Other formats

    Adobe Portable Document Format file (digital text)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

The Ancient History of the Maori, His Mythology and Traditions: Tai-Nui. [Vol. VI]

Upoko IX

page 50

Upoko IX.

Kaore te aroha ki a koe e ta
Tenei ano ra e te tau, te huri nei e roto
Ki ou takanga e i nui i o rangi.
Taku manu atawhai i te rangi ra
Kei ora ana e te aroha ka haruru ki tawhiti
Te pae koia ki Wai-oti-atu.
Tou wairua koe te hoki mai ki ahau.
I herea koe te here taurarua, e
Ki te oneone nui, he hekenga wairua
No te Kahu-rangi. He ara
Whiti noa, no matou ko to iwi, e.

Te Rau-Paraha Me Ana Taua Ki Te-Wai-Pounamu.
(Nga-I-Tahu.)

He mea tuhituhi no pakeha te taua patu a te Rau-paraha mo Rere-waka e te Hoterena, na reira i kore ai he reo maori mo aua korero i konei. E ngari ko nga korero a Nga-ti-hau mo taua taua ra ano, kua taia ki te reo maori i tenei wahi o te pukapuka nei.

Te Manatunga Maori. (Nga-I-Tahu.)

I nga ra nei ano, e parau whenua ana nga pakeha i te takiwa o te wahapu o O-takou, a ka kitea te Tiki pounamu, he mea tawhito noa atu. I nga ra o mua noa atu, i patua nga pakeha ki reira, a i mate ano hoki nga maori i taua parekura, a na te tahi pea o nga maori i mate i taua whawhai ra taua tiki. He hei-tiki pai rawa taua manatunga nei.

page 51

Te Rau-Paraha Me Ana Mahi. (Nga-Ti-Hau.)

Ka haere a te Rau-paraha ki Roto-rua i te wa ona e ahua taitamaiti ana ano, tae atu ratou ko tana ope haere, kua tae ake ki reira te ope manuwhiri hoko kakahu a Nga-puhi; ko Te-waero te rangatira o taua ope o Nga-puhi; ka patua a Te-waero ma e te Rau-paraha, mate iho o Nga-puhi i a te Rau-paraha kotahi ma wha takitahi; a i ora ai a Te-waero, he mea huna a Te-waero e Te-kore i roto i te rua kumara. Ka mate ra te patunga nei ka haere a te Rau-paraha ki Taupo, a ki te Roto-a-ira, a Whanga-nui, a Ka-whia. Tae atu a te Rau-paraha ki Kawhia ka tae ake a Tu-whare ki reira a ka unga a Tu-whare e te Rau-paraha kia haere te hapu a Tu-whare hei haumi mo ratou ko te hapu a te Rau-paraha, a ko te Rau-paraha te upoko o taua hunga katoa.

Ka haere mai aua hapu i Kawhia noho rawa mai i te wahapu o Whanga-nui i te taha ki te akau mai o Wai-to-tara, ka noho ratou i reira a pau noa nga ra o te Marama, he mea i warea ai ki reira, he kore no ratou e whiti i te awa o Whanga-nui i te waka kore, a ka mahi ratou i te moki i reira, he mea mahi aua moki i te roto i Koko-huia, ano ka oti aua moki ka whiti ratou i te awa, a ka haere a Wai-rarapa atu ana; ka patua e ratou nga tangata o Wai-rarapa, a ka mate te rangatira o Wai-rarapa i a ratou a Te-rori. Ka kite a Tu-whare i te kaipuke paea ki uta, a ka ki atu aia kia te Rau-paraha, “E Raha, tenei te whenua pai hei nohoanga tuturu mo koutou ko to iwi, he mea hoki ko te whenua tenei e uria ana e te Pakeha, a ma te Pakeha koe e nui ai; a ma te Pakeha koe e whiwhi ai i te taonga, a e kore ai to patu e rapu i te taonga o tera iwi, o tera iwi e riro mai ai i a koe,” ka whakaae atu a te Rau-paraha.

Ka hoki te ope nei, ka haere a Tara-naki me te patu haere i o reira iwi, a ka noho ratou i Ti-hoi. Roa kau iho ano ka hoki mai ano ratou ki Whanga-nui, i haere manuwhiri mai taua haere a ratou, a ka haere a O-hau, a ka kohurutia e ratou i reira etahi o nga tangata o Horo-whenua a ko te timatanga page 52 tenei o nga whawhai a te Rau-paraha, ka haere a te Rau-paraha a Manawa-tu, a ka patua nga tangata o reira a ka hoki mai ano ki O-hau, tae mai a te Rau-paraha ki reira, ka puta te ohu mau kai mai mana a nga iwi o Horo-whenua, ka mau aia ki taua ohu patua ana ka mate, a ka tu te taua a Moa-upoko e toru rau takitahi hei patu i a te Rau-paraha ma, he mea haere konihi mai taua taua ra, a ka mate o te Rau-paraha e rima topu, a ka whati a te Rau-paraha ki Wai-kanae, a ka patua e Nga-ti-apa i Wai-mea, mate iho o te Rau-paraha ma ko te nui o te tangata, me te tamahine a Te-pehi, he mea topa taua kotiro, a maua ana te tinana i roto i nga tahaa a Whanga-nui atu ana.

He pu a te Rau-paraha ma, na reira a te Rau-paraha ma i toa ai ki te riri ki nga iwi mau patu maori.

Ka tu a te Rau-paraha ka riri ki nga iwi o Whanga-nui, a i riro te pu a te Rau-paraha i a Paora-turanga-pito. He mano tini Whanga-nui i taua parekura, i te mea kahore kau he kainga o Whanga-nui i noho, i rupeke (poto) katoa ki taua whawhai. Ka maranga taua ope nei ki te patu i a te Rau-paraha, a ka haere ka tae ki Wai-mea, ka mau a Tu-roa ki te patiti ka hoatu ki a Paora-turanga-pito hei patu i a te Rau-paraha, me te waiata atu a Tu-roa i te waiata ki a Turanga-pito. Ka tae atu te ope ra ki Kapiti ka tu ka whawhai, a ka toa taua mano, a ka mate hoki etahi o ratou, a ka mau herehere etahi ano o ratou, ka tae a te Rangi-ma-iri-hau ki a te Rangi-hae-ata, kia ora ai aia i te patu, ka mau a te Rangi-hae-ata ki a te Rangi-ma-iri-hau, ka turakina ki runga ki te ahi, a tahuna oratia ana a te Rangi-ma-iri-hau eia. I moe a te Rangi-hae-ata i te whanaunga o te Rangi-ma-iri-hau, koia te whakaaro o te Rangi-ma-iri-hau i mea ai e kore aia e patua e te Rangi-hae-ata. Nei koa kua toa a te Rau-paraha, ka houhia ki te rongo.

No muri iho o taua parekura nei i haere ai a te Pehi ki tawahi ki Ingarangi, a no muri i a te Pehi ka patua a te Moa-upoko e te Rau-paraha, a moti ana taua iwi nei i a te Rau-paraha. Ka maranga ano te ope taua a te Rau-paraha ki te patu i nga iwi o Whanga-nui, tae kau atu tana ope ki Whanga-nui, ka hoki mai page 53 i reira, a patu rawa mai i Rangi-tikei, ka hinga tenei parekura ka hokia ano te patu ki Whanganui, a ka mate te tahi o nga rangatira o Nga-ti-raukawa i reira, a ka pouri a te Rau-paraha mo taua tangata. Mei reira ka tini haere te Pakeha i taua wahi a na ratou i whiwhi ai a te Rau-paraha, i te pu me te paura. Mei reira ano hoki, ka amia he kai e te Heuheu o Taupo, ka maua mai ma te Rau-paraha, a ka mahi katoa nga iwi i te kai ma te Rau-paraha, a ko te Rau-paraha te tino tangata mana e hoko nga mea ki te Pakeha, a i marie katoa nga iwi ki aia, ko Nga-ti-rua-nui, me Tara-naki nga iwi kihai i pai mai ki a te Rau-paraha.

ka tu te whawhai a te Whata-nui i Rangi-po, a ka mate a Nga-ti-maka, a ka tu te whawhai a te Rau-paraha ki te Pa i Putiki, ka mate o taua pa ra hoko rima, a ka tu te whawhai a Whanga-nui ki te Pa nei ki te Paka-kutu, a ka horo taua Pa i a Whanga-nui, a ora iti ka mau a te Rau-paraha.

Mei reira ka hoki mai a te Pehi i tawahi me nga pu, a no taua wa ra ano i patua ai te tino tangata nei a te Kekerengu e Nga-i-tahu, he hoa pono a te Kekerengu na te Rangi-hae-ata, a ka tu te taua a te Rangi-hae-ata ka patua te hunga na ratou i kohuru a te Kekerengu.

Ka hoe a te Rau-paraha ki te Wai-pounamu, a kohurutia ana a te Pehi me ana hoa e wha takau e Tama-i-hara-nui i roto i tana Pa i Wharau-po. Ka whiti mai a te Rau-paraha ki Kapiti a ka tutaki aia ki a Tuari me tana kaipuke, ka tono a te Rauparaha kia rere te kaipuke nei ki Wharau-po.

Ka haere a Tu-te-hou-nuku, te tama a Tama-i-hara-nui kia Nga-i-tahu ki a Tiaki-tai kia haere aia i a Tu-te-hou-nuku ki te patu i a te Rau-paraha, mei reira ko te Rau-paraha i te roto i Ka-para(pare)-te-hau, e patu parera Pu-tangitangi ana. Ka huaki te taua a Tu-te-hou-nuku raua ko Tiaki-tai ki a te Rau-paraha, ko nga waka katoa a te Rau-paraha e takoto maroke ana i uta, he kotahi anake te waka e maanu ana i te wai, ka whati a te Rau-paraha me te rua te kau topu, tane, tamariki, page 54 me nga wahine ki taua waka a ka hoe ki te moana, a he pangoro no te waka i kore ia e tore, ka kiia e te Rau-paraha kia whiua etahi o nga tane, me nga wahine me nga tamariki ki te wai, a ko nga mea o taua hunga i turi kihai i peke ki te wai, he mea whiu era ki te wai, a ka ora, ara ka pahure ano a te Rau-paraha.

Te Rau-Paraha Me Tana Patu I Te Wai-Pounamu.
(Nga-I-Tahu.)

No matou tupuna iho ano tenei Motu, a tae noa ki nga ra i puta mai ai nga whawhai i te Rau-paraha ki tenei Motu whawhai ai, kaore kau he take, kotahi ano tona take i roto i a ia, ko kai tangata anake; tikina mai ko Wairau, ka riro atu ko te tangata anake i te rau o te patu, ka mahue te whenua, ka hoki mai ano. Ko Kai-koura, ko Kai-a-poi, ka hinga, kainga ana tetahi e tetahi, kai ana tetahi i tetahi, mahue katoa nga rangatira o Nga-ti-toa i runga i te kaha o Nga-i-tahu ki te whawhai kia Nga-ti-toa, riro atu ko te tangata anake i te rau patu, ka mahue te whenua, ka tikina atu ki te Pakeha. Ka riro mai ko te kaipuke, ka tikina mai ko te Mai-hara-nui (Tama-i-hara-nui), he kohuru tenei, i tikina hunatia mai, riro atu te tangata i te rau patu, mahue iho te whenua, ka hoki mai ano ko Kai-a-poi, ka riro atu ko te tangata anake i te rau patu, ka mahue te whenua ki nga iwi nona te whenua. Katahi ano ka whakatika a Nga-i-tahu ki te whawhai, whai atu ana ko Paruparu-kahika, ka oma a te Rau-paraha ki te moana, ka patua haeretia ki te one o Kapara-te-hau, ka whaia tonutia, tae noa ki o Rau-moa, he whawhai nui tenei, ka mate katoa nga rangatira whawhai a te Rau-paraha ki tenei whawhai. Ko Rau-moa tenei parekura. Muri iho ka hoki mai ano ko te Pu-oho tenei me tana ope nui, ka hinga ano i a Nga-i-tahu, kaore tetahi i ora, mate katoa, ko te Waha-piro anake i ora i a Tai-a-roa te whakaora, ka ata whakahokia paitia e nga rangatira o Nga-i-tahu hei tohu aroha mo ratou kia te Rau-paraha raua ko te Hiko. Ko Tutura tenei parekura, me te pa horo.

page 55

Nga Whawhai A Te Rau-Paraha I Te-Wai-Pounamu.
(Nga-I-Tahu.)

Ko Rangi-tane pea ratou ko Nga-ti-kuia nga iwi i noho i te Ana-tio i nga ra o mua noa atu, i nga ra i u tuatahi mai ai te kaipuke ki reira, a ko ratou nga iwi i puhia e nga pakeha i nga poti i u ki Totara-nui, i te mea hoki ko te wahi tera e tohutohungia ana e nga tino kaumatua, o te matenga o te maori i te pakeha i nga ra o mua noa atu.

Ka whiti mai te ope taua a te Rau-paraha raua ko Te-kanae i te Whanga-nui-a-tara, a ka haere taua ope ma te akau o te taha ki te tokerau; ko Nga-ti-toa, ko Nga-ti-awa, nga iwi o te taua nei, a ka haere ratou a Kai-a-poi, a ka patua e ratou i reira, a Nga-ti-tu-ahuriri me Nga-i-tahu, a ka hoki atu a te Rau-paraha i reira ki Ka-pare-te-hau ki te kohi kuku mana i te akau, a ka huakina aia i reira e Nga-i-tahu. Toko ono ano nga hoa a te Rau-paraha, a ko era i mate katoa, a i ora ai a te Rau-paraha he mea ruku atu eia ki te waka a Nga-ti-awa, a ka hoki a te Rau-paraha ki era o tana iwi e noho ana i Rangi-toto, a ka kiia kia hoki a te Rau-paraha ki tana kainga i Kapiti.

Ko Te-niho raua ko Takerei ratou ko a raua iwi o Nga-ti-toa, o Nga-ti-ra-rua, me Te-kohue ratou ko ana iwi o Nga-ti-awa, o Puke-tapu me te Miti-tai, me Te-pu-hou ratou ko Nga-ti-tama, i oho katoa enei iwi, a ka haere ki Ao-rere, a ka tauria a Nga-ti-apa e ratou i reira, a ka patua taua iwi e ratou, ko etahi o taua iwi i patua, ko etahi i whakaraua, me a ratou herehere o Nga-ti-tu-mata-kokiri, a nohoia ana taua whenua, e Pu-hou raua ko Te-kohue, a ka haere a Te-niho raua ko Takerei ratou ko ta raua taua i te akau ki te ra to a Hoki-tika atu ana, a ka mau a Tu-huru i a ratou, a whakaraua ana a Tu-huru, koia hoki te tino rangatira o te iwi nei o Pou-tini o Nga-i-tahu, a houhia ana te rongo, i te mea kahore kau i nui te mate a te patu o taua iwi nei o Nga-ti-ra-rua, a no muri iho ka homai te mere pounamu e te iwi nei e Pou-tini hei koha ki a Nga-ti-toa kia riro ai ano a page 56 Tu-huru i a ratou. Ko te ingoa o taua mere ko Kai-kanohi, a ko taua mere kei a Te-matenga-te-au-pouri o Motu-pipi.

No muri iho ka haere a Tu-huru kia kite i a te Rau-paraha, me Nga-ti-toa i Rangi-toto, a noho ana a Te-niho raua ko Takerei me a raua iwi i Mawhera.

A haere ana a Te-pehi raua ko Pokai-tara ki te hohou i te rongo a Nga-ti-toa ki a Nga-i-tahu, a kohurutia ana raua e Nga-ti-tu-ahuriri e Nga-i-tahu; a utua ana taua kohuru e te Rau-paraha, ko Tama-i-hara-nui ka hopukia e te Rau-paraha, a ka maua i te kaipuke ki Pori-rua, a patua aua a Tama-i-hara-nui i O-taki. Ko Tama-i-hara-nui te tino rangatira o Nga-i-tahu. A he nui no te puku riri o nga wahine a Nga-ti-toa ki aia kia Tama-i-hara-nui koia i inumia ai ana toto e ratou i te wa i pipi ai te toto o tana kaki i haea e ratou.

A ka maranga te ope taua a te Pu-hou, a Nga-ti-tama, a Nga-ti-awa, me nga taurekareka o Nga-ti-apa, a ka haere i te tuauru ki te ra to, a ka tae ki Awa-rua, a ka piki i nga maunga hukarere, a ka tae ki nga roto i Ha-wea, i Wanaka, a Tu-tu-rau, kia patua a Nga-i-tahu o O-takou e ratou; otira kua noho tupato noa ake a Nga-i-tahu, a ka huakina Nga-ti-toa e te torohe a Nga-i-tahu, rokohanga atu e ratou ko Pu-hou ma e moe ana i roto i te whare, ka patua e ratou, ka mate ko Pu-hou, a ko tana tama ko Pare-mata ka mau herehere i a Nga-i-tahu, ka patua ra nga hoa o Pu-hou ma, ka ora ko etahi, ka whati nga oranga o ratou ki to ratou nuinga i te wehi o te patu a Nga-i-tahu.

Ka noho nei a Te-niho raua ko Takerei a ka taki hokihoki etahi o a raua hoa ki Ao-rere, ko etahi i wehi kei huakina ratou e Tu-huru, ka hoki enei ki Ara-hura, a hoki ana ano hoki a Pu-hou ma ki Ao-rere, nei ra he nui ano hoki nga hoa a Pu-hou ma i mate i te patu, koia ratou i mea ai kia noho i Ao-rere, a na reira ano hoki a Pu-hou ma i kore ai e noho i nga wahi o te akau ki te ra to, a ko Kau-rangi anake te wahi o taua whenua i tau ai ta ratou nohi i taua whenua.

page 57

Ka mutu nei te patu a Nga-ti-toa ki nga hapu a Nga-i-tahu ki te tai marangai i nga ra i muri mai o te kohuru o Te-pehi, o Pokai-tara, a o Pu-hou, a noho ana a Nga-ti-toa i te akau o te moana o Rau kawa, otira e tae ano pea he taua ma Nga-ti-toa ki a Nga-i-tahu, mei kore te tae mai nga Minita o te Whakapono, a na ratou i pehi te hiahia whawhai a taua iwi nei.