Nga Korero A Te-Hii-Kutu Mo Mariao
(Nga-Puhi)

Ka noho te iwi nei a Te hii kutu i ona kainga atu ano i Whanga-mumu, a tae noa ki Whanga-rei, a ka puta taua kai puke ki waho ake o Motu-kokako, a ka hoe atu nga waka a Te hii-kutu ki taua kai puke a ka eke atu etahi o Te-hii-kutu ki taua Puke ra, a ka riro mai i a Te Kauri etahi kahu mai-tai, a ka rere te Puke ra ki Toke-rau tu ai ara ki nga motu i Motu-arohia a ka mahi he te mai-tai i reira, ka hao ika i te takutai o te one i Manawa-ora, i te wahi i takoto ai nga tupapaku paremo i te moana a Te hii kutu a ka patua aua pakeha e te iwi o te whenua e Nga-ti-uru raua ko Nga-ti-pou, kei he raua i a Te hii-kutu, a ka kainga te rangatira o taua ope mai-tai ra a Mariao e Te Kauri raua ko Tohi tapu, he tohunga hoki raua, a ma raua e kai taua mai-tai kia kore ai he aitua ki a raua iwi mo te tapu o a raua tupapaku i takahia e te iwi o Mariao.

Te Mate Nei Te Upoko-Rewarewa
(Nga-Puhi)

I nga ra o mua noa atu, ka pa te mate kino rawa ki nga iwi Maori, ki ta etahi Maori i kiia taua mate ko Te-upoko-rewarewa, ki ta etahi ko Te-upoko-rewha-rewha, he mate kirika, a pa ai te kino ki te pito o te kopu ngau ake ai ki te uma, a ka tino ngau ki reira, ka kutia te kopu me te uma, a ka ahua mangu te tinana o te tangata, a ka hemo, a ki te mea ka ora te turoro i te mate nei, ka hihore te kiri a ka mate, a ka koroputaputa te kiri.

I te oroko panga o te mate nei e kore e roa ka mate te turoro, e kore e po te ra, ana pa taua mate i te ata, kua hemo te turoro, a he mea ano e kore te mea kotahi o te hapu e ora, a kahore kau he mea ora hei nehu i nga mea mate, no nga ra taua mate nei i te pakeha ka tata te u mai ki nga motu nei he nui a te taua aua patunga, otira a te mate nei tupapaku i nui ke ake o a te taua patunga i te tau kotahi i te mea hoki, he hapu ano i ngaro i te ngaro a te mea i taua mate. I nga wa o matou i haere ai ki te patu tangata i runga, i rongo matou ki a matou parau i hopu ai ki te tahi mate kino i pa ki nga tangata o runga, i te takiwa o ratou i patu ai, a i kai ai i te kai-puke o Rongo tute, i paea ki Wai-rarapa, i patua hoki nga iwi o Wai-rarapa e matou.

Tuki Raua Ko Huru
(Te-Patuu, Nga-Puhi)

E rua o matou i riro i te pakeha ki te kai-puke, he mea kia akona te pakeha ki te haro muka.

Ka hoe te tokorua nei a Tuki raua ko Huru, - Kokati, ara a Toha mahue, ko te tohunga me tana hoa he toa ki te aruaru kahawai i waho i te moana, a ka hii raua; a ka puta te kai-puke, a ka eke atu raua ki taua puke, a ka utaina hoki ta raua waka ki taua puke, a ka rere te puke ra i te moana, po maha ka u te puke ra ki te tahi moutere, he tini te pakeha o taua motu ra, a ka tikina he korari hei mahi ma taua tokorua hei muka, i kihai raua i pai ki te haro muka, i te mea he noho tapu ta raua i ta raua ariki tohunga i a te Tuki, a roa noa e tohe ana te pakeha ki a raua ka ako a Huru i aua pakeha ki te huru muka, a ako noa te pakeha kihai noa ake i matau pai ki te haro, i te mea e motumotu ana te hukahuka o te korari i a ratou, e hara hoki te korari o taua motu ra i te Tihore, ara i te Takiri-kau, koia i motumotu ai te hukahuka. A ka noho raua i taua motu a roa noa, ka eke mai ano raua i te kai-puke a ka u mai raua ki Toke-rau, a ka noho raua i uta ka homai ki a raua e nga pakeha na raua i mau ki taua motu, nga taonga pai a te pakeha, me nga poaka, nga toa me nga uwha, me te kaanga, me te riwai a ka tupu aua mea ra, a ka rawea ki te tini o nga hapu o Nga-puhi.

Mohanga O Nga-Puhi
(Nga-Ti-Uru, Nga-Puhi)

He tini nga kai-puke i u mai ki Toke-rau i nga ra o o matou maatua e ora ana, i u mai ki te rapu kai mai ma o ratou kai mahi, i te kumara, a ka pai atu etahi o o matou taitamariki ki te eke kai-puke a ka eke i aua puke ka rere ki te nuku o te moana, a i hokimai etahi o aua tangata, i ngaro atu etahi i te patu atu pea e te pakeha, a i te mate turoro pea, kotahi o nga ropa o Nga-puhi ko Mohanga i eke atu i te kai-puke a ki taua kii i tae rawa aia ki nga whenua o rawahi (tawahi) a i kite aia i te Kingi o Ingarangi, me o reira mea tini miharo, a i riro mai i aia nga kaheru a te pakeha, me te tini mea a te pakeha e mahi ai i aua mahi whare. Nei koa he pononga a Mohanga na Nga-ti-uru i noho i nga motu i Toke-rau, i Motu-arohia, a i Whanga-mumu, a ka u mai te tahi kai-puke ki Toke-rau, ka tahaetia te tahi toki e Mohanga i taua kai-puke, a whakapaea ana te rangatira o Mohanga mana i tahae taua toki, a he wehi na Mohanga kei patua ai oma ana aia ki Whanga-rei ki tera iwi e noho ana i reira ki a Te-para-whau noho ai, a i mate atu aia ki reira, a na o reira tangata aia i hua ko Kingi Hare.

Ko Rua-Tara Me Ana Haere
(Nga-Puhi)

He tangata haere a Rua-tara, a he tamaiti na Hongi-hika, ara e hara i a Hongi ake otira na tana tuakana, i te wa ano e tino tama iti ana a Rua-tara ka eke aia i te kai-puke wero tohora a ka rere i te moana, i aua rere noa atu ki te tini o te moutere o te moana, a roa rawa ka hoki mai aia i te pakeha te whakahoki mai a ka rere ano aia a ka tae ki Poihakina ka noho i a Te Matenga, a ka tae raua ko tana matua ko Hongi-hika ki a Te Matenga noho ai ratou ko a raua hoa, a ka hoki mai ratou ki enei motu, a na Rua-tara te karakia i timata ki Rangi-houa, a i mate aia ki reira. He tangata pai a Rua-tara ki te pakeha, nana i tiaki i noho ai i Rangi-houa a totoro noa te mahi karakia ki nga wahi katoa.

Ko Maui
(Nga-Puhi)

Ko tenei tangata ko Maui he whanaunga na Tara, a i aia ano e iti ana ka eke aia i te kai-puke wero tohora, a ka rere ki te nuku o te moana, a na te maua aia i kawe mai ano ki Toke-rau, a roa noa e noho ana i reira, ka eke ano aia ka rere ki Ingarangi, a mate atu aia ki reira.

Ko Tara O Nga-Ti-Uru
(Te-Patu-Po, Nga-Puhi)

E korerotia ana he tangata haere a Tara ki nga motu o te moana o Hawa-iki, no Nga-ti-uru a Tara, no te iwi na ratou i patu a Mariao i Toke-rau, a whati ai ratou ki Whanga-roa noho ai i te wehi o te patu, a kohuru noa iho i nga pakeha o te kai-puke.

Na Tara nga korero nei ki a matou i muri iho o te patunga o nga pakeha e ratou, i mea aia i rere atu aia i Whanga-roa i te kai-puke wero tohora, a roa noa te mahi ona i taua kai-puke a kahore kau he utu ki aia mo tana mahi. Ka noho aia i Poihakena, a ko Hori (George) tana ingoa ki nga pakeha, ka eke mai aia i te kai-puke a ka rere mai ki Whanga-roa, a i te moana ka whakapaea aia i tahaetia eia etahi o nga mea o te kai tahu kai o te kai-puke, a whiua ana aia ki te whakaheke, a ka u mai ratou ki Whanga-roa, ka whakaaturia e Tara tona tuara i whiua ra ki tana iwi, a ka taka te ngakau o te iwi ra, ka tonoa nga pakeha o te kai-puke ra kia hoe ratou kia kite i te wao kauri i roto i Whanga-roa, a ka tae aua pakeha ki taua ngahere patua ana ratou e Nga-ti-uru, a ka mau aua Maori ki nga kakahu o nga pakeha i patua ra ka hoe ano ki te kai-puke ra tae atu ka patua era i te kai-puke, a ko te wahine me te kotiro iti me nga tamariki tane tokorua i whakaengia e nga wahine o Nga-ti-uru, a ko te kai-puke i wera i te ahi.

Te-Morenga
(Nga-Puhi)

Ka noho a Te-morenga i Toke-rau, a ka u mai te kai-puke ki Whanga-rei, a ka eke atu te tamahine, ara te kotiro a te tuahine a Te-morenga ki taua kai-puke, a ka rere te kai-puke ra ka u ki Tauranga, a ka noho te wahine ra i reira, a ka riro i a Te-hu-kori hei ropa mana, a ka kite a Te-waru i te wahine ra ka patua eia, a kainga ana, a ka tae ake te rongo o te mate a te wahine ra, a kia a Te-morenga me takitaki eia taua kohuru, a ka hui te ope a Te-morenga ka hoe ki Tauranga, a ka u ki reira ka hoea atu e Te-waru ki te taua ra, ka mea atu aia kia Te-morenga "He aha te take i hoe mai ai korua ko to taua?"

Ka mea atu a Te-morenga "Kia tiki utu mai taku i a koe mo taku kotiro i patua nei e koe, a i kainga e koe."

Ka mea atu a Te-waru "Koia na to take?" Heoi ra ko te utu ki to ringa, ko koe ka mate i au, a ka pau koe i au te kai."

Ao ake te ra ka tu ka papatu te taua raua ko te tangata whenua. He pu a te taua, he rakau a te tangata whenua, a ka mea atu a Te-morenga ki taua taua, "Kaua e pupuhi kia kiia atu ra ano e au ka pupuhi ai." E toru pea te kau takitahi nga pu a te taua nei. A ka wero te tangata whenua, kotahi o te taua i mate i te tao, ka mea atu a Te-morenga "Tena puhia." Ka paku nga pu, ka papa te iwi o Te-waru, e rua te kau takitahi i mate, a ka whati a Te-waru ma, ka kiia atu e Te-morenga page (87)"Kaua e arumia."

E rua rangatira o Te-waru ma i mate, a ka mea a Te-morenga "Kati he utu mo taua tamahine," a ka mea atu etahi o te taua, "E pai ana tau, ko te utu ka riro mai mo te tamahine, tena ko te tupereru mai o Te-waru ki te taua nei ki ano i ea, i kanga mai hoki aua kupu ki a koe."

A ka mea a Te-morenga "Tikina aia a Te-waru mahara kua ngata tenei puku, a e pai ana aia kia houhia te rongo."

Ka kiia mai e Te-waru "Hore kau."

Ao ake te ra ka tu ano te ope a Te-waru, a ka turia e Nga-puhi a ka mate ano a Te-waru ma, he mano ki te mate, he nui ki te noho parau, a he nui i aia ki te moana mate atu ai, a ka whati a Te-waru ki te ngahere.

Ka tae ki taua ra, ka haere noa a Te-waru, a ka kite aia i te tahi o te iwi o Nga-puhi, a ka korihia e Te-waru, a ka tata taua tangata ki te wahi i noho ai a Te-waru ka pekea e Te-waru a ka mau, ka uia e Te-waru "Kowai koe?" a ka kia hingatia e taua tangata, a ka uia ano e Te-waru ka mea "Ano ra ko wai koe, e hara taku i te patu i a koe, ko Te-waru ahau a e mea ana ahau kia houhia te rongo" a ka mea atu te tangata i hopukia nei e Te-waru "Ko Te-whare-umu ahau." A ka hoatu te kahu a Te-waru ki aia, kia arahina aia kia Te-morenga. A ka arahina a Te-waru e Te-whare-umu ki a Te-morenga, a ka kite a Nga-puhi i a Te-waru e arahina atu ana ki te taua, ka page (88)pa te kanga ka mea, "Patua, patua hei kai." Ka rere ratou kia patua, a ka mea atu a Te-whare-umu "Kati, tenei te kupu kei au" a ka kiia eia tana mahi i mahi ai kia Te-waru, a ka pai te iwi ki a Te-waru, a ka houhia te rongo ki a Te-waru.

Ka mea atu a Te-waru ki te taua ra "Hei nati au te raru i o pu" a ka ui a Te-waru ki tana wahine me tana whanau, a ka tukua ratou ki a Te-waru, a ka mea atu a Te-waru kia Te-morenga "He nui taku pouri ki te mate o taku papa i to taua" a ka tae a Te-morenga ka hoatu te pu ki a Te-waru, a ka na tona pouri, a haere ana a Te-waru ratou ko tana whanau, me tana pu, a ka noho a Nga-puhi ka kainga nga tupapaku a roa noa ka eke mai ratou ko a ratou ropa, me te waka a Te-waru ka hoea mai ki Nga-puhi a ka ea te mate o te kotiro a Te-morenga.

Ko Te-Morenga Raua Ko Te-Waru
(Nga-Puhi)

Ko te tamahine a Te-morenga ara ki te tamahine a tana tuahine i riro i te kai-puke (i te tau 1799) i Whanga-rei, a maua ai e te rangatira o te kai-puke ki Whitianga, a ka riro i te tahi rangatira o taua whenua hei pononga taua kotiro ra mana, ko Hukeri te ingoa o taua rangatira Maori ra, a no muri iho ka riro taua wahine ra i te rangatira o Tauranga i a Te-waru a patua ana taua wahine ra e Te-waru a kainga ana eia, a i kiia ma Te-morenga e takitaki te kohuru o taua wahine, no muri iho (no te tau 1816) ka whiwhi a Te-morenga i te pu ka tuturia eia tana taua ope ki Tauranga, a e toru rau topu tana taua ope ki Tauranga, a e toru rau topu tana taua, ka tae te taua ra ki Tauranga, ki te wahapu o te awa, ka tikina ka tuteia a Te-waru, a ka mea atu a Te-waru ki a Te-morenga "He aha koe i tae mai ai ki konei?"

Ka mea atu a Te-morenga "I haere mai au ki te tiki utu mai mo taku tamahine i patua ra hoki e koe, a kainga ana e koe."

Ka mea atu a Te-waru "Koia na to take i haere mai ai, kati ko te utu ki a koe, ko koe ka mate i au, a ka kainga koe e au."

Ao ake te ra, ka turia te whawhai e Te-morenga, a he nui nga pu a te taua nei ara e rua pea, e toru ranei te kau nga pu a ka mea atu a Te-morenga ki tana taua "Kaua e pupuhi, maku ra ano te kupu ki pupuhi, ka pupuhi ai koutou." A, ko nga patu a Te-waru ma he patu Maori, a ko nga patu a Te-morenga ma he pu etahi, ka whakaekea a Nga-puhi i a Te-morenga ma e Te-waru ma, a ka tata no ano a Te-waru ma ki te taua, ka kii a Te-morenga ki tana taua page (90)"Puhia" a he nui o Te-waru ma i hinga, a e rua o aua tupapaku he rangatira na Te-waru, a ka whati a Te-waru ma, a ka kiia e Te-morenga kia kaua e arumia e Nga-puhi, i te mea kua ea te mate o tana kotiro i nga rangatira tokorua kua hinga ra.

A ka mea atu etahi i tana ope taua "Ae kua ea te mate, a kua na to puku riri mo te mate o te kotiro, i nga rangatira tokorua kua mate nei, mo tatou tahi te kanga a Te-waru i kanga mai nei ki a koe, i ki ra hoki aia mana tatou katoa e kai, me takitaki ano taua kanga ana ki a tatou." A ka tukua te karere a Te-morenga kia Te-waru, he mea atu ki aia "He pai ranei taua kia mau te rongo?" Ka kiia mai e Te-waru "Kahore."

A ao ake ka tu ano te ope a Te-waru, a ka kokiritia mai ki a Te-morenga, a ka turia e Nga-puhi, a ka patua i Nga-puhi, a he nui o Te-waru ma i mate, he nui ano hoki i riro herehere, a he nui i aia ki te moana e Nga-puhi mate atu ai, a ka whati a Te-waru ki te ngahere.

A ka tae ki taua ra, ka kaewa noa a Te-waru, a ka tata aia ki te puni o Nga-puhi, a ka kite atu aia i te tangata e haere atu ana ki aia, a ka noho konihi a Te-waru, a ka tata taua tangata ki aia, ka pekea eia a ka mau taua tangata i aia, a ka ui atu a Te-waru ki aia ka mea "Kowai koe?" a ka kiia hiangatia atu e taua tangata aua kupu utu mo te ui a Te-waru, a ka mea atu ano a Te-waru "Ano ra, e ui ana ahau ki a koe, e kore koe e patua e au, ko au a Te-waru, a e mea ana ahau kia houhia te rongo." page (91) Ka mea atu taua tangata ki a Te-waru "Ko au a Te-whare-umu" a he tino rangatira aia mo te ope taua a Nga-puhi.

A ka hoatu te kakahu a Te-waru ki aia, a ka mea atu a Te-waru "Arahina ahau ki a Te-morenga." A ka arahina a parautia e Te-whare-umu ki te puni a Te-morenga, a ka kite te taua a Nga-puhi i a Te-waru, a ka tu te taua ka hani, a ka mea kia patua a Te-waru a ka tu a Te-whare-umu, ka powhiri ki te taua kia tu noa mai ratou i tahaki, a ka korerotia eia a Te-waru ki a ratou, me a raua mahi, me a raua korero i korero ai a ka pai atu te taua ki a Te-waru, mo tana toa, a houhia ana ki te rongo.

Ka mea atu a Te-waru i hewa aia ki te kaha o te pu, a ka ui atu aia ki a Te-morenga ki tana wahine me tana whanau, a ka kiia atu e Te-morenga kei te puni nei ano, a me tuku ki a koe, a i pouri a Te-waru no te mate o tana papa i taua parekura a ka tono aia ki a Te-morenga ki te utu mo tana mate, a ka hoatu e pu ki aia, a ka na tana ngakau, a ka haere ratou ko tana whanau ki ta ratou haere noa atu, a ka noho a Nga-puhi ki te kai i aua tupapaku, a ka re re ratou i a ratou waka, me te waka taua ano hoki a Te-waru, me a ratou herehere, a ka hoki ki Toke-rau.

A ka koa a Nga-puhi ki ta ratou toa i te whawhai nei, koia a Hongi-hika i mea ai (i te tau 1820) i haere ai ki Ingarangi ki te tiki pu mana, kia patua ai ano nga iwi o runga eia.

War At Hau-Raki And In The South
(Nga-Puhi)

E hoa tena koe. E hoa utaina atu e koe kia Te Wananga, te matenga o to matou whanaunga o Paora Te Mangai. I mate ki Ohaeawai i te 23 o Hepetema. Ko tona mate he mate pa whakarere, inahoki, no waenganui o te 10, me te 11 o nga haora o te po, ka pa tona mate, i te ata kua hemo, heoi ano kua tino moe. Kanui to matou pouri ki tona matenga, ko tetahi tenei o nga rangatira kau-matua o tenei hapu, ara, o Ngatirangi. He tangata tawhito a Paora, i tata pea ona tau ki te iwa tekau, inahoki, i te haerenga o Hongi Hika ki Ingarangi i te tau 1820, kua nui atu pea ona tau i te toru tekau, inahoki, kua uru ia ki nga whawhai o taua takiwa, he tini nga whawhai i uru ai a Paora, a ko tona ahua, me tona maia i roto i aua riri, pera tonu me te ahua o nga tangata tino toa o Ngapuhi. I uru ia i te whawhaitanga o Maunganui, Tauranga. I tae ia ki Mauinaina, ki te Totara, Hauraki. I tae ia ki Mokoia, Rotorua, a ko Paora te rangatira o te haere i arahina ai a Te Rangimauawe ki te rapu haere i tona whanaunga i a Te Rangimatemoana, me to raua iwi, kia hoki mai ki te kaainga, na te mea kua oma noa atu i Ngapuhi ki te ngahere, a ko te Rangimauawe i riro herehere mai i te matua o Paora, ara, i a Te Kohiti, koia tenei i arahina nei kia hoki mai tana iwi, na te mea kua kiia kia houhia te rongo.

I tae ano a Paora ki Whakapuuake, ki te patu i a Tuakiaki ratou ko tona iwi, mo tana kohurutanga i a Te Mautaranui raua ko Muriwai, i patua nei e ia ki te Wairoa.

Ko tenei pa ko Whakapuuake, he pari kei waenganui pu o te pa, e rua ona ara whakaheke, kei runga, kei raro, ko te taumata o runga he mea mahanga ki te whakaheke. No te taenga o Ngapuhi ki reira, katahi kua mahanga ka kuumea, anana haere kau aua ko nga whakaheke anake: kahore he tangata i mau, ka tangi te umere a Ngapuhi i konei, ko taua pa i taea, mate iho a Tuakiaki.

Kahore etahi atu hapu o Ngapuhi i tae ki te tau i tenei pa, heoi ano ko Ngatirangi anake, e ono tekau, heoi tona hoa ko Ngatiwai, e ono tekau ano hoki, ko Pomare, kihai i tae, i riri ia mo te whakakino i te maunga-rongo, ko te take tera i tukua ai a Ngatirangi ko ia anake, mana e mate atu, e ora atu ranei, heoi ra, hoki ora mai ana a Paora ratou ko aua matua, a na te patu kua rite mai i te Atua me nga iwi o tenei ao. Katahi a Paora ka mate, e taea koa te a a, ka rite ki ta Hopa i ki ai, "na Ihowa i homai, na Ihowa i tango atu, kia whakapaingia ano te ingoa o Ihowa." Nga tamariki a Paora toko-rua tonu, he wahine anake. Ka mutu, naku i tuku atu.