The Ancient History of the Maori, His Mythology and Traditions: Tai-Nui. [Vol. VI]
Upoko IX
Upoko IX.
Kaore te aroha ki a koe e ta
Tenei ano ra e te tau, te huri nei e roto
Ki ou takanga e i nui i o rangi.
Taku manu atawhai i te rangi ra
Kei ora ana e te aroha ka haruru ki tawhiti
Te pae koia ki Wai-oti-atu.
Tou wairua koe te hoki mai ki ahau.
I herea koe te here taurarua, e
Ki te oneone nui, he hekenga wairua
No te Kahu-rangi. He ara
Whiti noa, no matou ko to iwi, e.
Te Rau-Paraha Me Ana Taua Ki Te-Wai-Pounamu.
(Nga-I-Tahu.)
He mea tuhituhi no pakeha te taua patu a te Rau-paraha mo Rere-waka e te Hoterena, na reira i kore ai he reo maori mo aua korero i konei. E ngari ko nga korero a Nga-ti-hau mo taua taua ra ano, kua taia ki te reo maori i tenei wahi o te pukapuka nei.
Te Manatunga Maori. (Nga-I-Tahu.)
I nga ra nei ano, e parau whenua ana nga pakeha i te takiwa o te wahapu o O-takou, a ka kitea te Tiki pounamu, he mea tawhito noa atu. I nga ra o mua noa atu, i patua nga pakeha ki reira, a i mate ano hoki nga maori i taua parekura, a na te tahi pea o nga maori i mate i taua whawhai ra taua tiki. He hei-tiki pai rawa taua manatunga nei.
Te Rau-Paraha Me Ana Mahi. (Nga-Ti-Hau.)
Ka haere a te Rau-paraha ki Roto-rua i te wa ona e ahua taitamaiti ana ano, tae atu ratou ko tana ope haere, kua tae ake ki reira te ope manuwhiri hoko kakahu a Nga-puhi; ko Te-waero te rangatira o taua ope o Nga-puhi; ka patua a Te-waero ma e te Rau-paraha, mate iho o Nga-puhi i a te Rau-paraha kotahi ma wha takitahi; a i ora ai a Te-waero, he mea huna a Te-waero e Te-kore i roto i te rua kumara. Ka mate ra te patunga nei ka haere a te Rau-paraha ki Taupo, a ki te Roto-a-ira, a Whanga-nui, a Ka-whia. Tae atu a te Rau-paraha ki Kawhia ka tae ake a Tu-whare ki reira a ka unga a Tu-whare e te Rau-paraha kia haere te hapu a Tu-whare hei haumi mo ratou ko te hapu a te Rau-paraha, a ko te Rau-paraha te upoko o taua hunga katoa.
Ka haere mai aua hapu i Kawhia noho rawa mai i te wahapu o Whanga-nui i te taha ki te akau mai o Wai-to-tara, ka noho ratou i reira a pau noa nga ra o te Marama, he mea i warea ai ki reira, he kore no ratou e whiti i te awa o Whanga-nui i te waka kore, a ka mahi ratou i te moki i reira, he mea mahi aua moki i te roto i Koko-huia, ano ka oti aua moki ka whiti ratou i te awa, a ka haere a Wai-rarapa atu ana; ka patua e ratou nga tangata o Wai-rarapa, a ka mate te rangatira o Wai-rarapa i a ratou a Te-rori. Ka kite a Tu-whare i te kaipuke paea ki uta, a ka ki atu aia kia te Rau-paraha, “E Raha, tenei te whenua pai hei nohoanga tuturu mo koutou ko to iwi, he mea hoki ko te whenua tenei e uria ana e te Pakeha, a ma te Pakeha koe e nui ai; a ma te Pakeha koe e whiwhi ai i te taonga, a e kore ai to patu e rapu i te taonga o tera iwi, o tera iwi e riro mai ai i a koe,” ka whakaae atu a te Rau-paraha.
Ka hoki te ope nei, ka haere a Tara-naki me te patu haere i o reira iwi, a ka noho ratou i Ti-hoi. Roa kau iho ano ka hoki mai ano ratou ki Whanga-nui, i haere manuwhiri mai taua haere a ratou, a ka haere a O-hau, a ka kohurutia e ratou i reira etahi o nga tangata o Horo-whenua a ko te timatanga page 52 tenei o nga whawhai a te Rau-paraha, ka haere a te Rau-paraha a Manawa-tu, a ka patua nga tangata o reira a ka hoki mai ano ki O-hau, tae mai a te Rau-paraha ki reira, ka puta te ohu mau kai mai mana a nga iwi o Horo-whenua, ka mau aia ki taua ohu patua ana ka mate, a ka tu te taua a Moa-upoko e toru rau takitahi hei patu i a te Rau-paraha ma, he mea haere konihi mai taua taua ra, a ka mate o te Rau-paraha e rima topu, a ka whati a te Rau-paraha ki Wai-kanae, a ka patua e Nga-ti-apa i Wai-mea, mate iho o te Rau-paraha ma ko te nui o te tangata, me te tamahine a Te-pehi, he mea topa taua kotiro, a maua ana te tinana i roto i nga tahaa a Whanga-nui atu ana.
He pu a te Rau-paraha ma, na reira a te Rau-paraha ma i toa ai ki te riri ki nga iwi mau patu maori.
Ka tu a te Rau-paraha ka riri ki nga iwi o Whanga-nui, a i riro te pu a te Rau-paraha i a Paora-turanga-pito. He mano tini Whanga-nui i taua parekura, i te mea kahore kau he kainga o Whanga-nui i noho, i rupeke (poto) katoa ki taua whawhai. Ka maranga taua ope nei ki te patu i a te Rau-paraha, a ka haere ka tae ki Wai-mea, ka mau a Tu-roa ki te patiti ka hoatu ki a Paora-turanga-pito hei patu i a te Rau-paraha, me te waiata atu a Tu-roa i te waiata ki a Turanga-pito. Ka tae atu te ope ra ki Kapiti ka tu ka whawhai, a ka toa taua mano, a ka mate hoki etahi o ratou, a ka mau herehere etahi ano o ratou, ka tae a te Rangi-ma-iri-hau ki a te Rangi-hae-ata, kia ora ai aia i te patu, ka mau a te Rangi-hae-ata ki a te Rangi-ma-iri-hau, ka turakina ki runga ki te ahi, a tahuna oratia ana a te Rangi-ma-iri-hau eia. I moe a te Rangi-hae-ata i te whanaunga o te Rangi-ma-iri-hau, koia te whakaaro o te Rangi-ma-iri-hau i mea ai e kore aia e patua e te Rangi-hae-ata. Nei koa kua toa a te Rau-paraha, ka houhia ki te rongo.
No muri iho o taua parekura nei i haere ai a te Pehi ki tawahi ki Ingarangi, a no muri i a te Pehi ka patua a te Moa-upoko e te Rau-paraha, a moti ana taua iwi nei i a te Rau-paraha. Ka maranga ano te ope taua a te Rau-paraha ki te patu i nga iwi o Whanga-nui, tae kau atu tana ope ki Whanga-nui, ka hoki mai page 53 i reira, a patu rawa mai i Rangi-tikei, ka hinga tenei parekura ka hokia ano te patu ki Whanganui, a ka mate te tahi o nga rangatira o Nga-ti-raukawa i reira, a ka pouri a te Rau-paraha mo taua tangata. Mei reira ka tini haere te Pakeha i taua wahi a na ratou i whiwhi ai a te Rau-paraha, i te pu me te paura. Mei reira ano hoki, ka amia he kai e te Heuheu o Taupo, ka maua mai ma te Rau-paraha, a ka mahi katoa nga iwi i te kai ma te Rau-paraha, a ko te Rau-paraha te tino tangata mana e hoko nga mea ki te Pakeha, a i marie katoa nga iwi ki aia, ko Nga-ti-rua-nui, me Tara-naki nga iwi kihai i pai mai ki a te Rau-paraha.
ka tu te whawhai a te Whata-nui i Rangi-po, a ka mate a Nga-ti-maka, a ka tu te whawhai a te Rau-paraha ki te Pa i Putiki, ka mate o taua pa ra hoko rima, a ka tu te whawhai a Whanga-nui ki te Pa nei ki te Paka-kutu, a ka horo taua Pa i a Whanga-nui, a ora iti ka mau a te Rau-paraha.
Mei reira ka hoki mai a te Pehi i tawahi me nga pu, a no taua wa ra ano i patua ai te tino tangata nei a te Kekerengu e Nga-i-tahu, he hoa pono a te Kekerengu na te Rangi-hae-ata, a ka tu te taua a te Rangi-hae-ata ka patua te hunga na ratou i kohuru a te Kekerengu.
Ka hoe a te Rau-paraha ki te Wai-pounamu, a kohurutia ana a te Pehi me ana hoa e wha takau e Tama-i-hara-nui i roto i tana Pa i Wharau-po. Ka whiti mai a te Rau-paraha ki Kapiti a ka tutaki aia ki a Tuari me tana kaipuke, ka tono a te Rauparaha kia rere te kaipuke nei ki Wharau-po.
Ka haere a Tu-te-hou-nuku, te tama a Tama-i-hara-nui kia Nga-i-tahu ki a Tiaki-tai kia haere aia i a Tu-te-hou-nuku ki te patu i a te Rau-paraha, mei reira ko te Rau-paraha i te roto i Ka-para(pare)-te-hau, e patu parera Pu-tangitangi ana. Ka huaki te taua a Tu-te-hou-nuku raua ko Tiaki-tai ki a te Rau-paraha, ko nga waka katoa a te Rau-paraha e takoto maroke ana i uta, he kotahi anake te waka e maanu ana i te wai, ka whati a te Rau-paraha me te rua te kau topu, tane, tamariki, page 54 me nga wahine ki taua waka a ka hoe ki te moana, a he pangoro no te waka i kore ia e tore, ka kiia e te Rau-paraha kia whiua etahi o nga tane, me nga wahine me nga tamariki ki te wai, a ko nga mea o taua hunga i turi kihai i peke ki te wai, he mea whiu era ki te wai, a ka ora, ara ka pahure ano a te Rau-paraha.
Te Rau-Paraha Me Tana Patu I Te Wai-Pounamu.
(Nga-I-Tahu.)
No matou tupuna iho ano tenei Motu, a tae noa ki nga ra i puta mai ai nga whawhai i te Rau-paraha ki tenei Motu whawhai ai, kaore kau he take, kotahi ano tona take i roto i a ia, ko kai tangata anake; tikina mai ko Wairau, ka riro atu ko te tangata anake i te rau o te patu, ka mahue te whenua, ka hoki mai ano. Ko Kai-koura, ko Kai-a-poi, ka hinga, kainga ana tetahi e tetahi, kai ana tetahi i tetahi, mahue katoa nga rangatira o Nga-ti-toa i runga i te kaha o Nga-i-tahu ki te whawhai kia Nga-ti-toa, riro atu ko te tangata anake i te rau patu, ka mahue te whenua, ka tikina atu ki te Pakeha. Ka riro mai ko te kaipuke, ka tikina mai ko te Mai-hara-nui (Tama-i-hara-nui), he kohuru tenei, i tikina hunatia mai, riro atu te tangata i te rau patu, mahue iho te whenua, ka hoki mai ano ko Kai-a-poi, ka riro atu ko te tangata anake i te rau patu, ka mahue te whenua ki nga iwi nona te whenua. Katahi ano ka whakatika a Nga-i-tahu ki te whawhai, whai atu ana ko Paruparu-kahika, ka oma a te Rau-paraha ki te moana, ka patua haeretia ki te one o Kapara-te-hau, ka whaia tonutia, tae noa ki o Rau-moa, he whawhai nui tenei, ka mate katoa nga rangatira whawhai a te Rau-paraha ki tenei whawhai. Ko Rau-moa tenei parekura. Muri iho ka hoki mai ano ko te Pu-oho tenei me tana ope nui, ka hinga ano i a Nga-i-tahu, kaore tetahi i ora, mate katoa, ko te Waha-piro anake i ora i a Tai-a-roa te whakaora, ka ata whakahokia paitia e nga rangatira o Nga-i-tahu hei tohu aroha mo ratou kia te Rau-paraha raua ko te Hiko. Ko Tutura tenei parekura, me te pa horo.
Nga Whawhai A Te Rau-Paraha I Te-Wai-Pounamu.
(Nga-I-Tahu.)
Ko Rangi-tane pea ratou ko Nga-ti-kuia nga iwi i noho i te Ana-tio i nga ra o mua noa atu, i nga ra i u tuatahi mai ai te kaipuke ki reira, a ko ratou nga iwi i puhia e nga pakeha i nga poti i u ki Totara-nui, i te mea hoki ko te wahi tera e tohutohungia ana e nga tino kaumatua, o te matenga o te maori i te pakeha i nga ra o mua noa atu.
Ka whiti mai te ope taua a te Rau-paraha raua ko Te-kanae i te Whanga-nui-a-tara, a ka haere taua ope ma te akau o te taha ki te tokerau; ko Nga-ti-toa, ko Nga-ti-awa, nga iwi o te taua nei, a ka haere ratou a Kai-a-poi, a ka patua e ratou i reira, a Nga-ti-tu-ahuriri me Nga-i-tahu, a ka hoki atu a te Rau-paraha i reira ki Ka-pare-te-hau ki te kohi kuku mana i te akau, a ka huakina aia i reira e Nga-i-tahu. Toko ono ano nga hoa a te Rau-paraha, a ko era i mate katoa, a i ora ai a te Rau-paraha he mea ruku atu eia ki te waka a Nga-ti-awa, a ka hoki a te Rau-paraha ki era o tana iwi e noho ana i Rangi-toto, a ka kiia kia hoki a te Rau-paraha ki tana kainga i Kapiti.
Ko Te-niho raua ko Takerei ratou ko a raua iwi o Nga-ti-toa, o Nga-ti-ra-rua, me Te-kohue ratou ko ana iwi o Nga-ti-awa, o Puke-tapu me te Miti-tai, me Te-pu-hou ratou ko Nga-ti-tama, i oho katoa enei iwi, a ka haere ki Ao-rere, a ka tauria a Nga-ti-apa e ratou i reira, a ka patua taua iwi e ratou, ko etahi o taua iwi i patua, ko etahi i whakaraua, me a ratou herehere o Nga-ti-tu-mata-kokiri, a nohoia ana taua whenua, e Pu-hou raua ko Te-kohue, a ka haere a Te-niho raua ko Takerei ratou ko ta raua taua i te akau ki te ra to a Hoki-tika atu ana, a ka mau a Tu-huru i a ratou, a whakaraua ana a Tu-huru, koia hoki te tino rangatira o te iwi nei o Pou-tini o Nga-i-tahu, a houhia ana te rongo, i te mea kahore kau i nui te mate a te patu o taua iwi nei o Nga-ti-ra-rua, a no muri iho ka homai te mere pounamu e te iwi nei e Pou-tini hei koha ki a Nga-ti-toa kia riro ai ano a page 56 Tu-huru i a ratou. Ko te ingoa o taua mere ko Kai-kanohi, a ko taua mere kei a Te-matenga-te-au-pouri o Motu-pipi.
No muri iho ka haere a Tu-huru kia kite i a te Rau-paraha, me Nga-ti-toa i Rangi-toto, a noho ana a Te-niho raua ko Takerei me a raua iwi i Mawhera.
A haere ana a Te-pehi raua ko Pokai-tara ki te hohou i te rongo a Nga-ti-toa ki a Nga-i-tahu, a kohurutia ana raua e Nga-ti-tu-ahuriri e Nga-i-tahu; a utua ana taua kohuru e te Rau-paraha, ko Tama-i-hara-nui ka hopukia e te Rau-paraha, a ka maua i te kaipuke ki Pori-rua, a patua aua a Tama-i-hara-nui i O-taki. Ko Tama-i-hara-nui te tino rangatira o Nga-i-tahu. A he nui no te puku riri o nga wahine a Nga-ti-toa ki aia kia Tama-i-hara-nui koia i inumia ai ana toto e ratou i te wa i pipi ai te toto o tana kaki i haea e ratou.
A ka maranga te ope taua a te Pu-hou, a Nga-ti-tama, a Nga-ti-awa, me nga taurekareka o Nga-ti-apa, a ka haere i te tuauru ki te ra to, a ka tae ki Awa-rua, a ka piki i nga maunga hukarere, a ka tae ki nga roto i Ha-wea, i Wanaka, a Tu-tu-rau, kia patua a Nga-i-tahu o O-takou e ratou; otira kua noho tupato noa ake a Nga-i-tahu, a ka huakina Nga-ti-toa e te torohe a Nga-i-tahu, rokohanga atu e ratou ko Pu-hou ma e moe ana i roto i te whare, ka patua e ratou, ka mate ko Pu-hou, a ko tana tama ko Pare-mata ka mau herehere i a Nga-i-tahu, ka patua ra nga hoa o Pu-hou ma, ka ora ko etahi, ka whati nga oranga o ratou ki to ratou nuinga i te wehi o te patu a Nga-i-tahu.
Ka noho nei a Te-niho raua ko Takerei a ka taki hokihoki etahi o a raua hoa ki Ao-rere, ko etahi i wehi kei huakina ratou e Tu-huru, ka hoki enei ki Ara-hura, a hoki ana ano hoki a Pu-hou ma ki Ao-rere, nei ra he nui ano hoki nga hoa a Pu-hou ma i mate i te patu, koia ratou i mea ai kia noho i Ao-rere, a na reira ano hoki a Pu-hou ma i kore ai e noho i nga wahi o te akau ki te ra to, a ko Kau-rangi anake te wahi o taua whenua i tau ai ta ratou nohi i taua whenua.
page 57Ka mutu nei te patu a Nga-ti-toa ki nga hapu a Nga-i-tahu ki te tai marangai i nga ra i muri mai o te kohuru o Te-pehi, o Pokai-tara, a o Pu-hou, a noho ana a Nga-ti-toa i te akau o te moana o Rau kawa, otira e tae ano pea he taua ma Nga-ti-toa ki a Nga-i-tahu, mei kore te tae mai nga Minita o te Whakapono, a na ratou i pehi te hiahia whawhai a taua iwi nei.