moe i roto o te rūma o te tūroro kohi.

11. Kaua e moe i roto i te whare i nohoia e te tūroro hoki, engari me matua mahi taua whare ki te rongoā a te kaitirotiro o te Tari o te Ora.

Nga whakatūpato mo nga tāngata kua pāngia e te Mate Kohi

E kore te mate kohi e rere atu ki ētahi mehemea ka tūpato te tūroro ki ēnei whakahaere:­

1. Kaua e tuhatuha haere engari me tuha ki roto i tētahi ipu, pounamu rānei.

2. Kaua e mare noa i mua o te aroaro o te tangata kei rere atu te wai o te waha. Kaua hoki e mare i runga o nga kai.

3. Kaua e hongi, kaua e kihi i nga ngutu o te tangata ahakoa whanaunga tata, a, kaua rawa i nga tamariki.

4. Me wehe motuhake te moenga me te rūma o te tangata kohi, a, mehemea ki te taea ko waho o te whare te wāhi pai.

5. Kaua nga tamariki e tukuna kia moe i roto o te rūma o te tūroro.

6. Me wehe nga pereti, kapu, naihi, paoka, pune, arā nga mea kai a te tūroro. Kaua e horoia tahitia ki nga mea kai a te hunga ora.

7. Me wehe te tauera whakamaroke kanohi o te tūroro.

8. Kaua e tahitahia maroketia te rūma o te tūroro kei rere te puehu.

9. Ko te moenga me nga paraikete o te tūroro me kawe ki waho kia whitikia e te rā.

10. Me puare tonu nga matapihi o te rūma o te tūroro i te ao i te pō, kia kore ai te ngārara e noho i roto hei take mate mo te hunga ora.

11. Kaua e haere ki nga hui me nga tangihanga, a, ka moe i roto i nga whare hui. Ma te whai tēneti, rūma motuhake rānei kātahi ka tika.

Ko nga ipu, ā, me nga pounamu mare kei nga kēmihi, ma nga nēhi page 219 Maori rānei e whakamārama me pēwhea ka whiwhi ai. Ko te mare o roto o nga ipu me tahu ki te ahi me tohu rānei ia rā ia rā. Mehemea he whare paku e tahia atu ana nga kino e te wai me tuku ki reira. Ka mutu tērā me tuku te ipu, pounamu rānei ki roto o te wai koropupū mo te tekau meneti. Me wehe motuhake tētahi tīni, kōhua rānei mo taua mahi. Kia tūpato ki nga ringa kei piringia e te mare. I te wā e mare ana te tūroro me pupuri e ia tana heikiha ki mua o tana waha. Ko tana heikiha me mau haere e ia i roto i ētahi pēke kareko. Me horoi e ia te heikiha ia rā ia rā, engari i mua o te horoinga me tuku ki roto i te wai rongoā, arā Jeyes Fuid, kaporiki me ērā atu tū rongoā. Ko te pēke kareko me kōhua ia rā ia rā. Kaua te heikiha e purua noatia ki roto o te pēke o nga kākahu ki rāro rānei o te urunga, kei pē te ngārara ki nga kākahu, ki nga paraikete rānei. Ka tahitahi i te rūma o te tūroro me whakamau tētahi piihi kākahu ki te wai rongoā, arā ki te Jeyes Fluid, kaporiki me ērā atu tū rongoā, a, ka whakamau ki te puruma. Ka mutu te tahitahi me kōhua taua piihi kākahu.

Nga Tohu o te Mate Kohi

Ka ora te mate kohi mehemea ka whakaherea i te tīmatanga. Mehemea kua kaha te mate, tērā e ea te whakahere kia kauā e taimaha atu, engari mehemea ka waiho noa iho e kore e ora. I ētahi wā kaore e tino mārama ana nga tohu tuatahi o te mate kohi. Mehemea ka kitea nga tohu i raro nei, tērā pea kei te tīmata te mate kohi:­

Maremareahakoa iti, mehemea ka mau tonu e kaha ana i nga ata.

Toto i roto i te mare, ahakoa iti.

Tupuhi haere o te tinana

Poto o te hau, ahakoa iti noa iho te mahi.

Mamae o te uma, o nga kaokao rānei, mehemea ka mau tonu.

Ngoikore, kaore e roa ka ngenge, kaore e kaha ki te mahi.

Kore hiahia kai kaore e pirangi ki te kai, ko te tino wāmahi.ko te ata.mahi.

Kōmā, ka kōmā te kanohi i te kino o nga toto.mahi.

Whango o te korokoro, ka whango te reo ina mau tonu.mahi.

Mehemea ka mau ētahi o ēnei tohu ki tētahi tangata me haere ki te tākuta kia tirohia tōna uma mehemea kaore ia i te pāngia e te mate kohi. Mehemea tērā tētahi tūroro e pāngia ana e te mate kohi e noho tahi ana i tana kāinga me haere rawa. Mehemea kua pāngia koe e te mate kohi, pai atu kia tere tō mōhio. Mehemea e mamao ana te tākuta, page 220 a, he neehi kei to takiwā, whakaaturia ki a ia.

He Mate kei te Noho Noa Iho

Kia kaha ki te whakarite i nga tohutohu o tēnei pukapuka, kei pāngia te tangata e te mate kohi i runga i te kūare a, ka moumou noa iho te iwi Maori ki te pō. Ma nga neehi me nga kaitirotiro o te Tari o te Ora e whakamārama. Mehemea tērā tētahi rūma, whare rānei i nohoia e te tūroro kohi, whakaaturia ki te kaitirotiro o te takiwā, ki tētahi mema rānei o te Poari Hōhipera, kia rongoātia ai tana whare.

Nga Whakamārama

No te tau 1881 ka whānau a Te Rangihiroa arā a Dr H. P. Buck ki Taranaki. Ko W. H. Buck tōna pāpā. Ko Ngarokirua tōna whaea. No te tau 1905 ka mārena ia ki a Margaret Wilson. I kurangia ia ki Taranaki, ki Te Aute, ki te Kura Takuta i Dunedin. No te tau 1904 ka whiwhi ia ki te tohu M.B., ā, no te tau 1910 ka whiwhi ia ki te tohu M.D., i te tau 1937 ki te tohu D.Sc. I tū tākuta ia mo te Hōhipera o Dunedin te tau 1905 ki 1908. Ko ia te tākuta o te Ora mo te Iwi Maori i te tau 1908 ki 1910. Ko ia te Mema mo te Taitokerau i te tau 1912, i tū Minita hoki ia mo te Kāwanatanga o Makenehi. Ko ia te tākuta o te ope Maori i te tau 1914. I tū ia hei meiha, i whiwhi hoki ki te tohu D. S. O. I tū ia hei tumuaki mo te Bishop Museum i Honoruru. He tino tohunga ia mo nga kōrero o nga iwi huhua o te Moana-nui-a-Kiwa, ā, kua tuhituhia e ia he pukapuka mo nga mahi a nga iwi Maori o nga moutere me te iwi Maori hoki. Ko ia te tiamupiana (Amateur) o Niu Tireni mo te tupeke roa i nga tau 1900 ki 1904. No te tau 1946 ka whakawhiwhia ia ki te ingoa Tā.

Reweti T Kohere

Rangiata

East Cape

He whakamārama: Na Reweti Kohere i whakarāpopoto nga kōrero i Te Toa Takitini nama 12, Hurae 1922. Whārangi 10, mo te Mate Kohi. Nga Etita page 221

15. Nga Kupu a Hori Mahue

Ko Hori Mahue tētahi o nga tangata nunui o Ngāti Porou, ahakoa kāhore ia i mōhiotia e te nuinga o nga iwi. He tangata tau, he ngahau he reka ki te kōrero, he mātau, ā, i ōna tau whakamutunga i anga nui tōna ngākau ki te whakapono. I pāngia ia e tētahi mate taumaha engari na te kaha o te tākuta, ka hoki mai ia otirā na taua mate anō ia i tuku ki te whenua. Ko ana kupu e whai ake nei tika noa atu kia kiia no te wā o te mate.

Nāna te kupu ki tana hoa ki a Pira Hauiti, ko rāua hoki nga kaumātua manaaki i aku karakia i aku Rātapu ki Te Araroa. 'E Pira, i te tamarikitanga o te tangata he huhua nga whakaaro, kāhore he aronga ake ki te whakapono, tēnā ināianei ka pēhi nei te kaumātuatanga ka reka ki a ia te karakia, ka mutu te tatari ki te minita e matua tae ki te whare-karakia, kia mutu rānō te tangi a te pere ka haere ai, kore noa rānei. Tēnā koe. Ināianei kāhore noa te pere kia tangi kua tae ki te whare-karakia noho ia, tatari ai.'

I te whakahoutanga o Tipene whare-karakia i Te Araroa puta ake te utu tekau mā ono rau pauna. Ko te tino tikanga hoki a te Maori me whakatū he hui hei kohi moni, hei whakaea i nga raruraru. Otirā i runga i te kupu a Hori Mahue kāhore i karangatia he hui heoi anō i nanao te iwi nui ki o rātou pūkoro, ā, ea tonu atu nga taumahatanga o te whare. He tikanga hou tēnei ki te iwi Maori na Hori Mahue i tīmata, a, me te mea nei nāna anō hoki i whakamutu, kāhore hoki a Ngāti Porou i aru i tēnei tikanga pai.

Na Hori Mahue anō te kupu, 'Ki te whakahoa te tangata ki a au kia rite tonu māua, kia rite te hīkoi a o māua waewae, kaua te tangata e whaia ko ia ki mua a ko au ki muri aru atu ai. Ehara tēnei i te ture o te hoa. Kāhore au e pai ki tēnei tū tangata.'

I te tangata e amuamu ana mo te nui te utu o te miiti i Te Araroa, ka kii a Hori Mahue, 'Kaua e amuamu, kei te mōhio koutou koinā nga miiti reka ko nga miiti nui te utu. Ka nui atu te utu o te miiti ka nui atu hoki te reka. Ko te miiti ngāwari te utu kāhore he rekanga.'

Ko te kupu nui a Hori Mahue e tino mōhiotia ana e tōna iwi ko tana kupu mo te tūranga teitei mo te tūranga hakahaka. E kii ana ko Hori, 'Araina, whakarongo mai. Kaua e whāia nga tūranga teitei. He tūranga whakaanini māhunga, he tūranga hirawerawe. Ka taka iho ana koe i te tūranga teitei haruru ana to taunga ki raro, ka rongo te tini page 222

te mano, ka tau mai hoki te whakamā ki a koe ki ou hoa aroha. Kia hakahaka noa te tūranga, kia ngāwari ai mo te taka rawa ake ngāwari noa iho te taunga ki raro, kaore e rangona e te ao, heoi anō ma ou anake.'

Reweti Kohere

Rangiata

East Cape

I tuhia ēnei kōrero i te wā tonu e ora ana Te Toa Takitini; i kitea e au i roto o taku tepara tuhituhi. Inā ka tāia ki roto o Matariki hei kōrero ma nga uri, hei whakamaharatanga hoki ki te tangata nāna nga kōrero ahakoa he kōhatu tōna kei Orangai[314]. Reweti T Kohere.

[314]Orangai: Ko te urupā i Te Araroa

16. Hine Kōrako

He Taniwha no te Reinga

E hia nga rau o ēnei tū mea, a, kei nga wāhi katoa o tēnei motu e taki noho ana. ētahi he ngārara, ētahi he toka, ētahi he rākau me ērā atu mea, ā, ētahi hoki ko ētahi o nga rangatira e maharatia nei o rātou ingoa i to rātou taniwhatanga.

Nga whakatupuranga e ono mai i a Iwhara ki a Hine Kōrako kāhore i te tāne i te wāhine tūturu, ēngari kotahi taha he atua, tētahi he tangata, ā, ko o rātou kāinga noho kei Whakapunaki ko te Te Reinga. He wāhine pēnei hoki a Hine Kōrako o Ngāti Hinehika o Te Reinga, ēngari na te kaha o te taha tangata ōna, kātahi a ia ka moe i a Tāne Kino tētahi o nga tūpuna o Ngāti Hinehika. I te whānautanga o ta rāua tama ka tapahia te ingoa ko Taurenga. I mua o te whānautanga o ta rāua tamaiti, ka mea atu a Hine Kōrako ki a Tāne Kino e pakaru ai te mākutu heke iho i ōna tīpuna i runga i a ia, me matua tiaki a whāngai e Tāne Kino ta rāua tamaiti. Ka whakaae hoki a Tāne Kino kia pakaru ai te mākutu i runga i a Hine Kōrako.

I tētahi rangi kātahi a Tāne Kino rāua ko Hine Kōrako ka haere ki tētahi hui i runga i te marae. Na rāua hoki i hari a Taurenga, ā, e ngoi ana i tēnei wā. I a rātou e hui ana, kātahi a Taurenga ka paru, whakamā page 223 tonu atu a Tāne Kino karanga ana i a Hine Kōrako ki te horoi i te tamaiti nei. Ka maranga a Hine Kōrako kātahi ka hari i a Taurenga ki te awa kātahi ka horoia ka whāngaia hoki.

Mōhio tonu atu a Tāne Kino kua hē a ia haere ana ki te rapu i a Hine Kōrako me ta rāua tamaiti. Ahakoa pēhea tana īnoi kia murua taua hē, kāhore i taea te pēhea.

Ka tangi a Hine Kōrako ki ta rāua tamaiti kātahi ka hoatu i te tamaiti ki a Tāne Kino ka mea, arā, i te mea kāhore i rite tāna i mea ai, ka hoki anō ia ki tōna kāinga i roto i te wai i Te Reinga. Kei reira tonu ināianei hei āwhina i āna uri kei te karanga ki a ia.

I tētahi wā, kātahi ka waipuke te Hangaroa (tutaki ai i Ruakituri i te Reinga) ā, mau ana a Ngāti Hinehika i roto i te waipuke i te waenganui pō. I runga rātou i o rātou waka, ā, haria ana rātou ki te kaha o te rere me te kino o te wai. Mahara tonu atu tētahi tohunga ki a Hine Kōrako. Karanga ana i a Hine Kōrako hei āwhina i a rātou. Mutu tonu te haere a nga waka ki nga rere nei ora ana nga tāngata o runga.

17. Roku

Ko Waiomio te kāinga o Ngātihine, ēngari ko te mea nui o tēnei wāhi o Waiomio ko nga pari raima. E mōhiotia ana hoki, ka nui nga ana i nga wāhi pari raima, ā, he pērā hoki a Waiomio. Te nuinga o ēnei ana he tapu ina hoki he urupā katoa, ēngari kotahi anō tētahi e taea te mātakitaki e te tangata ko te Ana-a-Roku. Ma te paki waitara e whai ake nei hei whakaatu i pēhea i tae ai a Ngātihine ki Waiomio me to rātou aroha ki te tangata kē.

I whakahuihui a Torongare rāua ko Hauhaua i a rāua tamariki, whakarere ana rātou i Waimamaku ki te rapu kāinga hou mo rātou. I to rātou haeretanga i haere rātou ma te taha rāwhiti. Ka haere mo tētahi wā poto, ka noho, ka titiro i te whenua mehemea e mōmona ana, ā, mehemea kaore e mōmona ana, ka haere anō. E maha nga tau e pēnei ana ka tae rātou ki Waiomio. Tēnei kāinga i nohoa e Ngātiawa ēngari i te taenga ki reira kaore kau he tangata i reira. I a rātou e haere mai ana ka mate a Hauhaua, ā, i te taenga ki Waiomio kua tino koroheke a Torongare. Tokowaru a rāua tamariki, ā, ko te mātāmua ko Hineamaru, to rātou rangatira. Tīmata tonu atu rātou ki te parau page 224 i te whenua hei mahinga kai ma rātou. E toru a rātou āhua whakatō kūmara ko te Rapiki, arā ko te kakau e huri ana ki te rāwhiti, ko te Retu e huri ana ki te raki, ko te rātou e huri ana ki te uru. I te pai o nga hua noho ana rātou i Waiomio hei kāinga tūturu mo rātou.

I tētahi ata, i ētahi o nga toa e whaiwhai kai ana e whakahaere ana i te ngahere, ka kite tētahi o nga toa nei i tētahi takahanga waewae tangata i roto i nga kākano tawa. Kātahi rātou ka whai haere i nga takahi nei tae atu ana rātou ki tētahi o nga ana e puta mai ana he auahi me te kakara kai. I te taenga atu ki te wāhi i mutu ai te awatea i tīmata ai te pouri, ka mau i a rātou tētahi wāhine, ko Roku. I taua wā patua ai nga tāngata kē, ēngari i aroha rātou ki a Roku, ā, whakahokia ana ki tana whānau.

I noho tonu a Ngātihine i reira a kapi katoa i a rātou ērā rohe katoa. A rātou mahi i rongonuihia, a rātou pakiwaitara he maha.

Mehemea ka tae koe ki Waiomio, a, ka haere koe i roto i te Ana-a-Roku, ka kite koe i te hāngi me nga rīwai i whakakōhatuhia nei e te raima i nga rau tau kua mahue nei, i te wāhi i mutu ai te awatea, i tīmata ai te pouri.

18. Pātangata

I nga wā o mua, a Pātangata, ko te kāinga o tētahi taniwha ko Karitake te ingoa. Tēnei taniwha he wāhine, a, i roto i tētahi puna i te taha o te moana e noho ana. Ko tana mahi he kaitiaki mo nga pā tuna a ōna uri. Te wāhine nei he urukehu, a, kua roa e noho ana i reira.

No tētahi rangi ka mea a ia ki te haere ki Waikarepu, he awa i muri o Opoho, ā, ko tēnei tana kāinga tuarua mo nga wā hōhā ai a ia ki Pātangata.

I ōna haerenga, whakarire ai a ia i tētahi ara anō he awakeri, ā, nga hokinga mai ka pērā anō hei whakanui i nga awakeri nei. E kitea ana ēnei mea i ēnei rā.

I tana haerenga tuatahi, i whakatuwheratia te tāhuna i Pātangata kia puta ai te wai o te roto ki te moana. I te paunga o te wai kātahi ka tīmata mai tētahi haruru, a, maringi mai ana te ua. Ko te kōrero a nga koroheke, ko te roto tēnei e tangi ana mo te wai me nga kai i pau atu nei ki te moana.

Ko tētahi anō o āna mahi he puta mai ki ana whanaunga a nga wā page 225 kakari ai rātou mo a rātou pā tuna. Tēnei putanga mai he whakaatia i na kanohi whero i roto i te wai, ā, i nga wā pēnei ārahi ai a ia i nga tuna, kāhore ki nga hīnaki a ōna whanaunga, ēngari ki nga hīnaki a ētahi kē.

A nga wā e tata ana tētahi o ana uri ki te mate, ka kitea ōna makawe i roto i te wai. Ināianei kaore he makawe ēngari he huruhuru manu kē.

E whakapono ana nga koroheke kei roto tonu te taniwha nei i te puna, no te mea kei te riri tonu te wai a i ētahi wā he waikura tonu te āhua o te wai. A nga wā e maroke ai tēnei puna kua haere a Karitake ki tērā o ana kāinga ki Opoho.

Ahakoa kino katoa nga whenua i a Karitake i aua wā, no ēnei wā kāhore a ia i pērā, engari e tumanako ana kia kauā e pērā āna uri. Arā kia kauā e whakakino i nga whenua.

Kāhore nga uri i āro ki tēnei āhua otirā tokorima nga tamariki e kori ana i runga i nga paritai o nga awakeri i Opoho. Ta rātou mahi he kari haere i te oneone i nga wāhi i whakatapua nei e Karitake. Nga tāne ko Chum Munro, ko Darky Nohinohi, ko Wiremu Raureti, ko nga wāhine ko Molly me tāna whaea ko Hārata. I a rātou e keri haere ana ka mahi rātou i tētahi ana hei toa hoko mea ma rātou. He mahi tākaro noa iho rā, ā, ka īnoi atu nga tāhae nei ki nga wāhine kia kuhu ki roto ki te ana ki te hoko mea ma rāua. I mua i tēnei kātahi ka haere a Darky ki runga ki te ana, takatakahi ai, waiata ai, kanikani ai. No te mutunga ka hoki a ia ki te ana, ā, no te nohoanga, ka moe a Hārata, kātahi ka haruru te whenua ka horo te ana, ngaro atu ana nga tamatāne nei i a Molly mā.

Kātahi rātou ka huri ki te whakaoho i a Hārata, ā, no te ohonga ka tīmata tāna keri kia puta mai ai nga tama tāne nei.

Ko te mea tuatahi ko Chum, no muri mai ko Darky, ā, i haria ki te wai kia horōia.

19. He kōrero no Nāmata

Ko Hokianga te Wahapū mutunga i hoki atu ai a Kupe ki Hawaiki, na reira i kiia ai te ingoa o tēnā wahapū ko Hokianga, arā ko te Hokianga o Kupe. Ko nga taonga i mahue iho i a Kupe ki tēnei motu, tahi ko tāna kuri, ā, i te roa o te kuri nei e tatari ana ki tana ariki, ka page 226 whakakōhatutia. E tū mai na anō he kōhatu ko te kuri a Kupe. Te rua, ko ana kiore i āta waiho anō e ia ki tēnei motu whakatuputupu ai, to te maunga i mahue iho ai i a ia ko Tutamai, taihoa ake nga karakia mo nga kiore nei. Te toru o nga mea, he puna wai i huaina e ia te ingoa ko Whakaruapuna, ā, no te puna nei te wai o tāna waka i hoki ai ki Hawaiki, ā, waiho tonu iho taua puna hei whakatauki tae noa mai ki tēnei rā, 'A totō te puna i Hokianga ka mimiti te puna i Taumarere, ka totō nga,' arā kotahi anō te wai e rua nga puna, ki te wai tētahi, kua kore mo tētahi, koia te ingoa nei Whakaruapuna.

He maha nga tau i muri mai o te matenga o Kupe ka whakaaro te mokopuna a Nukutawhiti kia haere mai ia ki te whakatau mai i te whenua pai i kōrero nei tana tupuna ki a ia. Kātahi ia ka tahuri anō ki te rauawa anō i a Ngatokimatawhaorua, ka oti nga pari nga kaiwae nga taumanu ka haere mai ko ana tamariki ko Ngarunui, ko Ngaruroa, ko Ngarupaewhenua, nga tamariki nei he Atua tonu he taniwha arā he tapu.

Ko te waka nei hoki he waka tapu, ko nga taonga o runga ko nga taonga tapu katoa a te iwi, arā, ko te whakapapa ko te mākutu ko te tuakaha ko te tapuwae ko te atahu, arā, ko nga karakia tapu katoa a te iwi, na reira kaore he kai māoa o runga, heoi anō nga kai he kaimata anake ka hoe mai a Muawhiti ka aru mai i te iramutu i a Ruanui. Ko Ruanui na te tuahine o Nukutawhiti ēngari kaore a Nukutawhiti e tino mahara atu ana ki te tamaiti ko te take he tamaiti whakaheke tupu hoki. Hei aha ka haere mai a Ruanui i runga i tōna waka anō a Mamari ko nga utanga o runga ko nga kai katoa i haria mai e Ruanui. Ka ū mai nga waka nei ki Hokianga, ka ū a Mamari ki Whānui, ko Ngatokimata-whaorua ki Ngarongotea, ko te mea tuatahi i mahara a Nukutawhiti ko nga kiore a to rāua tupuna i kōrero ai ki a ia kātahi ka karakiatia e rāua. Ko te karakia tēnei.

'Te kiore tū,
Tama hekeheke iho,
hekeheke iho
i roto i o rua,
i roto i o kōwhanga,
i runga i o marae,'

Tēnā te roanga atu ka puta tēnā mea te kiore ki roto o Hokianga. Ka page 227 hanga te hunga nei i o rāua whare ka oti. Ka tukua atu te karere a Ruanui ki a Nukutawhiti. Taihoa, kaore anō i oti noa taku whare, kaore i roa kua oti te whare, ēngari ko te mate kaore he kai i te mea hoki he waka tapu kē tōna waka.

Engari ko te whakaaro o Nukutawhiti kia karakiatia e ia te moana kia mauria mai he tohora mo te taanga o te kawa o tana whare. Ka karakiatia, ka puta te tohora e tere mai ana ka kite a Ruanui. Mōhio tonu a Ruanui na Nukutawhiti tēnei ika e tere nei kātahi ka karakiatia e Ruanui kia hoki, ka huri te hau ka whakahokia anō te ika rā ki waho. Ka karakiatia anō e Nukutawhiti kia hoki mai kātahi rāua ka pakanga ki a rāua karakia ka pau nga karakia a Nukutawhiti ka mate.

Ka kiia te ingoa tuarua o Hokianga ko 'Hokianga Whakapau Karakia' tae noa mai ki tēnei rā.

Ka mate a Nukutawhiti ka tara te pihe,

Tatara te waipuna ko uru ko Nganga
Na ko Aporangi ko kapiti hono

Tēnā atu te rōanga, arā, he tangi tapu, tēnei mo Nukutawhiti. Ka riro te mana o Ruanui ka noho ki Maukoro mo nga whakatupuranga e waru.

20. Ka Haere a Tāwhaki ki te Kanikani

I tētahi pō ka tū he kanikani ki Parahaki. Ka whakaaro a Tāwhaki rāua ko Ngaheu me haere rāua ki te kanikani ki te whakangahau. No reira, i taua ahiahi tonu ka haere rāua ki tētahi anō o rāua hoa kia kutikutihia o rāua māhunga.

Kaore a Tāwhaki i pīrangi kia potopoto rawa ana makawe. Ka mea atu ia ki to rāua hoa. 'E hoa, me kutikuti ahau pērā i a 'Caesar Romero' rā. Te tau kē o tērā tāhae! E tama, ka reka kē!' Ka whakahoki to rāua hoa ka mea, 'E tama, kia āhua tōtika anō te kanohi, ka whakapiri atu ai a koe ki a 'Caesar Romero.' Engari ia, he tangata ātaahua. Ko koe! e tama.'

Ka ki atu anō a Tāwhaki, 'Hei aha hoki, ko te mea nui, kia pērā ōku makawe i ōna.'

Mutu ana te kutikuti kaore e mōhiotia atu i kutikutihia a Tāwhaki. page 228 Heoi anō kua mārakerake ōna taringa!

Ka mea atu te hoa kutikuti ki a Ngaheu, 'A, me pēhea hoki te tapahi mōu?' ka whakahoki a Ngaheu, 'Kia pērā i to Hoani Wehimira rā. He tau ake tēnā tāhae i a Romero.'

Ka kutikutihia a Ngaheu. Kaore hoki i tino rerekē atu i to Tāwhaki. Ka mutu, ka hoki rāua ki o rāua kāinga ki te whakapaipai i o rāua kākahu.

Ko te hate, me te tarau o Tāwhaki kei runga i te taiapa e iri ana kia maroke. No taua ata tonu i horoia ai e tōna whaea. Tae ake ana a Tāwhaki ka tahuri ia ki te haena i ōna kākahu. No te mea mo te kanikani aua kākahu ka whakaaro a Tāwhaki māna tonu e mahi, kia tino pai ai. He roa tonu e perehi ana, ka oti.

Tau ake ana te pō, ka puta mai a Ngaheu, kua mau kē ia, i ōna kākahu kanikani. Ka mea atu ia ki a Tāwhaki. 'E hoa, kia teretere! He aha kē to mahi? Ana, kaore anō koe kia reri noa.'

Ka whakahoki a Tāwhaki, 'E tama, i te mātakitaki kōmeke kē ahau. Taihoa, kaore e roa, ka reri ahau.'

Ka haere ia, ki tōna takiwā o te whare ki te whakamau i ōna kākahu. Kaore tonu i tino roa e ngaro atu ana, ka puta mai, ka mea atu ki a Ngaheu, 'E hoa māu e whakamau taku neketai, kia torotika ai?'

Ka whakahoki a Ngaheu, ka mea, 'E hoa kia tika koia te kōrero. Kaore koe e mea mai, kaore kē koe kia mōhio noa ki te whakamau tai. Haere mai.' Ka kata a Tāwhaki, haere atu ana kia whakamaua te tai. Ka mutu tēnā mahi, ka tahuri ia ki te whakapiata i ōna hū, ki te hinu i ōna makawe, ki te pani hoki i a ia ki te wai kakara. Mutu ana te whakapaipai ka haere a Ngaheu rāua ko Tāwhaki ma runga i o rāua hoiho ki te whare kanikani.

Tae atu ana, ka herea o rāua hoiho ki te taiapa, ka hunaia nga tera ki waenga mānuka, he nui hoki nga mea whānako tera o Parahaki. He tera tētahi taonga i tino whāia e te whānako. Ko ētahi anō, he hoiho, he merengi, he kānga, he pēke kānga kōpiro, he tuna. Ka kōrerorero a Tāwhaki rāua ko Ngaheu ki ētahi.