Other formats

    Adobe Portable Document Format file (digital text)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

The Ancient History of the Maori, His Mythology and Traditions: Tai-Nui. [Vol. VI]

Upoko IV

page break

Upoko IV.

E taka pitonga e pupuhi
He homai aroha, a tangi
Atu au i konei, kei wa
Mamao ana. Rere mai
Hea te ao i taku wakaaeanga.
Tu matohi ana ki Tau-piri
Ki te wa tu tata, e au
Ka taka kino ki taku makau tupu,
Me aha i te aroha kai puku,
E taea te aha iho
He hikihiki atu nga
Nohoanga te menenga
I kapakapa, hei korero tu
Ma Taepa i roto Wai-kato
Kei raro rawa taku tau
Tenei ra to kononohi whakaurua
Mai te awatea
Ka huri te wai-kamo.

Te Ope Taua A Te Rau-Paraha Ki Te-Wai-Pounamu.
(Nga-Ti-Toa.)

Na te tau 1832, ka rewa te ope a te Rau-paraha ki tera motu ki Kai-apohia, e ono rau topu taua ope, ko Nga-ti-awa, ko Nga-ti-rau-kawa, ko Nga-ti-tama-te-ra, ko Taraia raua ko Te-rohu tama a Tu-te-rangi-anini ka whakawhiti atu ki tera motu, a ka huihui mai ano a Nga-ti-toa i Tai-tapu, i Rangi-toto, i te Hoiere, ka huihui mai ki tenei e noho atu nei i Wai-rau, ka tae atu te ope a te Rau-paraha ki reira, ka huihui ki reira ka hoe haere i te taha tika, a ka tae ki Kai-koura, ka tauria te pa o nga toenga iho o tera patunga i a Te-niho-manga, ka horo te Pa ka patua etahi, ka whakaorangia etahi hei taurekareka, a ka page 37 pai te rangi ka hoe ano te taua nei a ka tae ki Kai-apohia, a ka whakapaea te Pa o reira, a kahore a Nga-i-tahu i puta mai i tana Pa ki te whawhai, e rangi kei roto tonu o te pa pupuhi mai ai i nga parepare awa keri, e rua te kau putu te hohonu o aua awa keri, kaore te hoha o te taua, ara e te ope, me te whakatakariri noa iho, i te noho tonu mai o Nga-i-tahu i roto i tana pa; e rima mano i whakapaea ai taua pa, a kihai i horo, kihai i aha, te take i kore ai e horo, he nui no nga kai o te Pa, nga kauru ti, he mea tao ki te umu, ko nga pakiaka o te ti ka keri ka horahora ki te ra, ka maroke ka tao ki te umu, he kai pai rawa taua kai, me te huka nei te reka, a he nui hoki no te tuna he mea tao a he mea whakamaroke, a he kao pohata (puha, puka) hoki etahi, he mea tao ki te umu, ka whakairi ai ki te ra, kia maroke; koia nei te take i kore ai e hohoro te taka o taua Pa, he ora i te kai, kua mahia atu i nga tau, i noho atu nei a te Rau-paraha i Ka-piti, kua mohio noa ake hoki taua iwi ka hoki atu ano a te Rau-paraha ki reira; mehemea he taewa nga kai kua horo noa atu. Te tahi hoki, he kotahi no te ngutu riringa atu, he roto moana te tahi pito, me te tahi taha, me te tahi taha, kotahi tonu te wahi tua whenua, ko te ngutu anake o te pa, na reira i kore ai e hohoro te taea, ka tahi te whakaaro a te Rau-paraha, me keri atu he awa keri, a kia toru aua awa keri, ka whakanukenuke ai, ko nga waha pu awakeri a te Pa i whakaputaina mai ki waho o te pa he mea keri ki raro i te whenua, hanga ai he whare ki runga, tanumia iho ki te oneone, kei reira te puhanga mai o nga pu, ka tahi ka keria aua awa keri, he roa noa atu aua awa keri, kotahi ta Nga-ti-toa, kotahi ta Nga-ti-rau-kawa, kotahi ta Nga-ti-awa, ka keria aua awa keri, a ka tata atu ki te taha o nga waha pu o te Pa ka whakamutu te keri, ka haere te taua ki te mahi manuka ki te mahi rarauhe, e rua ano wiki e mahi ana, kua pae, kua whakawaha mai ki te taha o te taiepa o te Pa, kotahi rau iari te mataratanga mai o aua wahapu i te taha o te taiepa o te pa ki waho, piri tonu atu aua manuka ki te taha tonu o aua wahapu, he mea ruke atu na te taua: no te mutunga o te mahi a te ope, ka teitei ra hoki te mahi ra a te manuka, a ka tatari te page 38 taua ki te hau ki te tonga, e anga ana hoki koa te ngutu o te Pa ki te tonga a e rua wiki i tatari ai, ka ore hoki i pa mai he tonga, he karakia tonu te hanga a nga Tohunga o Nga-i-tahu kia kaua te hau tonga e puta mai, a e karakia ana hoki nga Tohunga a te Rau-paraha kia hohoro te puta mai o te hau tonga, kia wawe te tahuna atu te Pa kia wera atu, no te tahi rangi ka marino noa iho te hau ka mahaki, a i te ata tu ka tahi nga tangata o te pa ka whakaaro me tahu atu nga manuka kia wawe te pau i te aiotanga, e kore hoki e hinga te mura o te ahi i te aio, ka tu tonu ki runga te mura o te ahi, ka tahi ka tahuna mai te ahi i roto i nga wahapu puhanga mai, ka kitea atu te mura o te ahi ka puta ki runga, ka karanga atu a te Rau-paraha, “Ko wai tera e te whanau? Whitiki whakarewaia ki te kawe i nga manuka, ki te taha o te taiepa, kei pau noa iho a e kore e wera te taiepa i nga manuka,” koia, ka tahi nga tini toa a te Rau-paraha ka haere ki te kawe i nga manuka ki te taha o te taiepa a e puhia mai ana e tera i roto i nga pare-whare, i nga rua wahapu, me te pata ua nei te kai nei a te mata e maringi mai ana, hei ahatanga ma te taua, te tomokia tonutia ai, e hingahinga ana tera te tangata o te taha kia te Rau paraha i te kainga a te pu a Nga-i-tahu, me aha hoki kahore he piripiringa, e haere noa atu ana, me he mea nei he riri pakeha kaore e hunahuna kua tata rawa nga toa ki nga wahapu, kua purua nga puta puhanga mai ki te manuka kua kapi, kua tika rawa atu te hau, kua hinga te muru o te ahi ki te taiepa, kua kaa nga wawa i te ahi, me te whiu tonu atu e te taua te manuka, kua horapa rawa te ka o te ahi ki te taiepa, kua ngaro te pa i te paoa kua koa rawa te taua, a kua umeretia, a kua whakahuatia te ngeri a te Rau paraha, kua kitea atu kua ka katoa te taiepa. Ko te ngeri tenei:—

Awhea to ure ka riri?
Awhea to ure ka tora?
Tukua te ihu ki te tamaiti.
Me pewhea; ka kite koe
I nga tai whakamanamana.
Te toa haere ana,
Ka riro he Rongo-mai-whiti.

page 39

Koia ano me te whatitiri e papa ana i te rangi, ngaueue ana te whenua i te ru o te waha o te tangata, ka koa ra hoki. Heoi ano kua ngaro te taua ki roto ki te Pa, kua tangi te patu, kua horo tera, kua kau haere i te roto, me te parera e pango (mangu) ana i roto i te wai (roto), kapi katoa te roto a Taru-tu, e ono rau ki roto i Kai-apohia, e ono iho ki te mate, ma te wahine, ma te tamariki ka nui ake.

Ka mate nei a Kai-apohia, ara ka horo: ka rewa atu te ope ki Te-whanga-raupo, a ka horo hoki tera pa a Ri-papa, ka mate nga tangata, ka rewa ano te ope, ka tae atu ki Whanga-roa ka tauria tera pa a O-nawe ka horo ano e toru rau ki taua pa, kihai i rere te tahi kihai i aha, haere tonu te ope nei ki tua mai o Te-wai-o-te-mate patu ai, ka mate nga tangata o reira, ka hoki mai te ope ki Kapiti ka utaina mai nga herehere ki Kapiti whakamarie ai. No te taenga mai o te ope ki Wairau ka noho iho etahi o Nga-ti-toa i reira, a ko etahi o ratou i haere tonu atu ki Te-hoiere, ki Rangi-toto, ki te Tai-tapu, ko te Rau-paraha ka hoki mai ki Kapiti, ratou ko Nga-ti-rau-kawa ko Nga-ti-awa.

Ka tae ki Mei i te Makariri, ka u mai nga kaipuke patu tohora ki Te-whanga-nui i Wai-au i tera motu, ka hoe atu a te Rau-paraha i runga i tana waka ki Te-whanga-nui, ka kite i nga rangatira kaipuke patu tohora, he nui rawa nga kaipuke me ka tu mai ki taua kainga, he kotahi rau nga kaipuke i te turanga mai. No Ingarangi etahi. No te Wiwi etahi. No Puruhia etahi. No Tenemaka etahi. No Peina etahi, no nga iwi katoa o te ao, a no Merika, ka tu i reira ki te patu tohora, ka tae ki te marama e ngaro ai, e mutu ai te tere o te tohora, ka rere katoa nga kaipuke ki waho ki te moana ko nga kaipuke kua kii i te hinu, ka rere tonu atu ki ona kainga i Ingarangi ki whea noa atu, kia riro katoa hoki nga kaipuke, ka hoki mai hoki a te Rau-paraha ki enei iwi ona i Kapiti nei, he tirotiro haere tonu tana mahi i ona iwi i nga hapu o Nga-ti-toa i tera motu me nga iwi e noho nei i Kapiti. He takiwa ano ka haere ki Te-tai-tapu, ko ta te maori taonga nui e mahi ai, he muka hei hoko paura, me te pu, page 40 ki nga pakeha e hoko muka ana. He pakeha ano i Wai-kanae e hoko ana, i noho ai ki reira, he iwi nui rawa a Nga-ti-awa hei mahi muka mana, a no te kitenga i te kino o nga mahi a Nga-ti-awa, ko te kino ra tenei, mehemea ka hokona mai nga muka ki te pakeha, ka whaohina ki roto ki te whare e te pakeha, a hei te po, i te waenga-nui po ka tikina mai e Nga-ti-awa, ka keria a raro o te whare i takoto ai nga muka ka riro atu ano i nga tangata maori, a ka kawea mai ano aua muka ka hokona ano ki taua pakeha; nawai ra, a ka kitea e taua pakeha a pouri ana aia, a whakarerea ana a Wai-kanae eia, a haere ana aia ki Kapiti noho ai, a ki te korero ano hoki ki a te Rau-paraha, a me haere mai aia ki te aroaro o te Rau-paraha noho ai, hei tiaki i aia, a whakaae ana a te Rau-paraha, a ka haere mai taua pakeha ki te hanga whare mana i Kapiti, i O-taki, hei takotoranga muka mana. Ko te pakeha tua tahi tenei i haere mai i Poihakena ki te hoko muka, ko Te Kawea tona ingoa. He iwi patu pakeha tonu a Nga-ti-awa i era takiwa, patu ai ki Wai-kanae e tahi, ki Komanga-rau-tawhiri te tahi, ko Kapene Tere, na Te-Rangi-hae-ata i takitaki te mate, a i ora a Miti-kakau, te tahi o nga rangatira o Nga-ti-awa te tangata nana i patu, na raua ko tana hoa, ko te hoa i mau i a Te-rangi-hae-ata, a i patua taua hoa ki Mana. I tae mai ano te tahi pereki Manuwao kia kite i a Te-rangi-hae-ata i Mana, a i whakapai te rangatira o taua Manuwao, mo te patunga a Te-rangi-hae-ata i te hoa a Miti-kakau, ka ore rawa he rangatira o Mana nei o te tangata maori hei rite mo te Rau-paraha, o te motu nei te whakaaro nui, uui noa atu nga whenua i tenei motu, a i tera motu i riro rawa i tona mohiotanga me te kaha hoki i tona mohiotanga ki te whakahaere mo nga whawhai maori, a raru ana nga iwi katoa o tenei pito o tera motu ki Te wai-pounamu i aia.

No te taenga mai o Te-whakapono i te tau 1839, na maua ko Matene-te-whiwhi i tiki ki Toke-rau te tahi Minita kukume mai ai, ki tenei pito o te motu nei, hei whakamutu i nga hiahia whawhai a te Rau-paraha. Mei kore Te-whakapono, kua tae page 41 noa atu a te Rau-paraha ki tera pito o Te-wai-pounamu, ki Raki-ura, ki Raro-tonga, a e ngaro katoa nga iwi o aua wahi i aia.

Te Whawhai I Wai-Rau. (Nga-Ti-Toa.)

Kati enei korero mo nga haerenga, a mo nga whawhai a te Rau-paraha ki tenei pito, me timata ki te korero o te porangitanga o nga pakeha o nga tangata-maori i Wai-rau o te matenga o Wairaweke [Wakefield].

Te tikanga o tenei whawhai ki Wai-rau i te matenga o etahi rangatira pakeha i te tau 1843, he raruraru, he maminga na te tahi rangatira kaipuke patu wera; ko Kapene Piringatapu nana i maminga a te Rau-paraha ki te pu-nui i homai hei hoko mo Wai-rau, tuhituhia ana nga pukapuka e taua pakeha ki te reo pakeha, e mea ana nga kupu o taua pukapuka kua riro rawa i taua pakeha te whenua i Wai-rau. Kaore a te Rau-paraha ma i mohio ki nga korero a taua pukapuka, tuhia kautia o ratou ingoa ki taua pukapuka. Ko te tahi kupu a taua pakeha o Piringatapu kia te Rau-paraha, “Mehemea ka kite a te Rau-paraha ma i te tahi rangatira kaipuke manu-wao, me hoatu taua pukapuka kia kite aia, kia mohiotia ai a te Rau-paraha ma, he rangatira ratou a te Rau-paraha ma.” Whakaaro ana a te Rau-paraha, “Koia ano he tika tonu nga pukapuka me nga korero a taua pakeha.” No te taenga mai a te Rau-paraha ki Kapiti nei i tana hokinga mai i tera motu i te wahi e tata ana ki Wai-rau; ka hoatu aua pukapuka ki tana pakeha hoko muka, ki a Te Hawea, ka korerotia e taua pakeha, ka mea atu a Te Hawea ki a te Rau-paraha, “Kua riro katoa to whenua i Wai-rau i te pakeha i a Kapene Piringatapu i utua ki te pu-nui, ki a koutou.” Ka pouri a te Rau-paraha, a wawahia ana aua pukapuka, a takuna ana ki te ahi e nga rangatira katoa o Nga-ti-toa i noho i Kapiti me nga rangatira i noho ki tera motu, a no te taenga mai o Wairaweke [Wakefield] ki tera motu ka noho nei i Whakatu [Nelson] a i Poneke, a ka haere ki Wai-rau, whaka-rite ruri whenua ai, kaore nei a te Rau-paraha i page 42 whakaae, kaore ano hoki i utua, ko te nukarautanga ra ano e Kapene Piringatapu. Ko te whakaaro a te Rau-paraha mo te tikanga tango a Wairaweke i Wai-rau, me ata korero marire e raua ko Wairaweke, hei reira ka ata hurihuri marire ai, ka ata tuku atu ai i taua whenua i Wai-rau; no te hohorotanga o te riri o Wairaweke ma ki a te Rau-paraha ka tahi ka raruraru. Ka he hoki, ka nui nga korero a te Rau-paraha ki au mo enei tikanga kaore aia i pai kia mate tona iwi te pakeha, ka nui rawa tona aroha ki a Wairaweke ma; na te porangi o nga whakaaro o tana iramutu o te Rangi-hae-ata na reira i whakapohehe nga mahi a kihai a te Rangi-hae-ata i whakaaro ki nga kupu a te Rau-paraha, kia ora a Wairaweke ma, pouri noa iho a te Rau-paraha ki tona iramutu mo te matenga o Wairaweke ma, ka tahi ka tu a te Rau-paraha ki te whai korero, ki a te Rangi-hae-ata, kia Nga-ti-toa katoa, ko ana kupu enei, “Whakarongo mai e te Rangi-hae-ata, ka mahue koe i au, kua takahia aku tikanga e koe, ka mate ano nga pakeha i mate, ko nga mea i ora, ka whakaora, kaua e patua.” Ka ki mai a te Rangi-hae-ata, “Me aha i to tamahine kua mate nei?” Ka ki atu a te Rau-paraha, “Hei aha tena tamahine te mate noa atu ai: ko tenei e tama, ka tahuri au ki te whakapono ki Te Atua nui, nana nei au i whakaora i te ringa o te pakeha.” Heoi ano ko tona tahuritanga tenei ki te whakapono. I te ngaro ke au i taua wa i whawhai nei i Wai-rau. I heare ke au ki te whakaako haere i nga iwi o Nga-i-tahu a tae noa atu ki Raki-ura. Kotahi taku tau ki reira, ko au te tuatahi o nga tangata ki reira whakaako ai, na reira taku matua te tae ai ki reira whawhai ai.

No te tahi whakararurarutanga a te Rangi-hae-ata i nga pakeha i Here-taunga i Poneke [Hutt] ka pouri hoki a te Rau-paraha ki te kuare a te Rangi-hae-ata, ki te pupuri kau i te kainga a te Pakeha, kua utua mai nei ki a te Rau-paraha a ki aia hoki ki a te Rangi-hae-ata nga utu e rua rau pauna moni. Ka nui te tohe a te Rau-paraha kia te Rangi-hae-ata kia page 43 whakamutua tana mahi whakararuraru i taua kainga, a kihai a te Rangi-hae-ata i whaka-rongo.

No te hopukanga a Kawana Kerei i a te Rau-paraha i Pori-rua, kihai nei i whai tikanga nga take i mau ai, he pukapuka whakapaeteka na te tahi tangata i tuhituhi te ingoa o te Rau-paraha ki roto, tukua atu ana ki Whanga-nui ki nga rangatira o Te-patu-tokotoko ki te korero na Te-mamaku raua ko te Rangi-hae-ata i tuhituhi pokanoa te ingoa o te Rau-paraha ki taua reta kia mana ai, e ai ki ta te korero. I te kura ke au a te Pihopa Here-wini i Akarana, maua ko taku hoa ko Ruta, kaore au i kite i te maunga o taku matua. No taku hokinga mai i Akarana ka tae mai au ki Poneke, ka tahi ahau ka haere ki runga ki te kaipuke Manu-wao i noho ai taku matua, ko Karaipi taua manu-wao, no taku taenga atu ki taua kaipuke, ka kite au i taku matua ka tangi maua, ka mutu te tangi ka korero mai taku matua ki au ka mea, “E tama haere ki o iwi kia pai te noho, utua au ki te pai, kaua e utua au ki te kino, e rangi ko te pai anake, ko te aroha ki te Pakeha, kahore-he take, i hopukia noatia ai ahau e Kawana Kerei, kahore aku kohuru i te pakeha, e rangi he korero teka na te tangata. Hei aha ma wai, e rangi mehemea he parekura taku rironga kua pai, tena he tahae kua rite tonu au ki te Apotoru o te Karaiti kia Paora, ko tana mahi he kawe i te kupu, a te Karaiti ki nga tauiwi, heoi maka ana ki te whareherehere, no te putanga mai o te Anahera i te po ka waiata aia ka hari hoki tuwhera noa nga tatau o te whare-herehere puta atu ana aia ki waho, ko tenei e tama ko taku rite tena e noho nei au i te whare herehere i runga i te kaipuke. Heoi e koa ana tenei te ngakau e waiata ana i runga i te hari ki te Atua. E Tama kaore kau aku pouri, haere ki uta kia mau ki te pai atawhaitia te pakeha, kaua e whakarongo ki nga tikanga a te Rangi-hae-ata pehia rawatia ana tikanga.” Hoki mai ana maua tehi ko Matene-te-whiwhi ki uta, a ka tae maua ki Pori-rua ka kite maua i Nga-ti-toa a i a Rawiri-puaha, ka korerotia e maua nga kupu mai a te Rau-paraha ki a maua, mo te pai, mo te ata noho: tae mai maua ki O-taki ko taua kupu ano ko te page 44 noho pai, a no taua takiwa ka tahi ka whakahaua e maua taua taone i O-taki kia mahia kia nohoia, ko te nohoanga tenei o taua taone o Harawira [Hadfield] ko te unga tenei o nga tikanga o te noho pai o Nga-ti-rau-kawa, o Nga-ti-toa. No taua takiwa ano ka puta mai te ope o Nga-ti-rau-kawa ki tera i Manawa-tu kia Nga-ti-whaka-tere, ko te hapu tenei e whakahoa ana ki a te Rangi-hae-ata, e rua rau o taua iwi haere mai ai, no te taenga mai ki O-taki ka huihui maua ki reira, na te Rangi-hae-ata hoki i tuku mai taua ope ki te patai mai i o maua whakaaro ko Matene-te-whiwhi mo te Rau-paraha, e noho taurekareka mai ra i te kaipuke, kia rapua he utu, kia haere ki te patu i Poneke i nga Pakeha; ka korerotia e au nga kupu mai a te Rau-paraha kia maua, i to maua taenga atu ra ki aia kia kite i nga tamariki, ka mutu taku korero ki taua huihui tangata, kia whakamutua taua tikanga porangi, a kia kaua rawa e whakarongo atu ki nga tikanga a te Rangi-hae-ata, e rangi me noho pai noa iho, me whakamutu rawa taua tikanga kino. Heoi ano, ko te whakaaetanga mai ki aku tikanga a taua huihuinga tangata, ka whakaaetia rawatia ta maua kupu ko Matene-te-whiwhi, kia mahia rawatia taua taone i O-taki hei ingoa mo Nga-ti-rau-kawa. No te taenga mai o te Rau-paraha i te whakahokinga mai a Kawana Kerei ki O-taki i te tau 1846, ka tahi ka whakahaua e taua koroheke e te Rau-paraha kia Nga-ti-rau-kawa kia whakaarahia te whare karakia nui ki te Taone Harawira i O-taki, mei kore hoki a te Rau-paraha e hoki mai, e kore taua whare e tu, ka nui hoki tana hiahia ki te whakapono ki te Atua nui nana i hanga te rangi me te whenua, karakia tonu tana mahi a mate noa aia i O-taki i te tau 1849, ia Noema 27.

Tupu ake ko au ko tana uri, ko aku whakaaro o taku tamarikitanga tae noa mai ki tenei ra ko te aroha anake ki te whakapono ki te Atua me te maunga rongo ki te pakeha, ki te tangata maori hoki, kia huia kia kotahi tonu te iwi ki tenei motu me te ture kia kotahi.

E hoa ma kei pohehe koutou, i te oranga o a matou kaumatua, he iwi pewhea ranei a Nga-ti-toa? maku e ki atu kia koutou, ko page 45 te iwi whai rangatiratanga tena o matou o matou tupuna o nga tangata maori, he iwi pai a Nga-ti-toa na te Rau-paraha i atawhai nga pakeha, i mua iho, i mua iho, katahi nei ano te whawhai i pohehetia e te Rau-paraha ko Wai-rau. E korero ana hoki a te Rau-paraha na te Atua aia i ora ai, te take i mohio ai aia, ko te mea ka ore (kahore) aia i tu i te mata a nga pu a nga Pakeha i ta ratou whawhaitanga i Wai-rau kaore hoki aia i huna i aia.

E he ana nga kupu a Te-kooti whakawa whenua i ki, “I patipati a te Rau-paraha i nga tangata kia pai ai ki aia hei hoa mona kia ora ai nga iwi o konei.” He rawa taua kupu, kaore rawa he iwi i kaha ki aia i tenei pito; mai ra he iti rawa a Nga-ti-toa a te Rau-paraha i tona hekenga mai ai. Nana hoki i tuku atu tena motu ki te Pakeha, me tenei motu hoki.

He whakapapa tenei i nga tupuna, a te Rau-paraha, me whakahoki iho e au ki te tupuna o muri rawa nei o te ao nei:—

A black and white diagram showing the whakapapa from Mango to Tamihana Te Rauparaha.