Other formats

    Adobe Portable Document Format file (digital text)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

The Ancient History of the Maori, His Mythology and Traditions: Horo-Uta or Taki-Tumu Migration. [Vol. III]

Upoko III

page 44

Upoko III.

E kui ma e, ka tahi hanga kino e,
Hara mai ki au, whakaiwi kore ai,
Kia kotahi te mate, mo roto i au,
Kia au iho ai taku noho, ki raro ra.
He rau maharatanga e te ngakau e,
Kia inumia atu i te ika tai heke,
Ko te toka tapu au, ki O-rua-nga ra e.
Uhia atu ai, e te rehu tai-toko
Hei whiu i au i konei, manioro noa ai e.
Tu ai ki te riri, ko wai e rongo ake,
Kua mate noa atu maua nei ki te wai.
Kia kaha e te ori (hau) tau pupuhi mai e,
Hei whiu i au, ki runga ki te rangi e,
Ki kona koutou tupekepeke ai, e,
Kapokapo kau ai o koutou ringaringa, i.

Ko Pou-Heni, Raua Ko Hine-Kau-I-Rangi.
(Nga-Ti-Kahu-Ngunu.)

Nga korero mo te taha kia Nga-ti-ira, tenei ka timata nei. Ka whawhai a Nga-ti-ira mo a ratou Maara kumara me a ratou rakau, ka pa te pouri kia Nga-ti-ira ka tahi ano ka tikina ka tangohia mai a Horo-Uta, ko taua waka no Tama-a-kawa mo Hiki-tapu mo Tu-a-kari-kawa, ka riro mai te waka ra ka utaina mai a Nga-ti-ira ka eke mai a Pou-heni, ka mauria mai te kumara me te kowhai, u noa mai te waka ra ko O-hiwa nei ka eke ki runga ki te Rae-o-kanawa, ka warea te iwi ra ki te tauawhi i ta ratou waka i te tahuritanga; tahuri rawa ake ona tungaane kua kore a Hine-kau-i-rangi, ka mahue te waka ra ka whai mai i to ratou tuahine, ko nga mea tenei i whai mai. Ko Hou-nuku, ko Hou-rangi, ko Taki-whenua, ko Taki-rangi, ko Pawa, ko Rongo-tope, ko Tai-kehu, ko Tari-toronga, ko Tapuke, ko Waha- page 45 paka, ko Koneke, ko Tane-here-pi, ko Karo-taha, ko Whio-roa, ko Tao-roa, ko Tapuke, ko Hi-wara, ko Te-hatoitoi, ko Ta-hore, ko Kura, ko Tu-te-pakihi-rangi, ko Taia-roa, me a ratou wahine ano, me Manawa-roa, me Hine-mataotao, me Te-ra-kume, me Mapu-hia-rangi, me Koia, me Waha-puku, me Tangihia-wai-tutu, me Ta-poto, me Tanga-roa-kai-tahi, me Hine-kapua-a-rangi, me Ia-ki-te-rangi, me Nenewha, me Wai-taramea, me Wha-kite, me Hine-huhunu-rangi, me Hau-ki-te-rangi, me Hina, me Whiti-anaunau, me etahi atu wahine. Koia to ratou tuahine, me to ratou tuakana hoki, ka tae mai ratou ki Te-mahinga, ko te mahinga a Hine-kau-i-rangi ka huaina e ratou nga ingoa mo nga mahinga a Hine-kau-i-rangi me nga wahi i noho ai aia, i haere ai hoki ia; koia nei aua ingoa me ona ritenga ano ko Te-horahanga i tona maro ko Te-horahanga-maro-tena, ko te miringa i tona Hei, tapaia ana ko Te-miringa-a-hei, ko tona whakauranga (karakiatanga) tapaia ana ko Te-whaka-uranga, ko te hokahokanga ko Te-hokahoka ano, ko te roa o tana tapuwae, ko Tapu-wae-roa tena, ko te riritanga ko Raparapa-ririki tena, ko tona tirohanga, tapaia ana ko Tirohanga tena, ko te wahi i tangi ai ia, tapaia ana ko Tangihanga tena, nona anake enei ingoa katoa, puta rawa mai ratou ki Tipa-roa (Tupa-roa) nei ka taona te umu kai ma te ara (te hunga i haere) ki tatahi, heoi kaore i hukea taua umu ra, e tao na ano, aranga (tapaa) tonu iho tena wahi, ko Umu-tao-roa, ka haere ano ratou ma ro (roto i te) ngahere puta noa mai nei ko Tai-harakeke, wharona tonu te kai manu e wharona tonu na te kai tahaa a Wai-paka, me te kai (nga) tahaa. Ka hoki ano ki ro (roto ki te) ngahere mahi ai, puta rawa atu ko Maunga-tapere, ko Maunga-haumi, mo Horo-Uta taua haumi ka tahi ka miia e Pawa tona mimi ka karanga a Pawa i te hekenga o tona mimi.

Tawhai mimi, tawhai roa,
Ka heke te wai o motu;
Hei ara ma tohona haumi.
Tawhaiwhai mimi,
Tawhai roa,
Ka heke te wai o Te-wai-roa.

page 46

Heoi ka poka mai ano ratou ki tatahi nei puta rawa mai ratou ko Whanga-ra nei rokohanga mai e tawheta (oke) ana tera te hokowhitu mau mahiti (topuni) a Pou-hei, ka kapiti nga niho i te mau mahiti, ka tahi ka miia e Nga-ti-ira o ratou mimi ka huahuaia kia wera taua wai, ka oarea nga waha, ka kowhakia ki te rakau ka riringi ai ki roto ka ora ka tahi ano ka haere ka tae ki Te-muri-wai; i Wherowhero, ka kite ratou i te Pua i Whaka-manu, ka tahi ka ki “E ko to tatou kainga tenei, ko Te-kuri tenei, ko Whaka tenei.” Na ko Te-pua to tera e riri ra ratou, ko taua waka i reira e takoto ana, ka tahi ano ratou ka tau ki raro ka noho ratou i reira, ka mahi kai ma ratou ka tiria (ngakia) te kumara a Hine-hakiri-rangi ko te maara i tiria ai, ko Manawa-ru; ko Mata-pia te kowhatu hei tao, ka tipu tana no te mea i aia te mohiotanga ki te Kowhai tohu mo tana maara, ko ta nga tungane, ko Papaka te ingoa, takoto tonu ka mate ta etahi no te mea i aia te kowhai ara te mohiotanga ki te wa e rere ai tana, ko ta nga tungane papa, takoto tonu ko Pa-paka te maara. Ko etahi o nga kumara o runga ia Horo-Uta he Pohue-waha-roa he Koiwi, e tipu na ano i te akau i tatahi.

Ka noho ko Ira i Turanga-nui, ka roa ka mahue ia Ira a kona tu rawa mai tana whare, a noho rawa mai i Paka-rae, ka tae mai a Paikea ki Whanga-ra noho ai, ka tae te korero kia Rua-wharo, ko Tu-pai i Pori-rua, i Aro-pawa, i Pa-tea, ka haere (hoe) ake raua i runga ia Taki-timu ki te kawe i nga kumara whakahere kia Paikea ki Whanga-ra, ka tae ki Whanga-ra a Rua-wharo a Tu-pai, ka kiia a Ira kia patua e raua hei whariki mo a raua kumara, mo te whitinga a Ue-nuku ia Rua-wharo kia hinga ki roto ki te kaharoa (kupenga); ka kii atu a Paikea “E taa ma e hara ake korua i te toto pu ki te toatoa puku korua ki te kupukupu ki to tatou tuakana; no rawahi (tawahi) mai nga take (hara) ka mau rawa mai ki konei (ki tenei motu) whakarite ai.” Heoi ka kore te kii patu ia Ira i kona ka ora a Ira, te take, mo te whitinga a Ue-nuku i a Rua-wharo, kia hinga ki roto ki te kaharoa (kupenga). E tika ana ano tona ingoa “Ko-te-kaha-whitia.” Heoi ka hoki a Rua-wharo raua ko Tu-pai ki o raua nei page 47 kainga noho ai, ka haere hoki a Paikea raua ko Ira ki U-awa noho ai, ka tu te whare o Ira ko Te-mata-te-ahu (mata-tuaahu) te ingoa, ka oti katahi ano nga rawa (taonga), nga atua i utaina mai i runga ia Horo-Uta ka kawea ki roto ki taua whare takoto ai, ko aua atua me nga karakia i utaina mai i runga ia Taki-timu ko te tino waka tapu tera o te manutanga mai i tawahi, ka tahi ano ka whaakina te kete (putea) o nga korero, ki U-awa ka tukua e Ira kia Whare-patari, hei tiaki. Heoi ka tipu (tupu) haere mai nei a tae noa mai nei ki tenei ao. Heoi ano enei korero i konei mo tenei taha.

Ko Rongo-Kako, Ko Tama-Tea. (Nga-Ti-Kahu-Gunu.)

I noho o matou tipuna (tupuna) i Hawa-iki i te tuatahi tanga o te noho ki te whenua, ko nga ingoa o aua tipuna a matou ko Rongo-kako, ko Tama-tea, ko Rua-wharo, ko Kupe, ko Ngake. Te take i maunu mai ai etahi o ratou ki te teretere haere, he whawhai na ratou ki a ratou ano, mo te tahi whenua, me etahi maara kai, ko te ingoa o aua maara kai (kumara) ko Tawa-runga, ko Tawa-raro, ano ka kino te whakatete a ratou mo aua maara ka tu ka whawhai, a ka mate i reira, ko Moenga-kura ko Moenga-toto. Ko enei tangata te tuatahi o te tangata i patua ki te turanga riri o mua.

Ko te take o taua whawhai, na te Hapu ki a Pou-nawa, a ko te hunga na ratou i hohou te rongo i mutu ai taua pakanga, ko Riri-noa, ko Muka-noa, ko Kai-pia, ko Kai whanaunga, ko Tama-tau-enga, ko Nuku-marae-roa, ko Rongo-marae-roa, ko Takataka-putea, ko Marere-a-tonga, ko Moha-nui-o-te-rangi, a mutu ana taua pakanga a noho pai ana te iwi. Muri iho ka putakea ano he pakanga, te take o tenei he wahine, ko te ingoa o taua wahine ko Are, kihai i roa ka mau ano te rongo a mutu ana tenei.

Koia ra nga take i mahue atu ai a Hawa-iki i o matou Tupuna, a ahu mai ana te hoe mai ka tenei wahi, ki te rapu whenua ma ratou.

Ko Taki-timu te ingoa o te waka i eke nui ai te hoko-whitu o te Hapu ki a Tata, a rere mai ana ratou i te moana nui a u noa page 48 mai ki enei motu ki te Ika-a-maui, ki Ao-tea-roa.

He tere no te rere o te waka nei no Taki-timu a he napi (tere) no tana rere i te akau o nga motu nei i tapa ai ano he ingoa mona ko Horo-Uta.

I a ratou e rere mai ana i te moana, he nui ta ratou mate i te kai kore. A he mea kii e ratou, ko te tahi ano o ratou me patu hei kai ma etahi ano o ratou, ka kiia e te kii ko Motoro te tangata hei (me) mate, a ka tae aia ki tana tamaiti ka homia eia kia patua; te ingoa o taua tamaiti raka (ra) ko Kaha-wai a ora ana a Motoro, ka kainga ko Kaha-wai, ka kainga ra a Kaha-wai a ka pau, ka noho roa noa ka hiakai ano te iwi ra, a ka kiia ano ko te tahi o ratou me mate hei kai ma ana hoa, ka kiia ko Te-angi me mate ka tae aia ki tana tamaiti ka homai kia patua; te ingoa o te tamaiti ra ko Koukou, ka patua a Koukou, a ka ora a Te-angi.

Ka rere ano a ka pau tera, ka hiakai ano te iwi, ra a ka kiia ko Te-ao-maro me mate, ka tae aia ka homai ana tamariki ko Tore-tore, ko Tu-angi, ko Tu-a-iwa, ko Kuku a ka homai kia patua hei kai ma te iwi i te waka ra, ka patua era a ka ora a Te-ao-maro.

Ka rere tonu mai a ka u mai ki uta nei: mei mate kai ano te iwi ra, mei pau aua tamariki a Te-ao-maro, a hia-kai ai ano te iwi ra a mei karangatia ki a Toi kia patua, aia a Toi penei kua tohungia e Toi ko te Ti, ko te Mamaku e patua kia ora ai te iwi e mate ra i te kai.

Ka u te waka nei a Taki-timu ki Tauranga a ka noho a Tama-tea i reira a ka rere tonu a Kupe, a Ngake, a Rua-wharo i runga ano i te waka.

Ka moe a Tama-tea i a Iwi-pupu, ka puta ki waho ko Kahu-ngunu.

A black and white diagram of the whakapapa of Kahungunu.

Ka rere te waka ra i Turanga a ka tae ki Wai-apu, U-awa, Nuku-tau-rua, a noho ana a Makaro te tamahine a Rua-wharo page 49 i reira, i u ratou ki waho atu o te Wera a ka waiho i reira he kai mana.

A i u ano te waka ra ki Te-wai-roa, ki Mohaka, a noho ana i reira ko te tahi ano o nga tamahine a Rua-wharo. Ka rere atu ra i reira, a pae noa atu i Maunga-rahiri a ko Maunga-rahiri te punga ki uta, ki Ruku-moana te punga ki te moana, a ka tukua ki uta i reira te tahi ano o nga tamahine ano o Rua-wharo ko Rangatira te ingoa o taua wahine, a ka waiho i reira etahi o nga kai i kai ai ratou i a ratou e rere mai ana i te moana i waiho etahi o aua kai ra i te wahi i u atu ai a Rangatira ki uta, hei kai mana ki tera wahi, te ingoa o aua kai ko te Kaha-wai, ko te Kuku, ko te Toretore, ko te Tu-a-iwa, ko te Tu-angi, ko te Pakake, ka rere ano te waka ra a ka tae ki Kopu-tau-aki a ka noho i reira ko te tahi ano o nga tamahine a Rua-wharo ko O-maku te ingoa, a ko te kai a tenei wahine ko Te-whangai-o-tama, te Pakake ko te Koro-ama, ko te Kaka, ka rere ano te waka ra, a Po-ranga-hau, a ka u atu ki uta i reira, ko te tahi ano o nga tamahine o Rua-wharo ko Tai-raka, a ko te kai a tenei wahine he Pipi he Tai-raki; ka rere ano te waka ra a u rawa atu i Rangi-whaka-oma a ka takoto i reira i a Kupe tana Waka-whenua-kapua-rangi. Ko te ingoa ko Ma-iri-rangi, a ka hoki mai ano a Ma-iri-rangi i tana haere ki Rangi-whakaoma, he mea hoki i haere aia a Ma-iri-rangi ki te tiki wai i reira, ma tana tamaiti ma Moko-tu-a-rangi i haere, ara i tonoa kia haere ki te tiki i taua wai, a haere ana aia i te akau o te moana a tae noa ki Ahi-tio, ka tu aia i te one, a kohatu tonutia iho aia, me te kiaka (ipu, tahaa) ano i te ringa.

Ka haere tonu a Kupe a ka whiti i te moana o Rau-kawa, a noho atu ana aia i tera tarawahi (taha). Koia nei etahi o nga waka i u mai ki enei motu Te-arawa, Tai-nui, Mata-tua, Kura-whau-po, Aotea.

Tama-Tea-Pokai-Whenua. (Nga-Ti-Hau.)

Ko Rongo-kaka te matua o Tama-tea-pokai-whenua, he tupuna aia no nga iwi katoa o nga motu o Ao-tea-roa nei me te Wai-pounamu, i haere mai aia i Hawa-iki, ko tona waka ko page 50 Taki-tumu (tupu), ko te rua o ona ingoa ko Horo-Uta: ko tona unga mai ki tenei whenua ko Turanga, ko te ika i hiia e tona tupuna e Maui, ka mahue atu a Taki-tumu i reira, ka haere mai aia ma uta, ka na te taku-tai o taua moana o Turanga ka haere mai a tae noa mai ki Ahu-riri, ka rere tana mokai ngarara ki roto ki Ahu-riri, ko te ingoa o taua ngarara ko Tapu-te-rangi, ka haere ano a Tama-tea ka ahu ki nga maunga i Ruahine ka tae aia ki reira ka poua tana rakau ki te whenua hei tohu mo te hokinga o tana tamaiti (tama) o Kahu-ngunu ko te ingoa o taua rakau ko Rakau-taonga i poua ki runga ki Te-onepu; ko te take i hoki ai tana tamaiti a Kahu-ngunu, i kite aia i nga karoro i whai mai i muri ia raua i runga o Rua-hine, e rere ana aua manu i runga tata ake ia raua a he kitenga no Kahu-ngunu i aua manu ka puta te whakatauki a Kahu-ngunu ka mea “Te karoro tangi tararau i runga o Tapu-te-rangi.” A tenei ano hoki te tahi o ana whakatauki “Te patiki taha nui o te Whanga-nui-o-rotu” ka puaki te kupu a Tama-tea kia Kahu-ngunu. “E aroha ana koe ki ta taua kainga?” Ka mea atu a Kahu. “E hara, he mihi noa ake naku” ka mea atu a Tama-tea “Ki te mea e aroha ana koe ki ta taua kainga, naumai e hoki” ka tahi a Kahu ka hoki ki Here-taunga(taonga) ka haere tonu ko Tama-tea, ka tae atu aia ki te tahi maunga nui, ka rere ano tetahi o ana mokai ngarara, ko Poho-kura te ingoa o taua mokai, a he ngarara ano hoki taua mokai nei. A ko Puke-o-kahu te ingoa o tetahi o nga mokai a Tama: ka haere tonu a Tama a ka tae aia ki te tahi awa nui ko Moa-whanga (Moe-wanga) te ingoa o taua awa, maiki (iti), ka tahi ka poua nga motumotu o tana kapura ki roto, koia te pounga o te motumotu o te kapura a Tama-tea, waiho ana hei Taniwha. Ka haere a Tama ka tae ki Whanga-nui, tae atu aia ki reira ka noho ki raro, ka tahi ka heru i aia ka putiki i nga makawe (mahunga) o tona matenga, koia te take o te ingoa o Putiki-whara-nui-a-tama-tea. Heoi ano taku kaha i mohio ai o te haerenga o Tama o te tahi o nga tupuna o tatou o te maori e kiia nei “Ko Tama-tea-pokai-whenua” na te tangi o te karoro koia i puta ai enei kupu i a Kahu-ngunu “E koro me haere koe page 51 ka hoki ahau i konei, kei te aroha ahau ki te karoro e tangi mai ra i te ngutu awa o Ngaru-roro.”

He waiata na Tama-tea-pokai-whenua:—

Kaore te whakama, e taia mai nei te ahi
A Tama-tea kai runga i au;
Tikina mai taia ki te patu, kai (kei) noho i te ao.
Maunga nui ai whakawai ai koutou i au.

Tama-Tea-Pokai-Whenua. (Nga-Ti-Mahuta.)

Ko Te-arawa te waka a Tama-tea, ka haere mai aia ki Te-awa-o-te-atua ki Rangi-taiki ki O-potiki ki Niu-waka, ki Whare-kahika ki U-awa, ki Turanga ki te Wai-roa, ki Ahu-riri, ki Here-taunga, ki te Matau-a-maui, ki Ngaru-roro ki Parapara ki Poho-kura, te hokinga o Tama-tea o Kahu-ngunu i reira ko te rakau i whatiia he Tawai hei tohu mo tona hokinga. Ka kite a Kahu-ngunu i te karoro i roto i te awa o Ngaru-roro, ka mihi aia, he aroha tona ki tena kainga, ka mea atu a Tama-tea, “Me hoki koe i konei,” ka mea atu a Kahu-ngunu, “Ae haere koe ka hoki ahau i konei,” whakaae ana a Tama-tea, ka haere mai a Tama-tea ka tae ki Rangi-tikei ki Tura-kina, ki Whanga-ehu, ki Whanga-nui, ka heru aia i tona mahunga. Ka mau tona tikitiki, ka tohia te ingoa mo te whenua ko Putiki-whara-nui-o-tama-tea-pokai-whenua. Ka hoe aia i roto i te awa o Whanga-nui, a ka tae aia ki te awa o Tara-roa ka whiua te pua (korito) ki te pari mau ai ka whakatupuria te harakeke ki runga ki te rakau kotukutuku (kohutuhutu) ka tae aia ki O-maka ka kore he taunga mo tana waka ka whakapikoa te kohatu koia “Te-kohatu-piko.” Ka tae aia ki Tau-po ka eke ki te waka. Ka hoe i te awa o Wai-kato ka tae aia ki te rere (ko O-rakei-korako pea taua rere) ka mate aia ki reira.

Ko ana tamariki ko Mahine-rangi, ko Rau-kawa, ko Waka-rere. Ko Tu-ronga te taane o Mahine rangi.

Kahu-Ngunu. (Nga-Ti-Mahuta.)

Ko Rongo-kako, tana ko Tama-tea, ko Whaene te tua-kana, ko Kahu-ngunu te teina,—

page 52

A black and white diagram of the whakapapa of Kahungunu.

Ko nga tangata katoa i a Whaene anake o te iwi o ta raua matua, a hokowhitu tonu i a Kahu-ngunu; he tangata kaiponu a Whaene a he tangata mangere ano hoki.

Ko Whaene to raua rangatira, ma te iwi e mahi atu he kai mana, he ika, he aha he aha, a ko nga ika kikino ma te iwi katoa, ko nga ika papai mana ma Whaene he pena tonu tana mahi ki nga kai katoa e mahia atu e te iwi ma ratou tahi, mc te titiro tonu atu tana teina a Kahu-ngunu (Kahu-unuunu) a ka tahi a Kahu-unuunu ka whakatakoto i te whakaaro mana ka taia te kupenga a ka oti, ka whiua ki te moana a ka karangatia e Kahu-unuunu te iwi katoa kia haere atu ratou ki te too i te kupenga ki uta, he tini te ika i te paenga mai; a ka wehewehea aua ika ra e Kahu-unuunu ma te iwi katoa, apitia atu nga ika kino me nga ika pai ma ia Hapu ma ia Hapu, a ma Whaene he pera ano hoki: ko nga mea pai ko nga mea kino, a ka rongo te tangata raka a Whaene ka haere mai ka patai (ui) ki te nuinga “Nawai i wehewehe nga ika nei.” Ka mea atu te iwi “Na Kahu-unuunu,” a ka mau a Whaene ki te ika, a taia atu ana te hiku o te ika ra eia ki te paparinga o Kahu-unuunu, he riri hoki nana mo aua ika i peratia ra te tuha e Kahu-unuunu, ka tahi nga tangata a Kahu-unu-unu te toko whitu i aia ka haere, a ka mahue tona tuakana i aia, noho rawa atu ratou i te iwi ra ia Nga-ti-porou, moe tonu atu a Kahu-unuunu i to reira wahine, a whanau ake nga tamariki a raua tokorua, a whakarerea ake aua tamariki me te wahine e Kahu-unuunu i reira, no aua tamariki nga tupuna o Nga-ti-porou.

A haere ana a Kahu-unuunu ratou ko tana hokowhitu tangata noho rawa atu i Nuku-tau-rua (roa), rokohanga atu ko tera iwi ra e noho ana i reira me ta ratou rangatira ano. Ko te wahine o taua rangatira he wahine pai, ko Rongo mai-wahine page 53 te ingoa o taua wahine; ko te tane he mangere, he pera ano me Whaene, tae atu ra ratou ki taua kainga, a ka po ka haere atu a Kahu-unuunu ma, ara ana tangata ki te tahi whare i whakaritea ma ratou; ko Kahu-unuunu i ngarea (tonoa) e te rangatira o te kainga ki to raua whare ko tana wahine moe ai, ka moe a Kahu-unuunu ka titiro ki te wahine a te tangata ra, ko te tangata ra raua ko tana wahine i te tahi taha o te whare ra moe ai, ko Kahu-unuunu ki te tahi taha o te whare ra moe ai, i ia po i ia po, a ka toko tonu ake te hiahia a Kahu-unuunu ki te wahine ra, a ka rapu whakaaro aia, mona e tata atu ai ki te wahine ra, a ka mea puku aia ki aia ano “Me mahi e au ki te kai,” a ka whakahau aia ki tana hoko whitu ra kia haere ratou ki te keri roi, a i haere tahi ano a Kahu-unuunu i tana iwi ki taua mahi; haere ana ratou ki nga parae i runga i te maunga i nga wahi ururua e tupu momona ai te roi, i nga wahi ko-raha i nga whenua momona i nga ngahere; a hoko-whitu te hunga ra, a hoko whitu hoki paihere roi, ka pikau te hunga ra i a ratou paiere (paihere) roi, a ka tae mai ki te puke-puke i runga ake a te kainga e nohoia ra e te wahine ra raua ko tana tane mangere, ka mea atu a Kahu-unuunu “Me huihui a tatou paiere roi kia kotahi ano te paiere,” a ka whakaae te iwi a Kahu-unuunu, ka paeherea nga roi ra, a ko te tiketike o te paiere ra kotahi me te hamanga, ka tahi ka tukua iho te paihere roi raka kia taka iho i taua pari, ka rere iho ra te paihere ra a ka tae iho ki te marae o te kainga ra, ki te kainga o te iwi mate kai ra, ki te kainga o te iwi ra ratou ko te wahine ra; tana koheretanga o te paiere ra, kapi katoa waenga marae, tana whakatikanga o te iwi ra ki te kohi roi, ka kite hoki i te kai mana, he iwi hemo kai hoki taua iwi, a ka mea ratou, “Ka tahi ano te tangata uaua ki te mahi kai.” A ka kai te iwi ra i te roi, a he Paua te kinaki, ruku ai te Paua i te moana, a kahore e maha e riro ake i te hohonu o te wai.

Ka noho ano te tangata nei a Kahu-unuunu, a toko tonu tana hiahia ki te wahine ra, a ka patai (ui) atu a Kahu-unuunu ki te tangata whenua ka mea atu, “Nohea nga paua e kainga nei e koutou.” Ka mea atu te tangata whenua, “He mea ruku ki te page 54 moana he hohonu noa atu, ma te manawa roa anake ka riro ake te tahi paua mana.”

Ka whakaaro ano a Kahu-unuunu, me whakatatae eia ki te ruku paua; ka haere aia ka noho i te pareparenga o te moana, ara ki te hiwi whenua e titiro iho ai ko te moana, a ka kite atu aia i te kawau raka e ruku ana i te moana, a ka whakataetae aia ki taua kawau, me kore aia e rite te toko o tana manawa ki to te kawau ra, ka ruku te kawau ra ki te wai ka whakahua puku a Kahu-unuunu i tana whakataetae: ka ki puku aia ki aia ano i nga kupu nei,—

Pepe tahi,
Pepe rua,
Pepe toru,
Pepe wha,
Pepe rima,
Pepe ono,
Pepe whitu,
Pepe waru,
Pepe iwa,
Ka ngahuru,
Ka ea ea
Ka eke kei uta.

Ka kumua (whakakopi tonu) te manawa o te tangata nei, ka puea te kowau ra, e kumu tonu ana te manawa o Kahu-unuunu, e toru rukunga o te kawau ra, e toru puea-tanga, ka tahi ka taa te manawa o Kahu-unuunu.

Ka tahi ka whakaaro a Kahu-unuunu, ka taea eia te ruku te toka paua a te iwi nei: mei kotahi ano rukunga o te kawau ra, a ka taa te manawa o te tangata nei, kua whakaaro aia, e kore e taea eia te ruku te toka paua nei.

Ka tahi aia ka whakahau i tana hokowhitu kia taia he kori kupenga nei hei kete paua, a ka oti te kori, tona teitei na o taua kori, ka mea ano te tangata nei, whiria he taura (whakaheke), a ka oti aua taura, ka haere aia me tana hoko-whitu, me etahi o te tangata whenua, hei whakaatu i te toka paua, tae atu ka hoe te waka ra, a ka rere a Kahu-unuunu ki te wai a ka kau aia, ka paiherea nga taura ra ki te kori, a ka mea atu aia ki tana nuinga “Ki te kumekume au i te taura, kumea e koutou nga taura.” Katahi te tangata ra ka ruku, ka page 55 tatu aia, ka opehia te paua a ki noa te kori ra, a ka tatari te nuinga ki te roa ona te kukume i te taura hei tohu mona kia kumea ake, ka mea ratou “Kua mate pea,” a no tana kume-kumenga i te taura, ka mohio ratou kei te ora ano aia, ka tahi ka kumea nga taura e te iwi ra, a kihai ano i tata mai te kori ra ki uta, kua puta tera te kori paua ra ki runga i te moana, a kihai i taea te too ki uta: a kau atu ana a Kahu-unuunu ki uta, tona haerenga mai o tera o te tangata whenua, ki te harihari (mau) paua hei kai mana, a kihai i taea te hari (kawe) pirau noa iho, a ka whaka-moemiti te iwi tangata whenua ki te uaua o Kahu-unuunu ki te mahi o te kai. Tera hoki pea kua titiro te wahine ra ki te mahi a te tangata nei a ka whakaaro pea a Kahu-unuunu kaore e tata wawe te wahine ra ki aia, e riro ai i aia, a ka mea atu aia ki tona nuinga. “Ki te kai koutou i te paua, ko te hua me homai maku,” a ka penatia e te nuinga ko te hua o te paua ka tiakina ka hoatu ma Kahu-unuunu, ka kai aia i aua hua, a ka ki tana puku, ka po ka haere ano aia ki te moe, ki tana moenga ra ano i te whare a te tangata mangere ra raua ko tana wahine, ka moe ano aia i te tahi taha o te whare, ko te tangata raua ko tana wahine ra ano i te tahi taha o te whare moe ai, ka moe whakatorouka a Kahu-ngunu; nawai a ka warea te tangata ra, raua ko tana wahine e te moe, ka kokona te hau o roto i te puku o Kahu-ngunu, na nga hua o te paua, i koko ai te hau i roto i te puku, he mea hoki e rua nga kai a te maori e koko ai te hau i te puku ana kainga aua kai; he Tawa tetahi, ko te tawa he mea topa ki te hangi ona hua, he mea pera te tahu me te tahu hangi karaka nei, otira e kore e roa te hua tawa ki te wai ka kainga, a he hua paua te tahi, e kore te tou e noho i te hengo tonu i te roa o te po ana kainga aua kai nei. Ano ka rongo a Kahu-ngunu ki te hau o ana hua i kai ra kua koko ake, ka maranga aia ki runga, te kaha ano tana haere atu ki te taha o nga waewae o te tangata raua ko tana wahine, hurahia ake te remu o to raua kakahu moe, pihia atu te pihi o tana tou ki roto ki taua kakahu i hurahia ra eia, a kopia iho ano nga remu o te kakahu ra: e moe taupoki ana te page 56 tangata ra raua ko tana wahine i roto i nga kakahu, te tino haerenga o te piro o te tou o Kahu-ngunu i pihia atu ra, tana putanga atu ki te ihu o te tangata ra raua ko tana wahine, anana ta te roke kai hua paua pai hoki, na te piro no ano i patu i nga ihu o te tokorua e moe ra; te ohonga i oho ai, ka ngangare te tangata ra raua ko tana wahine, ka mea atu te tane ki tana wahine “E Hika nou te kumu e hau ra” ka mea atu te wahine “E Hika nou ra,” ka mutu te ngangare ka moe ano raua.

Kei te kata puku tera a Kahu-ngunu, a ka warea ano te tangata ra raua ko tana wahine e te moe ano, ka haere atu ano aia ko taua mahi ano ana i mahi ra, a i rangona e te tangata ra raua ko tana wahine ki te piro a te mahi a Kahu-ngunu e patu ana ki o raua ihu, ka oho ano raua, ka ngangare ano, ka patua te wahine ra e tana hoa, a ka kohukohu (kanga) atu aia ki tana wahine, ka kupu kino ki nga matua ki nga tungane o te wahine ra, a kihai hoki raua i mohio na Kahu-ngunu taua pihi tou ra e piro nei raua. E kata puku mai ra taua nanakia ra ki ana hoa e ngangare mai ra.

A na te patu me te kanga o taua tangata ra ki tana wahine ka haere te wahine ra ki ana matua korero ai, a ka pouri te whaea o te wahine ra, me ana whanaunga ki te kanga a tana tane ki aia, ka pouri nga whanaunga o te wahine nei ki ta ratou kotiro, ka mea atu te whaea ki tana tamahine “Me haere koe ki a Kahu-unuunu hei tane mou, kaua e hoki ki to tane he mangere aia, ko Kahu-unuunu hei tane mau, ko te tangata uaua ki te mahi kai.” I penei ai koa te kupu a te kuia ra, no tana kitenga i te paihere roi ra, me te kori paua ra.

Ka whakaae te wahine ra ki te kupu a tana whaea, ka herua te mahunga o te kotiro ra e te whaea, tiaina iho nga raukura, me te Toroa, me te Amo-kura, ona raukura. A whakakakahuria iho ki te kaitaka haere ana ki te moe i a Kahu-unuunu, a moe tonu iho hei wahine mana, tiro-tiro kau ano te tane tuatahi, ara te tane tupu kua riro ra tana wahine i te tangata ke, na taua tainanakia nei i mahi nukarau ki te piro o tana tou.

page 57

Ka moe nei a Kahu-unuunu i taua wahine, a ka hapu ta raua tamaiti, a ka whanau, tapa iho te ingoa ko Kahu-kura-nui, ta Kahu-kura-nui, ko Tu-puru-puru, ta Tu-puru-puru ko Te Rangi-tu-ehu, ta te Rangi-tu-ehu ko Tu-aka, ta Tu-aka ko Ma-hina-rangi. Ka moe a Ma-hina-rangi a Tu-rongo ka puta ki waho ko Rau-kawa.

A black and white diagram of the whakapapa of Raukawa.

Tama-Tea-Pokai-Whenua. (Nga-Ti-Kahu-Ngunu.)

Na i ana, kia mohio mai. Ko Rongo-kako te matua tane o Tama-tea, a koia te tupuna o nga iwi katoa o enei motu i Ao-tea-roa nei. I rere mai a Tama-tea i runga i tana waka i a Taki-tumu ara i a Horo-Uta i Hawa-iki a u mai ana aia ki Turanga, i te tahi wahi o te ika o tana tupuna a Maui i huti ai i te moana. Ka mahue i aia tana waka ki reira ki Turanga a ka haere mai aia ma uta, ka na te takutai a tae noa aia ki Ahu-riri, a ka oma tana mokai ngarara, a Tapu-te-ranga i reira, ka ahu ki uta ki nga maunga. Ka haere tonu a Tama-tea a tae noa ki Rua-hine, a i whakaturia eia tana toko, ko Rakau-taonga te ingoa ki te wahi e kiia nei ko Te-onepu, hei tohu mo te wahi i hoki ai tana tama a Kahu-ngunu. Te take i hoki ai a Kahu-ngunu, i kite aia page 58 i nga Karoro e rere ana i runga i Rua-hine, a e tangi iho ana, a ka mea atu a Kahu-ngunu ki tana papa ki a Tama-tea “E hoa, haere koe i tau haere, ka hoki au i konei, he mea naku ki te tangi o nga Karoro o te ngutu awa o Ngaru-roro.” Ka mea atu a Tama-tea ki tana tama ki a Kahu-ngunu-matangi-rau “E aroha ana koe ki to kainga?” Ka mea atu a Kahu-ngunu “Kahore, he mapu (kuha) noa na taku manawa.” Ka mea atu ano te papa “Ki te mea he aroha tau ki to kainga, haere mai, haere e hoki.” A ka hoki a Kahu-ngunu ki Here-taunga, a ka haere tonu a Tama-tea a tae noa ki nga pae maunga o uta, a ka rere ano te tahi o ana mokai ngarara i reira ko Poho-kura te ingoa o tenei. Otira i toe mai ano te tahi o aua mokai ngarara ki aia, te ingoa o tenei ko Puke-o-kahu. Ka haere tonu a Tama-tea, a ka tae aia ki te awa i Moa-whanga, ka poua eia nga motumotu o tana ahi ki roto ki taua awa; na reira tenei whakatauki “Nga motumotu o te ahi a Tama-tea.” He mea i poua ai aua motumotu ahi ra, kia tupu taniwha ai aua rakau. Ka haere aia ma te akau o te moana, a rere ana tana kuri ki te moana, a whakataniwha tonu atu. Ka haere tonu a Tama-tea a ka tae aia ki Whanga-nui. Ka noho aia ka heru i tana mahunga, a he mea putiki eia; na reira te ingoa o taua wahi i kiia ai ko “Te putiki-whara-nui-a Tama-tea.” Koia na nga korero e mohiotia ana o tera tupuna o matou o Tama-tea-pokai-whenua.

Nga wahine a Tama-tea, ko Iwi-rau, ko ia te matua wahine o Kahu-ngunu-matangi-rau. A ko Mahaki-roa te tua rua o ana wahine, a nana enei tamariki, (1) ko Ko-au-tama-aki-roa, (2) ko Kahu-nui, (3) ko Apa, koia te tupuna o Ngati-apa o Rangi-tikei.

Kahu-Ngunu. (Nga-Ti-Kahu-Ngunu.)

Ka haere mai a Kahu-ngunu i Tauranga he kakari te take ana, a o Paoa raua ko Whaene ki aia i haere mai ano hoki a Ira-nui i taua heke ka tae ki U-awa ka moe ia Hinga-roa, ka haere mai a Kahu-ngunu ka tae mai ki Titi-rangi. Kei Turanga-nui i Wai-pawa a Rua-pani e noho ana. Ka po ka patai a Kahu- page 59 ngunu, “No wai te ahi e ka mai,” ka kia atu, “Na Rua-pani.” Ao ake te ra ka ara-hina a Kahu-ngunu ki te pa o Rua-pani, no te taenga atu ka moe ia Rua-rere-tai; ko Rua-herehere-tieke ia Rongo-mai-wananga, ko Rua-roa ia Rahiri-momori ko Kahu-noke ia Kahu-kirokiro, ko Tama-tea-kuku ia Hine-te-ra, ko Tu-te-kohi ia Hine-te-wai. Ka puta atu nga rongo o Rongo-mai-wahine ka haere mai a Kahu-ngunu ki Te-wai-roa ki te wahi totara, tae mai ki Te-mahanga ka moe ia Hine-pu-ariari ka ore i o te ure o tera ki roto ia Hine-puariari, a ka tae te rongo kia Rongo-mai-wahine o te atahua o Kahu-ngunu me te nui o te ure, ka whakatauki a Rongo-mai-wahine. “Nana i haere mai ka whakapaepae noa; tenei te kopua rahi tawhiti waha nui a Te-ati-hau,” ka haere atu a Kahu-ngunu ka tae ki Kahu-tara, i reira a Rongo-mai-wahine ia Tama-takutai; ko Rapua-i-te-rangi i tana hoa, ko Moe-te-kakara, ko Hine-kumu ko Whaka-ruru-a-nuku, ko Tu-kapua-rangi ko Te-aio-rangi ia Hine-tua, ko Tawhi ia Tu-te-wana-a-tai, ko Mokai-tua-tini ia Tau-kiekie, ko Hine-kahu-kura ia Kuku, ko Rangi-ta-wau ia Kiri-mamae, ko Manu-pokai ia Whai-ta, ko Hine-waka ia Taki-moana, ko Hine-auta ia Te-uhu, ko Tama-i-ua-te-rangi ia Mata-hina-te-rangi, ko Rangi-mata-moana ia Mai-ranga, ko Rangi-katia ia Hine-matire-rangi, ko Mate-roa ia Te-matenga, ko Mangumangu i tana wahine.

Ka rua nga ra e noho ana a Kahu ratou ko tana ope e toru te kau, ka ki a Kahu-ngunu “Ka haere tatou ki te kari (keri) aruhe,” ka oti te kari te aruhe, ka mea etahi kia tirahatia, ka ki tera “Kaori kia kotahi tonu te tiraha,” he aka torotoro te whitiki, a ka oti te tiraha (paihere) ka hurihurihia, a ka hangai ake ki runga o te kainga ka hurihia kia taka atu ki te kainga, ka kapi tonu nga whare katoa o te kainga ra i te paihere aruhe nei, ko te kohi anake a te wahine ki tona whare ki tona whare, ka whakamoemiti te wahine o te kainga ra ki a Kahu-ngunu, ka kawa i te aruhe. Kaore nga wahine e haere ana ki te mahi paua, ka ki a Kahu-ngunu “Haere tatou ki tatahi.” Ka tae ki tatahi ka noho i te taumata ka kite i te kawau e ruku ana ka ki atu a Kahu-ngunu “E pepa koutou ki te kawau ra,” a ka pepa te page 60 iwi ra kaore rawa i taea, ka ki atu tera a Kahu “Maku hoki e pepa” a ka rima nga eanga o te kawau ra kaore ano tangata ra i nga i te ono ka nga, ka mea “Era toku manawa e roa atu,” ka pepa ano ia, a te kau ma rua nga eanga o te kawau ra katahi ano ka nga te manawa o Kahu-ngunu; ka ki a Kahu “E noho koutou maku e ruku he paua ma tatou,” ka riro te kupenga ra ko te taura i waiho i uta kotahi tonu te tupoutanga o Kahu ka ki te kupenga ka kau mai ki uta, ka kumea mai e ona hoa taua kupenga ki uta ka mauria nga paua ki te kainga; ka taute tena wahine tera wahine kapi tonu te pa ra, ka kai te tini i te paua, ka noho tonu a Kahu-ngunu, ko nga hua anake tana e kai ai, no te marutanga o te hua paua katahi ano ka kainga eia. Ko Tama-taku-tai i te Mata-ao, ko muri mai ko Kahu-ngunu. Ka moe a Taku raua ko tana wahine, a ka tae a Kahu ki raro i te remu o nga kakahu whaka kikihi ai i tana kumu; ka mahue te wahine i a Tama-taku-tai ka moe ia Kahu-ngunu; ka puta ki waho enei tamariki ko Kahu-kura-nui, ko Rongo-mai-papa, ko Tama-tea-kota o raro iho, ko Tau-hei-kuri. Nga uri a Tama-taku-tai, ko Rapua, ko Hine-rauwiri. Ka too (hapu) a Hine-rau-wiri i roto i te kopu o Rongo-mai-wahine, ka tae mai te rongo kia Tama-tea i Tauranga, ka whakatika mai me tana ope ko Te-ponga-tawhao he kainga, he kainga i te ponga tena, ko te rerenga o te Pare-tao i te waewae koia te Pare-ta-ngahuehue; haere noa ka kopae, i te wahi ra nei i te patunga a te kai, kopae ai; Ko-te-ngarara-whakaware, ka tupuhitia te tangata i te kainga i te manu ko Te-matuku-tai-here-koti. Ka tapa enei hei ingoa e Tama-tea; ka tae mai ki Te-wai-roa ka kitea, he wahine ia te tamaiti i awhitia ra e Kahu-ngunu ka tapaia ko Hine-rau-wiri, na Tama-taku-tai ano ia taua tamaiti. Ka hoki a Tama-tea ma tatahi whakataki ai ia Ira-nui, ka roa mai a Tama-tea ka whakatika mai a Rangi-nui ma uta ma te ara o tona papa, ka tika ke atu ia te Papa ma tatahi ka tae atu ki U-awa ki te kainga ia Hinganga-roa ki Manga-kuku ka tangi ki tana tamaiti me tana tamahine, ko Taua te tamaiti a Ira-nui. Ka waiho nga tangata, ko Te-aho-waiwai, ko Te-maro-kora-hunga ko te Pupu-taka ko Ngati-hine page 61 ko Te-ngutu-au, ko nga Hapu enei i waiho hei mahi kai ma tona mokopuna, ka haere a Tama-tea ka tae ki Tauranga tae rawa atu kua riro mai a Rangi-nui ki te whakataki i tera ka aroha, ka aroha ano tera ki a Tama ka noho ra tera mate tonu atu ki reira. Ka tae mai ra a Rangi-nui ki Haunga-roa i te Wai-roa (he peka no te Mimi-o-pawa) e hanga ana e Ha-moko-rau i te whare o Tama-tea-a-moa ka tohutohu atu a Rangi-nui ka karanga atu “Neke mai neke mai to toki,” a neke atu a neke mai, ka mahue te toki, ka tae atu ki te kainga ka ki atu “Tahuna he umu mo a tatou tangata kei te hanga rau ki au” ka ka te umu ra kei te tarai a Rangi-nui i nga kaho ra e wha nga kaho kotahi tonu te toki ka oti ena, takoto atu e wha pena tonu te mahi oti noa nga kaho o te whare nei, ka whakahau a Rangi-nui ki tona iwi “E ta ma tatou ka haere ka mate tatou kei te akiaki a Tama-tea-a-moa tikina atu a tatou tangata totoia mai patua” Ka ki atu etahi “Taihoa e patu tikina torona te mahi a tangata ra” whakaputa rawa ake e takoto ana nga kaho ra ka atahua tera, ka au atu a Rangi-nui ka tikina ka whaia kaore i hoki mai, ka tonoa atu e Tama-tea-a-moa a Kura-pori hei whai haere, whaia to tungane kaore e mau, ka haere a Kura-pori mau rawa atu he kainga ke e noho ana. Ka moe a Kura-pori, tana ko Ue-nuku-whare-kuta ka rongo mai a Tama-tea-nui kua whanau te tamahine a te tama ka homai nga tangata hei mahi kai ma te mokopuna; ka homai hoki nga tangata mo Ra-kai-hiku-roa hoki na Ue-nuku-whare-kuta; ko Te Rau-tangata, ko Puku, ko Kahu-tapere. I tupu te kumara he “Au-titi” te ingoa, me “Te-kura-o-kupe,” me etahi atu i tupu ki Rata-nui i ko atu o Wai-apu.