Other formats

    Adobe Portable Document Format file (digital text)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

The Ancient History of the Maori, His Mythology and Traditions: Horo-Uta or Taki-Tumu Migration. [Vol. III]

Upoko IV

page break

Upoko IV.

E muri koe ahiahi ra,
Tango mai te korero o namata,
O nehe rawa, o nga kahika.
E kei runga riro,
Kei a Kahu-ngunu,
Ko te manu hou nei e, te Moa
Hei tia iho mo taku rangi.

Tama-Tea, Raua Ko Rongo-Kako.
(Nga-Ti-Hau.)

Te rerenga mai o Taki-tumu ka u ana ki Tauranga ka mahue atu a Tama-tea i Tauranga a ka riro mai te waka ia Rongo-kako, ia Kupe, ia Rua-wharo, ia Ngake, ka tahi ka rere mai ka u ki Turanga ka waiho etahi tangata i reira me ana kai, ka rere mai ano ka u ki Te-mahia, ka noho etahi tangata i reira ka whakapaea te Pakake ki uta hei kai ma ona tangata o taua wahi; ka rere mai ka u ki Ahu-riri ka waiho ko te tama a Rua-wharo i reira ko Ranga-tira te ingoa, me ana pipi hei kai mana; ka rere ano te waka ka u ki Kopu-tau-aki, ka whakarerea iho i reira ko Maku he wahine, he tamahine ano na aua tangata, ka waiho i reira he kai mana he Whangai-o-tama, he Pakake he Moki, ka rere ano te waka ra ka u ana ko Po-ranga-hau, ka tahi ka waiho he pipi, tona ingoa he Tiraki, ka rere ano te waka ra ka u ki Te-wai-nui, ka waiho i reira tana tama a Mata-ngi-a-whiowhio tana kai he karengo; ka rere ano ka u ki Aki-tio ka waiho i reira ko Moko-tu-a-rangi he wahine he tamahine na Kupe, tana kai he korokoro; ka rere ano ka u ki Rangi-whakaoma page 63 ka noho i reira e rua nga ra i whakata ai te ngenge i a ratou i te hoenga atu i te moana, ka tahi nga tangata ra ka korero kia whakataetae raua ki te hanga waka ma raua, ka ki atu te tahi “Ae, waiho kia ahi-ahi ka whakataetae ai taua.” Nga tangata nei ko Kupe te tahi, ko Ngake te tahi, po iho ano ka tahi ka whaka-taetae nga tangata nei, ka kawe tetahi kia oti wawe tana, ka kawe te tahi kia oti wawe ko tana, no te tu a pouri i timata ai raua i ta raua mahi whakataetae a tae noa atu ki waenganui po, kua oti ta Kupe, kua tikarotia tera kua awatea, kaore ta tetahi i oti; ka hane tetahi, koia i aranga (tapa) ai te ingoa o ena waka ko Rangi-whaka-oma te tahi ko Kapua-rangi te tahi. Ka rere ano te waka nei a Taki-timu ka u ana ko Matakitaki, ka waiho ana tamariki i reira, tokorua ko Rere-whaka-itu, ko Mata-o-peru, ko nga kai ma ena tamariki a ratou he taro anake, ko te kinaki he powhata, no ta ratou nohoanga ki taua wahi ka tahi ka matakitaki atu ki tera motu, ka aranga te ingoa o taua wahi ko Matakitaki, kai (kei) reira. Ka rere u rawa atu ko Te-rimu-rapa kai reira ano tona ure (toki kowhatu) e tu ana kai (kei) te ngutu awa o Whanga-nui-a-tara (Po-neke), ka tahi ka rere ki tera motu ki O-takou ka tae ki Raukawa ka wharere (whakarerea) iho te Whatu-kai-ponu ki reira, koia e uaua na te waka ki te hoe ki tera motu.

Pawa Raua Ko Hou-Nuku. (Nga-Ti-Kahu-Ngunu.)

Mo Horo-Uta enei korero. He waka tango o Horo-Uta. Ko taua waka, na Tama-kawa, na Hiki-tapua, na Tua-kari-kawa, na Pawa i tango mai ki ai hei ara mai mo ratou. Ko nga tangata tenei i eke mai i runga i taua waka nei ko Hou-nuku, ko Hou-rangi, ko Hou-atea, ko Hou-arero, ko Hou-taketake, ko Taaki-rangi ko Taki-whenua, ko Pawa, ko Tari-toronga, ko Koneke, ko Tane-here-pi, ko Te-paki, ko Te-kura, ko Waha-paka, ko Whio-roa, ko Tao-roa, ko Tapuke, ko Rere-pari, ko Tai-kehu, ko Tu-tapa-kihi-rangi, ko Karo-taha, ko Tai-a-roa, ko Te-hirea, ko Manu-rewa, ko Tu-mata-haia, ko Mahau-tu-tea, ko Tahore, ko Tane-whai-kai, ko Pa-rutu, ko Rangi-tu-roua, ko Tahu- page 64 karanga, ko Ta-raua, ko Toki-puanga, ko Te-a-maru, ko Ira, ko Te-iki-rangi, ko Hiki-te-pa, ko Hiwara, ko Te-ha-toitoi, ko Rourou-a-tea, ko Rongo-topea, ko Nga-rangi-ka-ihia, ko Taane-toko-rangi, ko Timu-rangi, me etahi atu. Ko nga tino wahine enei o taua waka katoa, haunga te mano nei. Ko Makawe-uru-rangi, ko Mapu-hia-a-rangi, ko Hauhau-i-te-rangi, ko Te-roku, ko Te-manawa-roa, ko Hine-mataotao, ko Hine-hau-ki-te-rangi, ko Hine-huhu-rangi, ko Kite-rangi, ko Hine-ruruhi-rangi, ko Hine-hehei-rangi, ko Whiti-anaunau, ko Koia, ko Tangi-wai-tutu, ko Hine-kapua-rangi, ko Tanga-roa-kai-tahi, ko Ta-poto, ko Hine-raukura, ko Taka-paheke, ko Matangi-rau-angina, me etahi atu.

Ko te wahi i u ai ratou ko O-hiwa. Ko te kowhatu i eke ai a Horo-Uta ko Tukerae-o-kanawa te ingoa, ka mau te waka nei i konei ka rere a Hine-kau-i-rangi, ki uta me te tini o te wahine, e kiia ana e rua rau hokowhitu. Ka tahuri ratou ki te mahi i to ratou waka, tahuri rawa ake kua kore to ratou tuahana a Hine-kau-i-rangi.

Ka rewa etahi o ratou ki te whai i to ratou tuahine, ka tae ki nga wahi i noho ai to ratou tuahine ka tapaa e ratou te ingoa, pena tonu ta ratou mahi ki te tapatapa haere i nga nohoanga i nga ngakinga i nga taumata, ko ratou tonu ki muri ko to ratou tuahine tonu ki mua haere ai, tae rawa atu ratou ki Tupa-roa, kaore ano te hokowhitu o Pou-heni, mau Mahiti, mau Pu-ahi, mau Paepae-roa, mau Kakahu-maori. Ko to ratou ara i tika ma tatahi haere ai ko tera (te ara) tapu tenei o Pou-heni, kaore he mau kai, kaore e mau ahi, kaore he tangata noa tahi, tapu katoa te tangata, haere noa ai, ka noho noa iho, ka tuohu noa iho tapaia (huaina iho) ana o ratou nohoanga ko Po-ure-tua, ka ngaro ano ratou ki ro (roto o te) ngahere haere ai puta rawa atu ratou ko Tai-harakeke, i taua takiwa ano ko te wahi tera i tu ai te kai taha hinu a Awa-paka, e wharona ana i enei ra. Ka ngaro ano te iwi ra ki ro ngahere haere ai puta rawa mai te iwi ra ko, Ana-ura ka takoto ano ena umu kai a ratou, ka ngaro ano te iwi nei ki ro ngahere haere ai puta rawa mai ko Whanga-ra, page 65 no te taenga mai ki reira ka noho ano tira tapu o Pou-heni kua mate, e muia ana e te Rango, he mate kai te take, kua kati noa atu nga niho, ka tahi ano ka hikaia te ahi tapu, ka miia nga mimi o te iwi nei ki roto i nga Ipu, ka whakaweraweratia ki te ahi ka werawera ka wherahia ki te rakau nga waha, ka tuwhera ka ringitia te huahua mimi nei ki roto ki nga waha, ka werawera a roto o nga tinana ka ora te iwi nei i konei: ka haere ano te iwi mahi, ka waiho he ahi ma (me) te tahua kai, me nga mea hei patu kai ma ratou.

Ka tahi ano ka rewa te ope nei, ko nga tangata i aia nga mea patu kai; ko te kuri ia Te-paki, ia Ko-neke te tao, ia Taane-harepi te here manu nei, ia Kahu-tore te Koropa tuna kai; ia Kura te Hinaki tuna: me te tini noa atu o te tangata hei mahi kai ma ratou ko etahi hei mau i nga atua o te ope nei. Heoi ano te iwi ora ko Nga-ti-ira anake, tae rawa mai ki Turanga nei i reira a Ira a Kei-wa, e noho ana, takoto rawa ake a Horo-Uta i Te-muriwai, ka noho ratou i reira noho ai ka kitea a Whakamanu, he pua manu tera no tawahi mai ano tera pua, me Te-kuri-a-pawa, he kowhatu tera: ka pumau ta ratou noho, ka roa ka hoki ano ratou ki nga wahi ano i haere mai ai ratou tae noa atu ki Te-kere-u ki te wahi i tomo mai ai ratou ki ro ngahere ki te whai i to ratou tuahine ki te rap a (rapu) haumi hoki mo Horo-Uta; koia a Maunga-haumi, a Kai-kamakama he maunga tenei: Ka miia a Pawa tona mimi hei kawe mo Maunga-haumi. Ka tawhai mimitia e Pawa tona mimi tona kupu i reira:—

Tawhai mimi, tawhai roa,
Ko heke Motu tenei awa.
Tawhai mimi, tawhai roa,
Ka heke ko te Wai-roa tenei.

Enei awa e rua a Te-motu, a te Wai-roa, he mimi no Pawa. Ka mahue atu taua haumi, kaore hoki i tae kua riro mai nei hoki te waka kei te Wai-roa. Tae mai ki Tu-ranga nei he mea mahi e ratou ki te hanga i te wa i pakaru ai ka oti.

Heoi tenei.

page 66

Pawa Raua Ko Tai-Pupuni (Nga-I-Porou.)

Te take i tahuri ai te waka o a tatou tupuna, ara te waka nei a Horo-Uta, koia tenei, me whakamarama ake e au kia tatou.

Ko Horo-Uta te waka o a tatou tupuna o mua, nana i mau mai te kumara i Hawa-iki ki enei motu, a ko te kupu tohutohu enei a Kahu-kura ki a Pawa, ki a Tai-pupuni, ki a Tai-wawana, ki a Rangi-tu-roua, ki a Hou-taketake, a ki era atu tohunga hoki o taua waka, i mea atu a Kahu-kura ki a ratou. “Haere ra e hoe. Kaua e apitia a Rongo-marae-roa ki a Ariki-noanoa, kei riri a Rongo-marae-roa a ka mate koutou, engari kia kotahi tonu o aua atua nei ki runga ki ta koutou waka, ko Rongo-marae-roa anake, ko te atua o te kumara. E kore e tika kia utaina tahitia hoki a Ariki-noanoa, te atua o te aruhe i a Rongo-marae-roa.”

He atua ano te atua o te Aruhe, a ko nga he e kore ai taua atua nei e utaina tahitia ki te atua o te kumara, ko te tununga o te aruhe ki te ahi, me te titohea i roto i aia, a ko taua titohea ona te take o nga pepeha e ki nei mo te kawa o te kai, “Te titohea o te aruhe,” “Te mangeo o te taro,” “Te kawa o te tae harakeke,” “Te kawa o te au karearea.” I turi aua tini tohunga ki te ako a Kahu-kura, i rongo ano ia ratou i ana kupu, a tera hoki te tahi wahine o runga i a Horo-Uta, ko Kanawa te ingoa, a no te unga mai o Horo-Uta ki Te-ahuahu ka utaina e taua wahine te rahu aruhe o taua moutere, ki a Horo-Uta, kihai i mohiotia e aua tini tohunga ra te mahi a taua wahine, a ka rere mai te waka ra, ka tae ki waenga moana, ka riri a Rongo-marae-roa, ka puta nga hau nui, te Uru-hanga, me te Tu-a-whio-rangi, a ka ruku haere te waka ra i roto i te tuatea me te kanika o te moana, titiro kau ana nga tohunga ra i te take i puta mai ai aua hau aitua ki a ratou, tae rawa ake te waka ra ki waho ake o O-hiwa ka tahuri a Horo-Uta, a ka pae ki uta.

Ka hanga nga pakaru o te waka ra ka oti, a ka utaina ano nga taonga o Rongo-marae-roa, a ka rere ano te waka ra, ka u ana ki nga tini wahi o nga motu nei, tuha haere ai i te kumara ki aua wahi.

page break
1, 1, kotaha Kurutai. 2, Kotaha. 3, Hoeroa or Paraoa.

1, 1, kotaha Kurutai. 2, Kotaha. 3, Hoeroa or Paraoa.

page 67

Kahu-Kura Raua Ko Toi. (Nga-I-Porou.)

Ka korero tupua ahau mo nga ritenga o ta korua taonga e takoto nei, koia tenei, heoi me ata whakamarama. Ko Toi ma nga tangata i rokohanga mai e Kahu-kura i uta nei e noho ana, a ka taka a Toi i te kai ma Kahu-kura raua ko tana hoa, ko te kai he ti he ponga he aruhe: ka kai a Kahu-kura raua ko tona hoa a ka mutu, ka takaa hoki e Kahu-kura he kai ma Toi, ara ma te tangata whenua, a ka whakahoroa nga kao i roto i te tatua o tana hoa o Rongo-i-amo, hokowhitu nga ipu i rapua ai nga kao, a ka hoatu ma Toi ma ratou ko ana tamariki, te tunga ano ki te aroaro o Toi ka puta atu te kakara ki tona ihu, a tana kainga kua reka ki te waha. Ka tahi a Toi ka patai ki a Kahu-kura ka mea atu “He aha te ingoa o te kai nei.” Ka ki atu a Kahu-kura “He Kumara.” Ka ki atu a Toi “Kaore pea e taea te mau mai i tenei kai ki konei.” Ka ki atu a Kahu-kura “Ka taea ano” ka ui ano a Toi ki aia ka mea “Me pehea e taea ai.” Ka ki atu a Kahu-kura “He aha oti tenei e tawharau nei.” Ka ki atu a Toi “He waka” ka ki atu a Kahu-kura “Kati ra ma kona e taea ai te tiki.” Ko taua waka ko Horo-Uta te ingoa na Toi ratou ko ana tamariki me tona iwi, ka tahi ka whakaaetia kia tikina te kumara i Hawa-iki. I te po ka nohoia a wharetia ara ka runangatia, a ka tonoa nga atua hei puru i nga hau me nga tuatea o te moana, a hei awhi i te waka, hei whakamama, hei hoe hoki kia tere ai. Ka tahi ka toia a Horo-Uta ki te wai ka utaina nga kai hoe, hokowhitu ki te tahi taha, hokowhitu ki te tahi taha, a ka eke ano a Kahu-kura ki runga ki taua waka a ka hoe i te waka ra ki Hawa-iki ka tikina he kumara; tae rawa atu te waka ra ki Hawa-iki kua oti ke te kumara te hauhake kua takoto ke ki te rua, ka tahi ka tapahia e Kahu-kura i te pari o Hawa-iki a ka karakiatia eia kia horo iho ai. Koia nei tana karakia.

Te ko,
Te ua nui, te ua roa,
Te ua whatu, te ua tara,
Te ua patapata awha.
page 68 Rangi tukia,
Rangi whaka-ihoa,
Te wherere iho ai,
Tae o Pani.
Te wherere iho ai,
Tae o Matuku;
He tapa taku kiri,
Te ripiripi o te Rangi,
Te whakarongona atu,
Te ati Tipua.
Te whakarongona atu.
Te ati Tahito.

Ka horo te pari o Hawa-iki, ara te kumara, horo tonu iho ki runga ki te waka ra ki a Horo-Uta, ka tahi ka karakiatia ano e Kahu-kura kia mutu te horo iho o te kumara ka mea.

Tina toku rarau,
Te Wheke nui
A Mata-rangi.
Tina te pari
Ki Hawa-iki.

Mutu tonu te horo iho o te kumara, kua tomo hoki a Horo-Uta i te kai ra i te kumara, a ka whai turetia e nga tohunga kia kaua e utaina mai he kai ke atu i te kumara ki taua waka ra, he tapu hoki no te waka ra i te ku-mara.

Ko Kahu-kura i noho atu i Hawa-iki, ka hoe mai te waka ra a ka u ki Ahuahu, a no te hoenga mai o te waka ra i Ahuahu, ka whanakotia e te tahi o te ope o te waka ra te rahui (pupu) aruhe whakapekea ana aua aruhe ki roto ki aia huna ai, a ka eke aia ki runga ki te waka ra ki a Horo-Uta, a kihai i mohiotia ana aruhe e maua ra e te tokomaha o te ope e hoe ra i a Horo-Uta; ka hoe te waka ra a ka tae ki Whaka-tane, te tino riringa o te atua tiaki i te kumara mo te rahui aruhe ra, a te tino putanga mai o te hau.

Ko hau nui,
Ko hau roa,
Ko apu hau,
Ko Tu-awhio-rangi.
Ka tahi ka whiua te wahine o runga o taua waka ra ki te wai, te pueanga ake o te wahine ra ki runga ka mau ana ringa

page 69

ke te ihu o te waka ra a ka karanga atu nga tangata o runga i te waka “Tukua ou ringa, akuanei ka tahuri te waka.” Kihai i tukua ona ringa eia a tahuri ana a Horo-Uta i reira. He wahine te mea nana i tahae taua rahui aruhe, te ingoa o taua wahine ko Kanawa, a tapa iho te wahi i tahuri ai a Horo-Uta ko “Te-tuke-rae-o-kanawa.” Ka unuhia te haumi o te waka ra o Horo-Uta ka pakaru, a ka paea ki uta ka tangi te iwi ra ki tana waka, mutu kau ano te tangi ka runangatia te korero e ratou kia haere ki te tarai haumi mo te waka ra, a ka wehea, hokowhitu ki te tiaki i ta ratou waka, hokowhitu e haere ki te ngahere ki te tarai haumi. Ko Pawa to ratou rangatira a ka wehea ano hoki te tahi taanga o ratou hei here manu. Ko Koneke, nana te tao, ko Tane-here-pi, nana te Here. Ko Te-paki, nana te kuri hei whakangau kiwi, weka, Tara-po (Kaka-po). Ko ta ratou rangatira ko Awa-paka. Ko era ki te patu i nga manu, ko Awa-paka to ratou rangatira koia te kai whakahau kia tunua ki roto ki te tahaa.

Ko te kainga i mahia ai nga hinu me nga manu nei, ko Te-pua-o-te-roku, ara ko Po-rutu-ru, ka oti nga hinu te mahi ki roto ki nga tahaa, ka puta te ao-rere (karere) a Pawa ki a Awa-paka ko nga kupu enei a taua karere. “E Awa-paka mauria au tahaa ki waho, kua ora a Horo-Uta, tena e u ki Wai-apu kia rokohanga ai koe ki reira.”

Ka whakatika mai a Awa-paka me tona iwi me a ratou tahaa hinu huahua, a ka tae mai ratou ki Tau-mata ka kainga te hinu, tapa iho te ingoa ko Tau-mata-kai-hinu, ka tukua te rongo o te kai hinu a Awa-paka, kotahi te tahaa i mauria hei rongo ki a Horo-Uta, ko Toetoe te ingoa o taua taha; tae rawa atu ratou ki Awa-nui, kua taha (pahure) ke a Horo-Uta ko te punga anake o taua waka e tu ana, me te tata, me te mahe, me te kumara mo Wai-apu, mahue tonu iho te tahaa manu ra i te kai kawe, a e tu na ano he kowhatu, ka hoki te ao-rere (karere) ra ki a Awa-paka, a tutaki pu ki waenganui o Wai-piro o Mata-ahu, tu tonu nga tahaa ra a whakakowhatu tonu iho, a tapa tonutia iho te ingoa ko “Te-kai-hinu-a-awa-paka,” a e tu na ano, kihai i page 70 tutuki ki a Horo-Uta i tona pakarutanga ai: kua ora hoki a Horo-Uta kihai hoki i taea te haumi a Pawa, ko te tangata nana i mahi a Horo-Uta ko Rangi-tu-roua, i tikina eia ki te titoki mahia ana eia te titoki hei whiti kia ara ki runga a ka karakiatia te karakia nei:—

E iki,
E iki,
E Tu-roua-whiti.
E iki,
E iki,
E Tu-roua-whiti.
Hiki Nuku e,
Hiki Rangi e,
Hiki Nuku e,
Hiki Rangi e,
Ha ha.
Ka hikitia
E tona ure,
Ha ha.
Ka hapainga
E tona ure,
Ia, ia, iaia,
Ha ia, ha ia.
Ka ara te waka ra ki runga, a ka tahi ka toia ki uta, whai-hanga ai i ona pakaru, a ka oti nei te whakaara ki runga ko te karakia too tenei ki uta,—
Paneke i a wai?
Paneke i a.
Tu-te-rangi-aitu.
Hau hau
Te toki Mata-po,
Ia Mata-po;
Ia Huri-te-po.
Moi marie mai,
Moi marie mai,
E tu a ure.
Moi marie mai,
E tu a ure.
Moi marie mai.

Ka mahia te waka ra ka oti, ka utaina ano te kumara ki runga ka hoe mai ra a ka u ki Whanga-paraoa, ki Wai-apu, ki Turanga, ki Nuku-tau-rua, ki Here-taunga, ki te Whaka-whitinga, ki Kai-koura, a puta noa i enei motu nana katoa te page 71 kumara i tuha, no reira ngu kupu o te karakia o Horo-Uta mo te mahinga o te kumara, koia tenei:—

Ahuahu whenua i tupu ai te kai,
I ri taua i te ngaru, e.
Whakatau whenua, i tupu ai te kai,
I ri taua i te ngaru, e.
Wai-apu whenua, i tupu ai te kai,
I ri taua i te ngaru, e.
Whanga-paraoa whenua, i tupu ai te kai,
I ri taua i te ngaru, e.
Turanga whenua, i tupu ai te kai,
I ri taua i te ngaru, e.
Nuku-tau-rua whenua, i tupu ai te kai,
I ri taua i te ngaru, e.
Here-taunga whenua, i tupu ai te kai,
I ri taua i te ngaru, e.

Me era atu wahi katoa, he pera ano te whakahua o nga ingoa o aua whenua katoa i nga kupu o taua karakia.

Te take i kore ai e apititia te kumara ki te aruhe koia tenei me ata whakamarama atu. Te kumara ko Rongo-marae-roa. Te Aruhe ko Ariki-noa-noa he tamariki raua na Rangi raua ko Papa. Ko Rongo-marae-roa i waiho hei atua mo Tu-mata-u-enga, ara mo te tangata. Ki te haere mai te hoa riri, ka matua kawea te kumara, ki te ara e haere mai ai te taua, a ka karakiatia, koia nei te karakia.

Whatu mahunu,
Whatu marara,
Puehu nuku,
Puehu rangi.

Kake rawa mai hoki te taua, ka whati; te mea i whati ai te taua, kua oti hoki te karakia, koia i whati ai te taua.

Ko tetahi, kei nga onoononga kai, ka kawea nga marere ki te wai whakaatu ai, ka whangainga ki te tangata nana taua kai ki a Kahu-kura, ka takutakuna e te tohunga nga kai ka mahia ra ki te whenua, a ma te taua ranei e hutihuti aua kai; ma te waipuke ranei, ma te tini noa iho ranei o nga atua. Ki te korikori a Kahu-kura ka tahi ka mohiotia e aruaru ana i nga whakaaro o nga tohunga, e kore e puta he taua ki te toko kai, ka tahi te iwi katoa ka tahuri ki te mahi kai ki te whenua. Ko page 72 tera kai ko te aruhe, ko Ariki-noanoa he atua ano no Tu-mata-u-enga, ka kotia te makawe (mahunga) tangata ka apititia ki te aruhe, ka tunua ki te ahi, ka waiho hei pitopito ma nga tangata hei arai atu i nga mate. E ngari ko te mauahara o Rongo-marae-roa e kore e mutu. Ko te tino kino i roto o te aruhe, ko te titohea, kawa atu i nga kawa katoa, no reira nga whakatauki nei: 1. “Te au kakara i te moana.” 2. “Te tae i te harakeke.” 3. “Te au karearea.” 4. “Te mangeo i te Taro” 5. “Te titohea i te Aruhe.” Ki te kore he arero hei whakarongo i te kawa i enei kai ka pehea? Ka mitikia nga kawa katoa.