Other formats

    Adobe Portable Document Format file (digital text)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

The Ancient History of the Maori, His Mythology and Traditions: Tai-Nui. [Vol. VI]

Upoko I

page break

Upoko I.

E i a, e pai tatou ki te noho tahi mai,
Ina ia te kore, he momotu ke atu.
He pani te hanga nei.
Waiho ra mota, kia taria atu.
Ka taka mai te moana
Me kore e hoki mai e.
Nui mai o riri,
Kauaka e hoki po rere
Me tuku tonu atu
Kia puta, a.

He Whakahaere Korero Mo Nga Tini Taua O Waikato Kia Nga-Ti-Awa, Ki Nga Iwi O Runga.
(Nga-Ti-Tahinga.)

E kore e ata whakahaerea atu e matou te ritenga a nga tupuna, a nga matua. Ko ta ratou mahi tenei he whawhai tonu. Kahore he wahi marama i roto i aua wahi, ara, ko te kino a Wai-kato ki Tara-naki, otiia ki Niu Tireni katoa. Ko tana ritenga tenei, he whawhai ta Wai-kato ki Tara-naki, he whawhai ta Tara-naki ki Wai-kato, a, taea noatia te whawhai i te matenga o Hanu, matua o Te Wetini Tai-porutu. Muringa mai ko te ope nui i a Tewaha-roa, a Pohepohe, a Tu-te-rangi-pouri, a Nga-ti-mania poto katoa. Mate atu a Poroaki ma ki Pou-tama i a Nga tiawa. Muringa iho ko te ope nui ano a Wai-kato, a Nga ti-haua, a Nga-ti-mania-poto, a Nga-ti-paoa, a Nga-ti-maru, a Nga-ti-whatua, Nga-puhi. Haere atu ana ki Pou-tama. He mano te page 4 tahi, he mano te tahi. Ka turia ki te parekura, ka hinga ko Nga-ti-hau o Whanga-nui. Ko Tangi te rangatira. Te whakautu ko Te-ahi-weka. Na Raparapa i whakaora ki te Pa patu ai. Muringa iho ano, he ope ano na Wai-kato ka haere mai ki Turanga, taiawhio tonu atu i reira, Wai-rarapa, Kapiti, Poneke, Whanga-nui, Nga-ti-rua-nui, Tara-naki, Nga-motu, Wai-tara, ka tutakina e Nga-ti-awa i reira, ka whawhai, a, hinga ana Wai-kato ki Nga-puke-turua. Ka whakapaea e Nga-ti-awa i te po, ka tikina mai e Nga-ti-rahiri, ka whakahekea i te po, ka haere ki Puke-rangiora. Ka tiakina e Nga-ti-rahiri i roto i te pa, koia a “Raihe poaka.” Ka nui te rangatira o tenei iwi. I a ratou e noho ana i taua pa ka tukua mai te karere ki Wai-kato, tokorua—kotahi i mua, patua iho—kotahi i ora. Ko te ingoa o te mea i ora ko Rahi-ora; tona hapu, ko Nga-ti-mahanga. Ka tae mai ki Wai-kato, ka hapainga a Nga-ti-haua, a Nga-ti-mahuta, ara, a Wai-kato, katoa, ka haere ki Tara-naki. Ka taka i Mokau, ka mahue i a Nga-ti-awa te whakapae i taua ope e tiakina nei e Nga-ti-rahiri, ka whati Nga-ti-awa, noho noa atu i Okaki. Ko Te Rau-paraha i reira e noho ana i tana hekenga atu i Kawhia me ana wahine, me ana tamariki, me tana iwi, a he kore kihai a Nga-ti-awa i tino pai mai ki aia, ara kihai i homai nui he kai ma ratou ko tana iwi, koia aia i hopohopo ai kia ratou ko tana whanau kei patua e Nga-ti-awa, a na taua pouri ona i tingia ai ana whakaaro kia tukua he karere eia ki te tahi hapu ano o Nga-ti-awa, he mea hoki he whanaunga taua hapu ra ki aia kia te Rau-paraha, kia haere mai ratou hei haumi mona kia ora ai aia i tana hoa riri i a Wai-kato.

He mea tuku tana kupu ki te karere, he mea ako eia kia tae atu tana karere ki taua hapu o Nga-ti-awa ka waiata atu ai i te waiata nei.

He Hokioi i runga,
He Hokioi i runga, hu.
Kei te aputa koe na
O te rangi e noho ana,
Te hoa moenga
No Whatitiri-ma-takataka.
Hei aha tera?

page 5

E tararua marire
Ona hikumaro?
Rua maro tonu,
Ona hakikau,
E huhu nei
I runga te rangi;
Hoki-oi. Hoki-oi.

Te take o te waiata nei, he tono na te Rau-paraha i a Nga-ti-awa i te iwi kua whiwhi i te patu a te pakeha i te pu, kia haere mai hei awhina i aia i a te. Rau-paraha kia toa ai aia i ana hoa kekeri.

Ka tae atu Waikato, ka whakaekea, ka hinga ko Te Hiakai, ko Hore, ko Mama, ko Te Kahukahu, ko Korania. Na te Rauparaha, na Nga-ti-awa i patu. Ka whati, a ka tae ki a Te-kanawa, ki a Te-wherowhero, ki a Te Hura, ki a Toea, ka taimau te riri, a, ahiahi noa. Te whakautu ko Taka-ra-tai o Manu-korihi. Te tino take i ora ai, na Hemi Te Ringa-pakoko, tamaiti rangatira o Nga-ti-mahanga. Na Whakaari tenei tamaiti, he tuakana ki a Wiremu Nero. Na, ka ora i konei a Wai-kato, a, ka noho i te po, ka whano ka awatea, ka haere ki Puke-rangiora. Ka tae te karere, ka rangona, ko tenei Wai-kato mate, e haere atu ana ki tera Wai-kato mate. Ka tutaki ki a raua, ka tangi, he rahi ano te tangihanga i reira. Heoi ano, ka hoki mai i reira. Kahore he iwi hei rite mo Nga-ti-rahiri te rangatira, mo Puke-tapu, mo te Motu-tohe-roa, mo Raua-ki-tua, mo Tau-tara, mo Matatoru, ara, mo tenei iwi rangatira ana whakaaro ki te whakaora i a Wai-kato.

Muri iho ka haere ano Wai-kato, Nga-ti-paoa, Nga-ti-haua, Nga-ti-mania-poto, Nga-ti-mahanga, Nga-ti-hou-rua, Nga-ti-te-ata, Nga-ti-mahuta, hui katoa e 800 topu (ki te pakeha, 1,600). Haere ana, Mokau, Pou-tama, Pari-ninihi, Puke-aruhe, Kuku-riki, Te-taniwha, Wai-tara, Nga-motu, tae noa atu ki Tara-naki. Kaore he tangata—kua whati ratou ki runga ki te maunga. Hoki kau mai ana matou, otiia i patua ano ratou ki runga ki te maunga. Haere mai ana, ka tae mai ki Tonga-porutu, ka hinga ko Wai-kato i Tonga-porutu. Te rangatira i mate, ko Te-raro-tutahi; tana utu ko Nga-ti-tama, e 60 takitahi. Ko Tu-hira, wahine rangatira, i mau i reira. Ka hoki mai ka noho ano ki page 6 Wai-kato. Ko te aroha, mau tonu ki aua rangatira nana nei i whakaora a Wai-kato. Noho ake, kihai i hoki ki Tara-naki. Otiia ko te ngakau tumanako tonu ki a Te Hiakai ma, kihai nei i ea te mate.

Roa rawa, ka tukua mai e Raua-ki-tua, e Tau-tara, e Tewhare-pouri, ka tukua mai ko Ngatata, ki te tiki mai ia Wai kato. Tona take, ko Te-karawa, he tama na Raua-ki-tua, i mate ki Tanga-hoe i a Te-hana-taua o Nga-ti-rua-nui. Heoi, whakaae ana Wai-kato, kihai te tahi hapu i noho. Haere ana, ka tae ki a Nga-ti-tama, ki a Nga-ti-mutunga. (Tona kainga ko Urenui.) Ka haere, kei Te-taniwha, kei Manu-korihi, i Wai-tara, ka noho ki kona taua ope. Ka keria te rua e Wiremu Te Awa-i-taia me tona iwi katoa, ka tuwhera, ka maka iho ano te waipata paura me nga mata kotahi rau, hei taunaha mo Wai-tara. Ka haere kei Puke-tapu, ko Te-motu-tohe-roa i reira. Ka haere kei Nga-motu, ko Raua-ki-tua i reira, ko Tau-tara, ko Matatoru, ko Te-whare-pouri, ko Titoko. Heoi ano, ka oti mai te paii tera wahi, ka haere kei Tarakihi kei O-komako-kahu, ki te pu o Tara-naki. Ka hinga i reira a Tara-naki—i hinga ki Maru, ki te take tonu o Tara-naki Maunga. Heoi, ka whati mai i reira, ka ahu ki O-rangi-tuapeka, ki Wai-mate. Ka horo enei pa e rua, haere tonu atu ki te whai i a Te-hana-taua, a, kihai i mau. Haere tonu, Wai-totara, ka hinga i reira. Ko Tupuna, ko Te-uru-korari, ko Te-ahiahi, o Wai-kato i mate. Na, ka ea i konei te mate o te Karawa, tama o Raua-ki-tua. Na, ka whati mai, tae ana mai ki to matou kainga ki Wai-kato. Whakaaro tonu a Wai-kato ki te mate o Te-hiakai, kihai ano i ea noa. Ka taka nga ra o te haere a Te-ao-o-te-rangi ki Tara-naki, ko ratou e 60 takitahi, ka kohurutia ratou, a, na Te-whare-pouri i ora ai a Te-ao ma. Ka rua take ma Wai-kato. Ko te mahi a Wai-kato he korero tonu ki taua mate ra ano, heoi, ka waiho te tikanga ki a Po-tatau. Huihui kau Wai-kato, kore kau ake. Pera tonu te mahi, a kore kau ake. Ko Te-hiakai he matua keke ki a Po-tatau, ko Te-hiakai ano he matua keke ki a Wiremu Nero; otiia page 7 he matua ki a raua. Ka taka te whakaaro i a Te-ao-o-te-rangi, i a Muri-whenua, ka tonoa e Muri-whenua ki tana tamaiti ki a Wiremu Te-awa-i-taia— “E tama, e kore koe e pai ki te mate o Te-hiakai kia takitakina?” “E pai ana.” Ko tenei whakaaetanga, ka whakatika a Nga-ti-tipa, a Nga-ti-tahinga, a Nga-ti-hourua, a Nga-ti-mahanga, a Nga-ti-haua, a Nga-ti-wehi. Hui katoa, 340 takitahi. Ka haere Ao-tea, ko Te Hutu i reira, Kawhia, ko te Kanawa i reira, ko Tu-korehu, ka maro tonu te haere, Mokau; ka rongo Wai-kato, ka tapiritia mai a muri i a matou e Wai-kato, kei te haere ake aua iwi. Ka hapainga maua i Mokau, patu noa atu maua i tahaki tata atu. Haere tonu Pari-ninihi, ara, i te awa i Wai-pingao. Ka patua i reira, ka mau ko Nga-rape, rangatira o Nga-ti-tama. Haere tonu te kai patu, tika ake i uta te tahi ara, tika ana i te ara nui, ki te taha ki te moana te tahi. Hinga ana ta te ara ki uta, he matenga nui; ka mate ko Te-ao-o-te-rangi, rangatira o Nga-ti-tama. Na Wiremu Te-awa-i-taia tera tangata i pupuhi. Ka hinga ta tera are i te taha ki te moana, ka patua tonutia, mutu noa mai i Uri-nui. Ka mau ko Tu-tawha-rangi. Ko Manu-ka-wehi i whakaorangia. Ka tahi ka tae ake a Wai-kato; rokohanga atu, kua hinga i a matou.

Ka tohea e te ope ko Puke-rangiora kia whakaekea; otiia ko te take i rongo ki nga parau kei roto i taua pa, a Rangi-wahia, a Te-hau-te-horo—i ki hoki a Te-hau-te-horo, “Ko tenei (ko tana ure) hei patu mo Wai-kato.” Na kona ka takahia te pai a Nga-ti-rahiri e Wai-kato. Mei tukua kia haere i waho, kihai i tae ki Puke-rangiora. Heoi ka tauia tena pa, ka horo. He matenga nui ano i te matenga o taua pa, a, i hinga ano hoki a Wai-kato. Ka kite Nga-ti-mania-poto ka horo a Puke-rangiora, ka riro i a Tu-korehu te whakaaro, ka haere ki te whakaeke i tera pa i Nga-motu. I te taenga ka tauia taua pa. Ko nga iwi i haere nei i mua, ara, ko Muri-whenua, ko Te-ao-o-te-rangi. Ko Wiremu-te-awa-i-taia i noho, kihai i whawhai. Ko te tokomaha o ratou i noho e 340. Ka waiho te riri ki taua ope o muri nei, to ratou tokomaha i tae kite 1,200 takitahi, ka riri, a, kihai i horo taua pa. Ka mate etahi tangata o te ope i kona. Ka hoki mai te ope ki tona kainga ki Wai-kato.

page 8

I muri, ka heke aua iwi e noho ana i Tara-naki, ko tona hekenga i ahu atu ki te Tonga. Ka noho ko Puke tapu. Ara, nga ingoa o nga tangata, ko Kapuia-whariki, ko Wai-aua, ko Te-huia, ko Poharama. Ko te pa i noho ai ratou ko Miko-tahi. I tua atu i a ratou ko Nga-ti-rua-nui. Kihai hoki ratou i haere. Kahore kau he tangata i noho i Wai-tara, puta noa i ona rohe katoa. Ka rongo Wai-kato kei te noho ano nga tangata i Miko-tahi, ka hapainga ano ki te patu i a ratou, ka whakapaea ko te Namu, kihai i horo. Ka hoki mai ki te whakapae i Miko-tahi, heoi, ka whakahekea oratia mai ratou, ka noho i Wai-kato. Ko te rironga tenei o Tara-naki i a Wai-kato: no te mea kua whati nga tangata, kahore he tangata hei pupuru. I riro te kaha i Wai-kato, kahore he kaha o Te-rangi-ta-ke.

Muringa iho, ka whakatika ano Nga-ti-mahanga, Nga-ti-tahinga, Nga-ti-te-wehi, Nga-ti-mania-poto, to ratou tokomaha i tae ki te 340 takitahi. Ka haere ano ki Tara-naki. Kimi kau ana tenei ope i te tangata, kihai rawa i kitea. He morehu kau nga tangata nana i mahi nga piharau o Wai-tara. Ko Ihaia ano tenei, e haere tahi nei matou ki te titiro i tona kainga i Wai-tara. Ka makatia ano a Wai-tara e Wiremu Te Awa-i-taia ratou ko ona iwi—ko te maka, he pu pupuhi tangata nei. Ko te tuarua tenei o aku makatanga. Heoi, ka whati mai ano tenei ope ki ona kainga. Heoi, ka puta mai te Rongo-pai i konei. I te taenga mai o taua Rongo-pai ka purutia tonutia e ahau. Ko au tenei, ko Wiremu Nero te Awa-i-taia, kua tango nei i te Kupu o te Atua, me toku iwi katoa. I roto i taua Rongo-pai ka neke haere atu te whawhai a Wai-kato ki a Nga-ti-rua-nui, no te mea, kahore kau he tangata o Tara-naki. He maha ano e tahi whawhai. Muri iho, ko te ope a Wai-kato ki a Nga-ti-rua-nui; te Pa i whakapaea ko Te-ruaki. Ka rongo au kei te whakapaea taua pa ka tahi ka kawea te Kupu o te Atua ki to Wai-kato ope, ki a Nga-ti-rua-nui hoki. E kore e ata whakahaerea e te Rongo-pai me ona mahi. Ko matou i haere e 40 topu. Ka puta ta matou kupu ki Wai-kato hei whawhai whakamutunga tenei page 9 ma Wai-kato. Heoi, ka horo taua pa i a Wai-kato, ka hoki mai, noho ake, whakapono ana ki te Atua. Ko to matou hokinga mai, o Rangi-tuapeka, o Tu-matua. Ka mutu atu nga tangata i reira Ka haere mai matou i te takiwa tangata kore i Tara-naki, a, tae noa mai ki Nga-motu. Ka rokohanga mai he morehu e noho ana i te motu i Motu-roa. Heoi, ka haere mai matou i te takiwa tangata i Wai-tara, a tae noa mai ki Mokau, ka kite matou i te kanohi tangata i reira. Ko tenei iwi e noho ana i reira, ko Nga-ti-mania-poto. Ka tae mai ki Wai-kato, kua nui noa atu te whakapono.

Muri iho ka hapainga atu ano te ope a Muri-whenua ki Tara-naki, ka hinga ko Te-morehu, tona take, ko Ngaro-ki-te-uru. Hoki mai, noho ake, ka tahi ka tino oti te kino ki Tara-naki, ka waiho ko te Rongo-pai anake. I roto i taua Rongo-pai ka whakahokia atu nga tangata i riro herehere mai i a Wai-kato ki Tara-naki. Na taua Rongo-pai ano i kawea ai e Wiremu Te Awa-i-taia raua ko Paratene Te-maioha te maunga-rongo ki a Nga-ti-toa i Ka-rape. Ka puta te kupu ki a Nga-ti-toa kia hoki mai ki Kawhia. Ka puta ta ratou kupu, “Kei to tupuna te wha-kaaro.” Ka hoki mai matou ka tae ki Poneke, ki a Nga-ti-awa, ki a Raua-ki-tua. Ki atu ana matou, “Haere mai, e hoki ki Tara-naki.” Ka whakaae a Raua-ki-tua, “Ae, e tama ma, me tiaki atu ki te kainga, ara, ki Tara-naki.” Ki atu ana matou, “Hoki wahine ake.” Tae ake, heoi ano, ka mutu tena. Ka haere matou ki Kapiti ki a te Rau-paraha, ki a Tope-ora, ki a Te-rangi-hae-ata. Ka noho matou i reira. Ka tae mai a Te Wiremu raua ko Te Rangi-take, ka whiti atu matou ki Wai-kanae. Ko Ihaia Kiri-kumara ano tetahi. Ki atu ana ahau, “E hoki ki Tara-naki.” Whakaae ana ratou. Ki atu ana ahau, “Hoki wahine ake, kaua e hoki tane ake.” Whakaae ana a Nga-ti-awa, homai ana te topuni o Rere-tawhanga-whanga. Ko te Rau-paraha, kihai i whakaae kia hoki ki Kawhia. Ka hoki mai matou ki Wai-kato. Ka rongo a Muri-whenua, a te Kanawa, a Pohepohe, ka hoki mai a Nga-ti-awa ki Tara-naki, whakaae ana ratou. Muri iho ka haere atu a Nga-ti-mahanga, a Nga-ti- page 10 hou-rua, a Nga-ti-naho, a Nga-ti-mahuta, o Kawhia, me Nga-ti-mania-poto, ki Nga-motu, ki te whakapumau i taua rongo-mau ano. Ko te take o taua rongo-mau kia noho a Nga-ti-awa ki Tara-naki.

E kore e whakahaerea atu e au ta Nga-ti-mania-poto hokinga, me ta Po-tatau whakahokinga mai i a Nga-ti awa, me tana hoko ano i Tara-naki ki a Kawana Hopihona.

Na, ka tino mau te rongo. Ka tahi ka whakahokia ko Ihaia Kiri-kumara ki to ratou kainga ki Wai-tara. Ka noho ko Ihaia, muri atu ko Wiremu Te-rangi-take. Ka noho tahi raua ki Wai-tara ano. Na, kei ki Te-rangi-take me Niu Tireni katoa, kei ki mai a Nga-ti-awa, i hoki taurekareka atu a Ihaia i Wai-kato ki Wai-tara.

Te Rau-Paraha. (Nga-Ti-Toa.)

Ka tata a Hape-ki-tu-a-rangi, ki te mate, ka ki ake aia “Mawai e tu taku turanga?” “Ka uia eia ana tama katoa, a kihai te mea kotahi o ratou i hamumu ake. Ka whakatika ake a Te-rau-paraha i roto i te hui Rangatira ka mea ““Maku e whakakapi to turanga, a ka taea e au nga mahi kihai i taea e koe.” A tu ana aia hei Ariki arahi mo Nga-ti-toa, mo nga whawhai takitaki mate, me nga korero taua.

Hape-Ki-Tu-A-Rangi. (Nga-Ti-Toa.)

Ka tata a Hape-ki-tu-a-rangi ki te mate, ka huihui te iwi ki aia kia kite i tana hemonga, ka oho ake tana wairua, a ka ki mai aia i tana ui ki te iwi ka mea “Mawai e takahi taku ara?” He nui nga rangatira o te iwi, a kihai te mea kotahi i hamumu ake, a roa noa ka karanga atu a Te-rau-paraha ka mea “maku” a na reira a Te-rau-paraha i tu ai hei ariki mo Nga-ti-toa.

Te Take I Mahue Ai A Kawhia I A Te-Rau-Paraha.
(Nga-Ti-Mahuta.)

Ka noho te kaumatua nei i Kawhia, no Wai-kato aia, a ka mahi page 11 aia, i waenga i roto i te ua, ano ka mao ka puta te ra, a ka puta te pumahu ki aia, a ka maomaoa tana tinana, a ka kite atu taua tamaiti o Nga-ti-toa i taua maomaoa, ka puta te kupu a te tamaiti ra ka mea “Koia ano te maomaoa o te upoko o mea me te hangi,” ka mea a Wai-kato he kanga aua kupu, a ka turia ki te parekura, a he nui te mate o te tangata, a i mau tonu taua pakanga i ia tau, i ia tau, a raru ana aua iwi ra, a he ruhi na Nga-ti toa ki te mau tonu o taua kino, koia te take i haere tere-tere ai a Nga-ti-toa ki Kapiti.