Upoko XXI
Ko Ihaka Whanga me nga parekura o ona ra
me Nga-puhi
(Nga-i-porou)

Ko te matua o Ihaka Whanga i kohurutia i te Mahia e te Whakatohea, he iwi e noho ana i te taha

Extract from "Te Waka Maori O Niu Tirani"

page (314) (180 Maori)

ki Whakatane—ko Te Ratau tona ingoa. Te tangata nana ratou i whakahau ki taua kohuru, ko Tukareaha—he whanaunga ano ia ki a Te Ratau, he rangatira hoki no Nuhaka kei taua kainga tonu ia e noho ana i naianei. He hae nona ki te mana me te rongo nui o te Ratau, no reira ia ka mea kia kohurutia taua tangata. Katahi ia ka haere ki te taha ki Whakatane, te kainga o te iwi o tona wahine, a hoki mai ana ki te Mahia ratou ko tona taua. Kua noho te iwi o Te Ratau i roto i to ratou pa i te kurae ki Nukutaurua, ko te Au-Rua te ingoa, kua tae atu hoki te rongo o te taua ki a ratou. Heoi, no te kitenga kaore he tangata i te Mahia katahi ka noho taua taua ka kimi whakaaro e mau ai Te Ratau i a ratou. Katahi ka tukua he tangata ki te pa i te kurae ra ki te whakaware i te iwi o Te Ratau, he ki atu ki te pai o to ratou whakaaro ki a Te Ratau, me to ratou hiahia kia haere mai ia kia kite i a ratou, kia mohio ai ratou he ngakau pai tona ki a ratou. Ka whakaaro taua kaumatua he pono, he whakaaro hoki ki tona huanga ki Tukareaha, no reira ia ka haere atu ko ia anake, kaore ona hoa. Tona taenga atu ki te kainga ka ahua pai tonu ratou ki a ia katahi ka arahina ia ki roto ki tetahi taiepa, he mea hanga marire na ratou mo taua kohurutanga, katahi ka tangihia mariretia; me te ka te hangi mona ka whakatakototia te kai ki tona aroaro, me te mea he taunu marire. Heoi, e hongi ana ia ki tetahi o ratou, katahi ka hopukia ki te makawe, ka rua ka toru whakarerenga o te paraoa kua mate. Ki hai i tonoa kia mahia mai e ia ano he wahie tahu i te hangi mona, he mea ano ka peratia hei whakakuare rawa i te tangata e patua ana. Katahi ka hoki a Tukareaha ratou ko ona hoa ki te whenua o te Whakatohea, he wehi hoki nona kei patua ia; muri iho ka noho ia i a Ngapuhi i te Peiwhairangi. Ko te iwi o Te Ratau i mea kia patua tona papa hei utu mo te matenga o Te Ratau, katahi ia ka whai i muri i tona tama, me tona ope 100; engari i pehipehia e nga tangata o Turanga, patua ana, mate ana e 50 o tona ope me ia ano hoki hei utu mo Te Ratau. Ko Tamawheti tona ingoa. Ko Tukareaha i noho tonu atu tae noa ki te wa o te Whakapono, katahi ia ka hoki mai me te kauwhau haere i nga kupu whakaiti, kupu manaaki tangata, kupu aroha; a ahakoa kore pea he aroha nui o nga tangata ki a ia, engari i manaakitia ano, i paingia ano. Muri iho ka kite ia ka ora ia, katahi ka mahue tona minitatanga, a i naianei e noho noa iho ana hei rangatira noa iho.

I taua takiwa o te whawhai, o te mate, o te aha, he takiwa ia i ora ai tetahi iwi ki te muru i nga kai a tetahi iwi, na he toa he maia nga tangata katoa, he whawhai tonu ta ratou mahi; a kaore he pukepuke he awaawa ranei o taua whenua, o te taha moana, i kore ai ona parekura i whawhai ai i mate ai etahi tangata maia ki te pupuri i tona kainga i te mahi a nga taua o Waikato, o etahi atu iwi hoki, e whakangaro haere ana i taua whenua i te wa kaore i whiwhi pu nga tangata hei whakaora i a ratou. Na, tera ano e taea e matou te korero i etahi korero maha atu o te mate, o te aha noa atu, i uru ai a Ihaka Whanga; otira me kati i te kotahi, koia tenei.

Tera kei te taha ki Nukutaurua te pa tawhito, ko Kai Uku te ingoa—he kainga ia e arohaina nuitia ana e nga Maori o taua takiwa, no te mea he pa ia i whakapaea e Waikato, a roa noa atu e whawhaitia ana. I te takiwa o te tau 1830 i mene katoa te nuinga o nga tangata o te taha ki te Mahia ki roto ki taua pa. I taua takiwa i haere mai nga taua o Waikato, na

Extract from "Te Waka Maori O Niu Tirani"

page (315) (181 Maori)

Taupo mai, ki te whawhai ki a Ngatikahungunu, he rapu utu mo te Arawai, he rangatira no taua iwi i mate i nga tangata o Heretaunga i tetahi riringa i mua atu. Katahi ka whakapae ratou i te Pakake, he pa i te ngutu awa o Ahururi, horo ana taua pa, patua ana etahi o nga tangata, ko etahi i hereherea. Ko etahi enei o nga tangata i mau, ara ko Te Hapuku ko Te Moananui, ko Karaitiana Takamoana, me Tiaki Tai; ko aua tangata katoa i tukua atu i tetahi ope hei arahi ki o Waikato. Ko Te Hapuku i oma i te huarahi, i te taha ki Tarawera, hoki mai ana ki Ahuriri. Ko Tiaki Tai i mate ki te moana ratou ko ona hoa i te rerenga atu i Ahuriri ki Turanga. Heoi, no te matenga o te pa i te Pakake, ka haere tonu te taua i te takutai ka tae atu ki te Wairoa; i taua kainga ka hui mai ki a ratou tetahi atu taua i tika mai he ara ke ki te takutai. Katahi ratou katoa ka haere ki te whawhai ki a Ngarangimataeo o te Wairoa; he nui te iwi o Ngarangimataeo i patua, he nui i hereherea—ko Ngarangimataeo me etahi tangata tokomaha ano i puta. Ko te Urewera i uru ki roto ki taua taua a Waikato, he wehi mo ratou ano kei patua e Waikato. Ko Pitiera Kopu raua ko Henare Te Apatari, me nga tangata katoa o te taha ki waho o te Wairoa, me nga iwi o te takutai puta noa ki te Mahia, e 2,000 pea tangata, i roto i Kai Uku, he rongo kua tae ki a ratou o te haere mai o Waikato. Ko Ihaka Whanga, me Puhara o te Whatuiapiti, i roto ano raua i nga iwi i hui ki Kai Uku i taua takiwa. I noho iho ai a Ngarangimataeo me tona iwi i te Wairoa, he kupu na tetahi tohunga makutu, ko Mohaka te ingoa, i ki taua tohunga he "kai ma te kuri a Waikato e haere mai nei," no reira ka noho iho ratou, me te mate ano hoki. Ka mutu te patu me te muru i te Wairoa katahi ka ahu te ope o Waikato ki Kai Uku, ka whakapae ki taua pa i te raumati. Ka rua marama me to hawhe i awhitia ai te pa, ki hai i taea. I maia tonu te iwi i roto i te pa, a he maha nga putanga o te kaha o te tangata, o tetahi taha o tetahi taha. Heoi tonu nga pu o te pa e 30, engari a Waikato i nui nga pu i a ratou, he mea hoko i nga Pakeha haere ki to ratou kainga. I te mutunga o te marama kotahi kua iti haere nga kai o te pa; i te mutunga o nga marama e rua kua tata te pau rawa. Heoi nga tangata i whangaitia i reira ko nga tangata i whiwhi pu; a ko te toenga iti o nga kai i ata rongoatia ma rotou, kei ngoikore ratou ki te tiaki i nga kokiritanga a te hoa riri. Ka nui ano hoki to ratou kaha ki te tiaki i te pa. Kite kau atu ana i tetaho o Waikato ka whakaputa mai, ri ana te rere a te mata ki a ia. I mataara tonu te iwi i ro pa i te ao i te po, kaha tonu ana ki te tiaki i te pa. No Ngapuhi nei aua tangata i waimarie ki te pu; kua noho he hoki etahi o taua iwi ki reira, kua hoa ki a Ngatikahungunu.

Nawai a, ka mate rawa nga tangata o te pa i te hemo kai, kua tu a koiwi noa iho nga tangata, katahi ka tango i tetahi tikanga whakamiharo rawa hei oranga mo ratou. Kua kore he tangata o te hoa riri i te taha o te pa e hangai ana ki te moana, he kore wahi oranga mo ratou i nga mata o te hunga pupuhi o te pa. Na, ka keria te oneone i taua taha tae iho ki te uku. Ko taua oneone uku nei ka waiho hei kai, ka ringitia ki te wai, ka kororiroria, pera me te taka o te paraoa nei. He mea whakamiharo nui tenei, ara te hia ora o te tangata i taua mea; otira he hinu ano pea tona kei roto i taua uku nei. He mea ano ka kinakitia taua kai ki tetahi tangata momona o Waikato, me he mea ka mau i a ratou te hopu, i momona hoki i te kainga i nga kai o nga maara a te iwi o ro pa. Ko tona tikanga ano pea tena i ora ai; he aruhe tetahi, he mea iti nei, he mea mahi i nga kokiritanga ki waho. Nawai a, ka

Extract from "Te Waka Maori O Niu Tirani"

page (316) (182 Maori)

(see 183A, B & C Maori)

hoha te hoa riri, kua mate hoki etahi o ratou, katahi ka whati i te po, ka puta hoki te iwi i ro pa ki te hauhake kumara hei kai ma ratou—katahi hoki ka ahua pakari te kumara i reira ai. Heoi, whakataukitia ana e nga Maori o muri nei, i te takiwa o nga raruraru Hau Hau nei, "Ko te kai a Waikato i tuku ai he uku, ko ta te Kuini he paraoa."

He Pakeha kotahi i roto i taua taua a Waikato, ko "Teone" tona ingoa. Haere ai ano taua Pakeha ki roto ki te pa korerorero ai ki nga tangata. Haere ai ano hoki etahi o nga rangatira o Waikato ki roto ki te pa, he hohou i te rongo ki ta ratou i ki ai, engari he taware ia. Mea ana ratou kia puta mai ki waho i a ratou a Te Wera, rangatira no Ngapuhi, otira kaore i tukuna e ona hoa; i mea ratou kia patua aua tangata o Waikato hei kai, whakakorea ana e Te Wera, a haere ora ana ratou, hoki ana ki to ratou iwi. He mea manawanui rawa tenei no taua iwi ki te tohu i aua tangata o Waikato, no te mea e hemo rawa ana ratou i te kai, no te mea hoki he "tangata" tonu tana kai i te takiwa o te riri, tetahi kua mohio ano ratou he taware ta Waikato, he kohuru.

I te takiwa e whakapaea ana te pa i tae mai ano Te Kani-o-Takirau i Turanga, me tona iwi (a Te Hauiti me Rongowhakaata), ki te whakaora i nga tangata o te pa; katahi ka whawhaitia aua iwi e Waikato i te one i te taha ki te raki o te Mahia, patua haeretia ana i te one, ka mate e 200 o ratou i a Waikato—he wahi iti ka mate Te Kani-o-Takirau i reira. E rua te kau nga rangatira i mate i taua parekura. Ki hai i maha nga marama i muri o tenei ka puta mai nga Pakeha hokohoko ki taua tai hoko haere ai; katahi ka nui he pu he paura ma nga tangata hei whakaora i a ratou i te mahi patu a Waikato, he mea hoko aua pu ki te muka—mahi tonu ai hoki nga tane nga wahine me nga tamariki ki te haro muka i te ao i te po. Muri iho, kua whiwhi pu nei ratou, ka kaha ki te riri, ki te patu hoki i o ratou hoa riri.

Heoi, ko Ihaka Whanga i ora tonu tae noa mai ki te wa o te Whakapono, a i te wahi tonu i heke ai nga toto o tona matua, i mahia ai hoki nga mahi kohuru me nga mahi whakaheke toto, me nga mahi kai tangata, ka kite ia i muri nei i taua wahi ano e huihui ana nga iwi ki te karakia ki te Atua o te Rangi, ki te whakarongo hoki ki te kauwhau o te "Rongo mau ki runga ki te whenua, me te whakaaro pai ki nga tangata," me te haere ake whaka-te-rangi te reo o aua iwi nanakia i mua ki te waiata himene whakawhetai ki te Atua. Ko Ihaka nei he tangata ngawari tonu o mua iho, a he mea tau tonu ki a ia nga kupu aroha a te Ariki e kiia nei, "he tangata pouri, kua mohio hoki ki te tangi." Arohirohi ana te ahua o taua kaumatua i roto i te ngakau, me te mea e kitea atu ana e noho ana, pera me ta matou i kite tonu ai i mua ai e noho ana me ana karu mowhiti, e titiro whakaaro nui whakapono nui ana ki tona Paipera, me te haere ake te pai me te rangimarie i roto i tona ngakau ki nga tangata katoa, a marama tonu iho te tohu ki tona kanohi pono. Hei