Other formats

    Adobe Portable Document Format file (digital text)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

The Ancient History of the Maori, His Mythology and Traditions. Nga-Puhi [Vol. X, Māori]

Upoko X

page (125)

Upoko X

Te Taua A Nga-Puhi Ki Runga
(Nga-Puhi)

Nga ingoa o nga rangatira o Nga-puhi i haere ki te taua i runga, ko Te Karu, o te Roroa, ko Rori, ko Rangatira-moe-tara, ko Taoho me tana taina, he toa aia ko Tu whare.

I te wa i haere ai matou ki te taua i Whanga-nui, i roto i taua taua a Nene, a na reira na nga mahi a taua taua ra, a Nene i tupato ai ki nga tangata o runga.

Ka tae matou ki O-taki, ka kite matou i te wahi e paea mai ai te tohora, a he nui te whiua tohora i taua wahi, i raro iho o Pae-kaka-riki, a kotahi tohora i a matou o taua wahi.

Ka haere atu matou i Whanga-ehu, a Manawa-tu atu ana, a O-taki, a Pori-rua, a Kapiti. E kitea ana te manu nei te kotuku i Pori-rua, i roto i te awa o Pori-rua, ara i roto i te kokoru e kiia ra ko Pori-rua, a i patu tangata matou i reira i nga kainga o taua wahi, kahore kau ia he pa o reira, a ko aua tangata i patua ra e matou ki reira i patua ki waenga ngakinga.

Te ingoa o tenei motu ko Te-ika-o-Maui a ko te awa o te moana o Poneke ko te Karu-matau o te ika a Maui, a ko Wai-rarapa, ko te Karu-maui o te ika a Maui, a i te tuauru ki te hauauru o Poneke, nga kowhatu i te taha ki raro o Poneke, e tu rarangi ana, a ko taua rarangi kowhatu e kiia ana tona ingoa ko Te-tangihanga-a-Kupe, a e tu rarangi ana aua kowhatu nei, ano ko te noho rarangi a te tahi hunga e noho tangi ana, a he tangata aua kowhatu ra i mua, he tane etahi, he wahine etahi i noho tangi ki reira i mua, a kowhatutia iho ki reira.

page (126)

I Kare-kawa matou, ka kite matou i te kai-puke e rere ana i waho i te moana, a tahu tahuna ana nga ahi e matou i runga i nga toitoi o nga pukepuke, kia ahu mai ai taua kai-puke ki a matou, a kihai taua kai-puke i pai mai ki aua ahi powhiri mona, mei rere mai taua kai-puke ki a matou, e kore rawa te iwi o te kai-puke ra e rahua e matou, a mei ui mai ratou ki ta matou mahi e mahia ana e matou i taua takiwa, penei i kiia atu e matou he patu tangata ta matou mahi i reira.

I u matou i Poneke, i noho matou i te tahi wahi i te one akinga tai i Pipi-tea, a i wehewehe ta matou taua, a e rua puni i noho ai matou, kotahi puni o matou i noho i Pipi-tea, a i haere te tahi puni o matou ki te tuauru ki te moana o Rau-kawa, a ko te puni i haere ki te tuauru, i mate katoa era te patu e te iwi i te whenua, i huakina ratou e te taua i te po, otira ko ratou te iwi taitamariki o ta matou taua, a he hoha no ratou ki te haere tupato o a matou kaumatua, koia ratou i haere ai he puni ke, a kotahi o matou rangatira i haere me taua hapu, ki te aru i te iwi na ratou i patu aua tangata o matou, a i haere tahi atu ano hoki tana tamahine i aia, a e noho puhi ana taua kotiro ki tetahi tangata i Hokianga, a ko taua rangatira me tana tamahine me tana hapu katoa, i patua, a mate katoa ratou i te henga na ratou i patu a matou taitamariki, a na reira matou i haere atu ai i Poneke ki Wai-rarapa, ki te takitaki i te mate o te kotiro i mate nei me tana papa, a ka hoe matou i runga i o matou waka, a te wahapu o te awa o Wai-rarapa, e kiia ana, ko te wahapu page (127)o taua awa, e kapi ana i te akinga a te amai a te moana ki te onepu i te raumati, a na te ika ano hoki o te moana i noho i te wahapu i taua awa, a Araia ai taua awa ra, a i te hotoke ka wekua te wahapu o te awa ra e te waipuke a ka puare ano taua wahapu i te hotoke, a ka hoe matou i roto i taua awa ra i runga i o matou waka, a na a matou herehere matou i tohutohu haere, a no Nga-ti-kahu-ngunu aua herehere, i hopukia e matou i nga patunga a matou i patu ai i taua whenua i haerea nei e matou, a he nui te maia o aua herehere, he nui te ngahau riri o ratou ki te patu tangata, te mea i penei ai ratou, he mauahara na ratou, mo ratou i hopukia nei e matou hei herehere. Ka hoe matou i roto i taua awa ra, a ka tae matou ki te pa, a ko te awa i reira te kau ma rima kumi te whanui, a i roto i taua awa, ara i te takere o te awa taua tahuna raupo, a i raro iho o te pa taua rakau e tu titi ana i roto i te wai me te puapua rarauhe e mau herehere ana i runga i taua toko rakau, a he nui nga tarau e mau herehere ana i runga i taua rakau tokotoko, he rakau makutu taua rakau mo matou, otira kahore kau a matou wehi ki taua rakau, a mei kore te nui o te wahie kua tahuna taua rakau ra me nga puapua hei tahu i ta matou hangi kai. A ka tae matou, a ka u ki te uranga o taua pa, ka puta nga tangata o te pa, ka takina matou ano ka huri te iwi ra ka hoki ki te pa, ka huri koaro ratou, a he aitua tera, a ka u ta matou taua ki te tahuna raupo ra, a ka moe ao noa te ra, a he hotoke, koia ano te matao, tetetete kau ana o matou niho, a hui katoa matou me a matou herehere, i tae matou ki te rima te kau topu. I te ata, ka wehe page (128)aia hapu, aia hapu o matou, a ka haere aia hapu he wahi ke, a aia hapu he wahi ke, a i reira ano hoki a Te-rau-paraha i taua taua a matou nei, a ka noho rarangi nga tangata o ia hapu, o ia hapu, otira he wahi ke ia rarangi, a ia rarangi, a ka tae te tohunga o ia hapu, o ia hapu, ki te manga karamu, a ka toua taua manga karamu ki te wai, a ka whakahua aia i tenei karakia, kia maia ai te taua:

Tope hinga
Tope takoto
Tope ara
Ka tau te ruhi
Ka tau te ngenge
Te ha meha
Mei o Tu
E Tu, whakaarahia

a ka pakia eia te peke katau o ia tangata o ia tangata o te tira e noho ra, ki te peka karamu i toua ra ki te wai, a ki te mea ka horo te tahi rau o te karamu ra, raru ki te whati te tahi manga o te karamu ra, i te wa o te tohunga e whakapa ra i te peka karamu ra ki aua tangata, penei ko te tangata i tika ra te rau ranei, i whati ranei te manga o te karamu ra ki aia, koia e mate i te parekura i muri iho o taua tohi taua. I a matou e noho ra, e mahi ra i te tohi taua, e koperea mai ana e te iwi o te pa ra a ratou kopere ki a matou, me nga rakau wero mai ano hoki, a ka mutu te tohi taua a matou, ka eke matou ki a matou waka a ka hoe matou ki roto atu i te awa ra, a ka huakina matou e te iwi ra, ki ano matou i u noa ki uta, ka kokiritia mai matou e taua hunga o te pa ra, nei ra he pu a matou, a he tini o ratou i huaki mai ki a matou, i puhia page (129)e matou, a ka whakau matou ki uta, a na a matou pu i wehi ai te iwi nei, a whati ana ratou ki te pa, a ka tahuri mai ano ka whawhai ano ki a matou, a ka whati matou a ka mate etahi o matou, a ka tahuri atu ano matou a ka whati te iwi ra, ka oma ki roto ki te pa, me ta matou aru atu ano hoki, a tapoko nga tahi atu ana matou ki te pa, a ko te nuinga i whati ki te ngahere, a ko era i oma ra ki te pa i patua e matou, ko etahi i whakaraua e matou, a na matou i whakahau nga wahine ropa kia haaro muka, a kia whiria ki roto ki a ratou makawe roa, kia ai ai he whakaheke ki ia wahine ki ia wahine i aua taurekareka, a koia ra te whakaheke hei arahi i a ratou i a matou haere i nga whenua e haerea nei e matou, a ko aua tini wahine nei i tahuti, i te mea he mea kokoti aua whakaheke ki te kokota a oma ai, kahore i mohiotia te wahi i kitea ai aua kokota ra e ratou, a ko nga tane, me nga kotiro ropa a matou i hopu ai, he mea mahi e matou he pahiko taipa e matou mo era, he mea mahi pera me nga pahiko mo te kuri Maori e noho ai, a i tahuti ano hoki enei, he mea keri e ratou i te rua i raro i te take o te taepa, a oma ai.

Ka haere atu matou i taua wahi nei, a ka ahu matou ki Wairua, a he mea mahi matou e o matou parau i hopu ai, a na aua pononga matou i arahi ki uta, a puta atu ana matou ki tua o te pa, a he mea kopekope taua pa ra e te hunga o te pa ki te harakeke, a ka mea atu matou ki te iwi i te pa ra, he mau pu mai ta matou ma ratou, a e toru te kau takitahi o matou page (130)i haere ki taua pa, ki te mau koha atu ma taua iwi ra, a hoki mai ana ratou me etahi ano hoki o te pa ra ki ta matou puni ki te kai i ta matou hakari mo te iwi ra, a na Te-rau-paraha te tohutohu ki a ratou tangata, i te wa e noho kai ana taua iwi ra, i patua ai ratou e o matou tangata, na ta matou e noho tata ana ki te tangata o tena aia i patu, a ka mate nei enei ka huakina te pa ra e matou, a ka patua te iwi nei e matou a moti ana, a ka mea matou, kua ea te mate o te kotiro o matou i patua ra me tana papa, a ka hoki matou ki Whanga-nui, a ka kite matou i te pa hou, i mahia i muri o matou i tae atu ai ki taua kainga, a ka whakaekea tera a ka taea ka mate ona tangata, ka haere tonu matou ki Tara-naki, a Kai-para atu ana, a na Nga-ti-whatua matou i whakawhiti i te wahapu o Kai-para, a ka tae matou ki te kainga.

page (131)

Te Whawhai A Nga-Puhi
Ki A Nga-Ti-Kahu-Ngunu, Ki A Nga-Ti-Porou

(Nga-Puhi)

Ano ka whakaekea te pa i te wahapu o te awa o Wai-ma, a ka taea taua pa e Hongi-hika ka puta te ope karere o Hau-raki ki a Nga-puhi kia haere atu he ope a Nga-puhi hei haumi to te taua o Hau-raki ki te patu i a Nga-i-porou, hei takitaki i te mate o Nga-puhi i patua e taua iwi.

Ko nga tangata upoko o taua karere ko Taka-nini, ko Te-whatu.

Ka mene te taua, a ka hoe ki runga, a e rua tau o Nga-puhi e ngaro atu ana ki taua haere, a ko Nga-ti-maru, ko Nga-ti-awa nga iwi i haere tahi i a Nga-puhi ki te patu i nga iwi o runga.

Nga pa i whakaekea, a i taea e aua iwi nei ko Marae-nui i tua atu ara ki te marangai o O-potiki, ko Awa-tere i Whare-kahika, me nga pa i Wai-apu katoa, a e waru nga pa i taea e taua haere a Nga-puhi.

page (152)

Te Whakaeke I Te Pa I Toka-Kuku
(Nga-Puhi)

E rua o nga tangata o Te-whakatohea i patua, a i kainga e te iwi i te pa i Toka-kuku, a ka takitakina taua kohuru e Te-whakatohea, ka eke taua iwi i ana waka e rima, a ka hoe i te akau o te moana, a ka hui mai nga waka o etahi iwi ano hei haumi i te taua a Te-whakatohea, a ka hoe tonu te taua ra, a pai katoa nga waka a te taua nei e rua te kau takitahi. He mea hoe po te taua nei, a ka tata ki te ao ka u ki uta, a ka toia nga waka ki uta ki te wahi ngaro huna ai, a ko nga takahanga o ratou i te one, he mea riringi era ki te wai, kia ngaro ai te takahanga waewae tangata i te one.

He taua hiku toto te taua nei, a kahore kau he wahine kotahi e tukua kia haere i taua taua.

He nui noa atu nga wiki o te taua nei e hoe atu ana ka tae ki te pa ka tauria nei a taua pa ko Toka-kuku, kei te akau o te moana e tu ana.

I nga wa e a atu ai te taua ki nga kainga o a ratou huanga, ka noho ratou i reira okioki ai, a ka tae ratou ki te takiwa i tata atu ana ki te pa ra ki Toka-kuku, e kore te taua nei e tahu noa i te kai, he mea keri kia aua iho ki te whenua te hohonu o te hangi, he mea hoki kia maoa te kai o te hangi, a ka popoki ai ano taua wahi ka hipoki atu ai ano nga oneone, nga ………., nga ngotungotu katoa ki te umu kia kore ai e kitea, i tahuna he umu kei reira, a he mea tahu aua umu i te po, kia ngaro ai te paoa me te ahi ka o te umu.

Kahore kau he hoe ranei, he haere ranei o te taua i te ra e whiti ana, otira he mea hoe po te taua nei, a kahore kau he korerorero i nga waka i page (153)te wa e hoe ana nga waka, ano ka tata ki te pa ka tauria nei e ratou, ka u te taua nei i te kokoru i te po, a ka toia nga waka ki uta, a ka huna ki roto ki te ururua, a he mea tango nga rapa me nga tauihu o nga waka, kia kore ai e kitea, a he mea riringi ano te takahanga waewae o te taua nei ki te wai kei kitea.

A ka kite te taua nei i te pa iti e tu ana i te tahi kumorenga, a ka huakina taua pa e te taua, a ka patua katoatia te hunga i taua pa, nga mea i rokohanga ki roto i taua pa e rua te kau takitahi nga tane me a ratou wahine, me etahi taitamariki ano hoki, ko etahi o te iwi o te pa nei kua riro noa atu ki te pa nui i Toka-kuku. A he mea kai nga tangata katoa i patua ki taua pa nei, ko te Tawera ia i roto i te taua nei kihai i kai i aua ika a Tu, he tapu hoki no aua tangata o Te-tawera i aua ra, te take i kore ai aua tangata o Te-tawera e kai i aua patunga ra, he kii na te atua ki te tohunga o Te-tawera, kia kaua nga tangata o Te-tawera e kai i nga ika a Tu i taua haere taua nei, a na Te-whakatohea me nga iwi katoa i te taua nei i kai aua tangata i patua ki te pa iti ra, otira kihai te taua nei i rato i aua tupapaku, he nui no te taua, a no te po i patua ai taua pa iti ra, a no taua po ano i taona ai, a i kainga ai nga ika a Tu, a no taua po ra ano te taua nei i hoe atu ai ki te taha o te pa ra i Toka-kuku noho konihi ai, ano ka ao te ra, ka neke atu te konihi ra, kia tata atu ai ki te pa ra.

Ko tenei mea ko te taua-hiku toto, ko te taua tuatahi ki te rapu utu mo ta ratou mate, hei ngaki i te mate, a e tapu ana taua tu taua, a e kore taua tu taua e huaki ki te pa ranei, ki te kainga page (154)ranei, kia kitea mai ra ano e te pa ranei, e nga tangata o te kainga ranei, a he roa noa atu te wa o te taua nei, ka tae atu ki te takiwa o te pa o Toka-kuku, kia kitea mai ai ratou e nga tangata o taua pa, a kua tikaka te pa, a kua haere etahi o te pa ra ki te ngaki taru i waenga kumara, a i kite te taua e era, a kihai nga toa o te taua nei i tahuri atu ki era, otira i haere tonu ratou ki te pa, a i waiho nga kai ngaki taru i waenga kumara, hei patunga ma nga taitamariki o te taua, ma te hunga ka tahi nei ano ka uru ki te taua patu tangata, a ka patua e ratou te kai ngaki taru ra, a i te wa ano e patua ana, a e aue ana ratou i te mate, a e haruru ana te tioro o a ratou reo ki era e noho ra i te pa, a ka umere nga toa o te taua ra, a ka piki tonu atu ratou ki te pa ra, a wiwi noa iho te mauri o era i te pa otira i tu maia mai ano nga toa o te pa ra, a kihai i nekeneke i te aro piri atu o te taua ra, a i iho ano te taua ra i te aro maia mai o te iwi o te pa ra, a hoki manu kawhaki ana ratou, a ka whati iho i te puke ra ka ahu iho ki roto ki te awaawa ki te wahi papa, a ka arumia iho e nga toa o te pa ra, me te iwi i wiwi ra, i te mea kua maia taua hunga wawau ra i te mea kua whati te taua ra, ano ka puta mai te iwi o te pa ra ki waho, ka tahuri te taua ra, ka kokiritia ki te iwi o te pa ra, a ka whati ano te iwi ra ka hoki ki to ratou pa, a ka whaia atu e te taua, a tapoko tahi atu ana te taua me te iwi o te pa ra ki te pa ano, a ka patua te iwi ra e te taua, a kihai te mea kotahi i whakaorangia e te taua, he mea tao roroa e te maia ka patu ai, he mea tokitoki tonu ki te mere nga upoko kia riwha.

I te mea ki ano i takiri noa te ata, i te wa page (155)ki ano te taua ra i kitea e te pa, a i te wa i haere ai te kai ngaki taru o waenga kumara, kua hoe etahi o te iwi o te pa ra ki te moana ki te hii, a he tawhiti no enei ki te moana, a he huaki whakarere na te taua nei i te pa, koia te tahi o te iwi o te pa nei te tahu ahi whakahoki mai mo era e hii ra ki uta.

Ano ka mate te patunga i te pa, a kua whakaraua etahi e te taua, ka mau te taua ra ka mahi i te rama wita, a ka maua taua rama wita ra e te taua ki runga ki te tino toitoi o te puke ikeike rawa o taua wahi i waho o te pa, ka tahuna taua rama kia kaa, a ka hapainga taua rama ki runga a ka tuku iho ai ano, a he mea pera a roa noa, a na te paoa o taua rama ra i aro mai ai te titiro mai o era o te pa o Toka-kuku e hii ra i waho i te moana, a ka hutia a ratou punga ka hoe mai ki uta, a ka noho nga hapu e rua o te taua nei, ka noho kopapa i te taha o te uranga mai o nga waka, kotahi hapu i te tahi taha o te ara, kotahi hapu i te tahi taha o te ara, a ka hoe mai nga waka a u noa a he kore mea no nga tangata i te pa, a he matara no te pa i te uranga waka, i kore ai e kitea te mata tangata i te pa, a haerere tonu ai nga tangata i waho i te pa, a he kore no te mea e oho ai te mauri o aua kai hii nei, koia a ratou waka i toia ai ki uta, a ka mau ratou i a ratou ika i hii ai, he tangata ano e ono, he tangata ano, a he wahine ano maha atu, a ka haere ratou ka piki ki te pa, ano ka puta ratou ki te wahi o te ara i te aronga atu ki te konihi e takoto ra, ka oho te taua, a ka patua te kai hii ra, a ka pahure nga tane e rima topu, he waka te mea i rere ai era, he mama no page (156)te waka ra i pahure ai enei i te raru o te huaki a ka hoe ratou i roto i te ngaru puapua o te akau, a ka hoe ki roto ki te awa, a ka noho huna ratou i reira, ko a ratou hoa i patua kotoatia, a he mea haehae era i te wahi ano i patua ai, a maua ana ki te pa tahu ai, a kai ai, ko nga upoko me nga whakau i waiho i te akau takoto ai hei kai ma te karoro.

A i te ahiahi ano o taua ra, he haere titiro haere ra nga taitamariki o te taua ra kia kite i nga wahi katoa o te whenua nei, ka kitea te rima topu i rere ra ki roto ki te ana, a patua ana era ka mate.

Ko nga tamariki i mau ki te pa, he mea taa nga upoko ki te whenua, a ka mate, ka kotia nga upoko, ka tuakina nga whekau, a he mea kohi aua tu tamariki ra ki te umu, he mea ano e ono ki te umu kotahi tahu ai kia maoa.

Ko nga wahine papai i whiria a ratou makawe ki te muka hei whakaheke, a hei pononga, a hei wahine ma te taua, ko aua whakaheke, herea ai ki nga ringa o te kai hopu o aua wahine ona moe aua kai hopu ra, kei oma aua wahine ra, ko nga matau o era i hii ra i te ika, he wheua tangata, a kihai i kainga nga ika i hiia e taua hunga i patua nei, he mea hoki, ko aua wheua ra no nga tangata tokorua mo raua te taua nei, i aua matau, kei mate nga huanga o raua i roto i te taua nei.

Ano ka taea te pa ra e te taua, a he mea i tu taua pa i te pari titi tonu, a he wehi no etahi o te iwi i te pa ra rere ai i te pari a mate tonu atu, i te mea i kopuru noa iho i te takunga i te pari.

Ano ka mutu te patu tangata a te taua nei, a i te wa au ki ano i topatia noatia te tahi page (157)ika a Tu, ka tae te tohunga o te taua ka tuakina te ngakau o nga tino ariki o te pa nei o te tahi tane, o te tahi wahine, a he mea topa aua ngakau e etahi o nga tohunga teina, hei kai na te tino tohunga tuakana, hei hau ki a Tu ano ka maoa aua manawa, a ka mau te tohunga ariki tuakana, e aua manawa, ko to te tane ki tana ringa katau, ko to te wahine ki tana ringa maui, a ka powhiri aua ringa ki runga, a ki raro i mua pu ona, a ka parare tona reo ka mea:

Te umu na Rua-te-po na Rua-te-ao
Na Rua te whatongatonga, te umu tapoupou Nuku
Tupoupou rangi, rorohuri rorotea
Tuku tonu heke tonu te ika ki te po
Tuku tonu heke tonu te ika ki te reinga
He ika ka ripi ripi
He ika ka toetoe
He ika ka haehae
He ika ka wawahia
Tukua mai te ika a Hu-pawa
Tukua mai te ika a Hanga-roa
Tukua mai te ika a Rongo-mai
He ika ka ripi ripi
He ika ka toetoe
He ika ka wawahia
He ika ka haehae
Ko te ika na nga atua
Ko te ika na nga pu
Ko te ika na nga tohunga
Na te kahui tupua
Na te kahui tohunga
Ma tenei tama
Ma tenei tauira

page (158)

Ano ka oti i aia te karakia nei, ka toro ana ringa ki runga rawa, me aua manawa ra ano i ana ringa a ka karanga aia:

"O, i, e, taumaha, atu na e"

a ka noho aia ki raro, me te mau aua manawa ra ki tana ringa maui, a ka kainga aua ngakau ra eia, a ka oti tenei, ka tahi ra ano, ka topatia te nuinga o nga tupapaku hei kai ma te taua.

A e toru wiki i noho ai te taua nei i taua pa, a he wehi kei huakina ratou e etahi iwi huanga ki te iwi i patua nei e ratou, koia ratou i noho ai i te pa, a i noho ratou i roto i nga whare o taua pa, a i kainga e ratou nga kumara, me nga taro, me nga ika pawhera i mahia e te iwi kua patua nei e ratou, a he mea kinaki aua mea nei ki nga tinana o taua hunga i patua nei.

A ko nga tangata i roto i te pa o Toka-kuku, a he whanaunga ratou no etahi o te hunga i te taua i patua ai taua pa, he mea kohikohi nga tupapaku o aua whanaunga a ratou e taua hunga o te taua, a he mea mau ke atu aua tupapaku e ratou i te pa, a ka huihui aua huanga ra ki aua tupapaku ka noho ka tangi, a roa noa e tangi ana te hunga ra ki aua tupapaku, ka tahuna aua tupapaku e ratou ki te ahi. He mea i tahuna ai aua tupapaku e ratou, kei riro nga wheua o aua huanga o ratou hei mea matau hii ika, a hei tirou kai, a hei koikoi wero manu ma te hoa riri.

page (159)

Te Whawhai A Nga-Puhi Me Hau-Raki
Me Taupo Ki Te-Roto-A-Tara

(Kahu-Ngunu)

Ka haere a Tangi-te-ruru o Hau-raki ki a Nga-puhi, ki te tatu ope taua ki te patu i a Kahu-ngunu, a ka tae te ope o Nga-puhi ki Hau-raki, ka maranga te ope ra ka haere ma Tau-po, a Pa-tea, te take i haere ai he mate no Hau-raki i aia ano, a he kawenga tenei i te puku riri kia puta koia tenei taua. A i uru ano hoki etahi o Nga-ti-whatua, me etahi o Nga-ti-pehi, me Nga-ti-upoko-iri ki te takitaki i te mate o ta ratou tangata i a Nahu i te matua o Hine-i-pakiha i patua, a i te rahui a Wani-kau, i nga roto katoa o Ahuriri kia tapu ai nga tuna me nga manu katoa o aua roto, a i takahia nga rahui a Wani-kau e Mau-tahi i aua roto, a i tahuna ra hoki aua rahui, a kiia ai eia ko nga wheua a Wani-kau aua rahui, a ka riri a Wani-kau ki te kanga mona, a ka turia a Mau-tahi eia ki te parekura, a kihai a Mau-tahi i mate a ka tukua nga tutei e Wani-kau, a ka kitea te taua i Manga-wharau i Wai-marama, a ka mate i aua tutei ra a Manuwhiri te teina a Te-heuheu o Tau-po, a ka mate ano hoki e te patu a Tawake, o Tau-po, me Rangi-mama te teina o Turoa o Whanga-nui.

Ano ka rongo te taua e whakapae i te pa i Te-roto-a-tara ki enei kua patua nei e te tangata whenua, ka maunu ka hoki o Tau-po hapu ki ona kainga, a ka kite nga tangata o te pa, ka karanga mai ratou ki a Te-heuheu "O ho tena hoki to upoko hina te tau haere na." A ka maranga ake te upoko o Te-heuheu, ka powhiri ana page (160)ringa, a ka haere te taua ki Manga-whara, a ka mate i a ratou te iwi na ratou i patu taua hunga tokotoru ra, a he nui nga rangatira o Nga-ti-kahu-ngunu i mate i taua parekura, a ka whati etahi o taua iwi ra ki te pa i Te-roto-a-tara, a ka hoki te ope o Tau-po ki tona kainga, tae atu ka tukua a ratou karere ki a Nga-ti-maru, kia Nga-ti-raukawa, kia Nga-ti-maniapoto, kia Wai-kato, kia Nga-ti-whatua, kia Nga-puhi, kia Nga-ti-pehi, kia Nga-ti-tu-rumakina, o Tau-po, kia Nga-ti-te-rangi-ita, kia Nga-ti-rau-roto, kia Nga-ti-rau-ponga-wheowhe o Tau-po, a ka turia mai e aua iwi nei, ka hoki mai ano ki te tau i te pa ra i te Roto-a-tara, ka haere mai te taua ra ma te ara i waenga wao kei kitea e te tangata tutei haere, a ka puta te taua nei i Rau-kawa, me te patu haere mai i nga tangata katoa, a kotahi pa i whakaekea e ratou, a ka mate i te pa ra te patu a Te-ara-wi, te tama a Tu-korehu, i mate aia i te kowhatu i epaina mai e te pa i runga i te puwhara, a i haere atu hoki aia i te kahupapa a te taua i mahi ai kia taea atu ai te pa ra.

A i haere i hoki te taua a Te-heuheu ma te ara atu i Ahuriri, a na Kahu-ngunu aia i whakawhiti i Ahuriri, ka hoki aia ki Tau-po.

A ka tae te taua a nga tini iwi i haere mai nei i te karanga a Te-heuheu ki Tau-po, ka hokia mai ano e Nga-puhi ki te tau o te pa i Te-pakake i Ahuriri, mo te mate a Te-ara-wai, i mate ra hoki i te Roto-a-tara.

A i te wa i ngaro atu ai te taua a Te-heuheu, ka haere a Te-pereiha ki te pa i Te-pakake, ka tonoa eia nga tangata o Ahuriri kia haere ke atu i taua pa ra, page (161)a me haere ratou ki Nuku-tau-rua, a kihai taua iwi i haere, a koia ko Pareiha i haere ki Nuku-tau-rua, a ka taupokina te pa i Pakake e Nga-puhi me nga iwi katoa i haere mai i taua taua, ko Pareiha te tino rangatira o te pa i Te-roto-a-tara i huakina ra e Tau-po i a kihai ra i mate i a ratou i te taua tuatahi.

Te ingoa o te moana o Ahuriri ko Te-whanga-nui-a-rotu, a ko Ahuriri te ingoa o te tino puwaha o taua roto e puha ai te wai o taua roto ki te moana nui, a ko Here-taunga te ingoa o te tua whenua o taua roto ra.

Nei ano kia korerotia te tikanga o te ingoa nei o Te-roto-a-tara, no te mea i u mataati a Tara ki Te-whanga-nui-a-tara, ara ki Poneke, a he nui noa atu nga korero o mua mo taua maia nei mo Tara.

I nga ra o mua, i te wa ki ano a Kahu-ngunu i haere mai i Nga-puhi ki Ahu-riri, a he tangata haere mai a Kahu-ngunu i te Au-pouri, i whanau mai hoki aia i reira, a moe mai ai aia i o konei wahine, ara i o Taki-tumu wahine, kia puta ona uri ko Kahu-ngunu te ingoa o tana whanau. Te take o tana ingoa o Kahu-ngunu, ara ki a Nga-puhi ko Kahu-unuunu, he tangata riri tata hoki a Kahu-ngunu, a ka riri aia, kihai aia i weweto marere i te tau o tana kuhu, he mea putoi tonu ake i tona upoko ka whiu ai i tana kakahu ki te whenua takoto ai, a ka tu tahanga aia ki te riri, a ki te whawhai.

Kia hokia ano ki te korero whakapapa, ka noho a Tara i Te Aute i Here-taunga, a he tangata tino tapu aia, a he tangata kakai aia, he nui tana kai i nga page (162)ika, me nga tuna, me nga manu hei kinaki mo ana kumara, i nga roto ara i Te-roto-a-tara, i te roto i Pou-kawa, me Te-roto-a-Kiwa.

Ko nga roto nei ko Te-roto-a-tara, me Pou-kawa, he roto era i nohoia e te parera, a e whanau taua manu ki reira, a ka nunui ka momona ka patua e te iwi hei kai ma Tara, a he nui te tuna o aua roto e hiia ana ki te punga hei kai ma Tara. A ko te roto i te Roto-a-Kiwa, te wai i kaukau ai a Tara a i horoi ai aia i a ia, i te mea he tapu hoki aia, a kahore i pai kia kaukau ranei, a kia horoi ranei a ia i te wai e nohoia ana e te tuna ranei e te ika ranei e te parera ranei, he mea hoki he kai aua mea na te tangata, a e kore e tika kia noho aua mea i te wai e kaukau ai e horoi ai a Tara, a na nga karakia a Tara koia taua roto nei a Te-roto-a-Kiwa i kore e nohoia e te tuna, e te ika, a e te parere, a i kore e nohoia taua roto e aua mea nei a moroki noa nei, otira e kiia ana kua nohoia e te ika i enei ra i te mea na te Pakeha i mahi i whakanoho taua roto ki te tuna, a na te ngaki a te Pakeha i nga whenua, kua noho aua hoki te parera ki taua roto, a kua noho te pakura (pukeko) ki te tahataha o taua roto i enei ra.

Kia hokia ano te korero ki a Tara: I nga ra o Tara e noho ana i Here-taunga, kei te noho mai taua taniwha nei a Awa-rua-a-pori-rua i te takiwa i te Whanga-nui-a-tara, a ka oke taua taniwha me te hoa taniwha ano ki a raua haere, a ka mauta mai raua i Wai-rarapa, a ka kai tangata raua i to raua ara i haere mai ai, a noho rawa mai a Awa-nui-a-pori-rua i te Roto-o-tara, a ka page (163)kai aia i nga ika me nga tuna me nga manu o taua roto, a i pau etahi o nga kinaki a Tara i mea ai, ma Tara anake aua kai, a ka pouri a Tara ki te mahi muru a taua taniwha ra i ana kinaki, a ka tupu te ngakau a Tara kia patua te mana o tana hoa riri, kia kore ai taua taniwha e mea tonu nana etahi o nga mau o taua roto, a ka turia a Tara ki te riri, a ka patua te taniwha ra eia, a i a raua e kekeri ana, ka okea e te hiku o te taniwha ra, a ka wekua te one me te kirikiri o te roto ra, a ka tu hei tahuna, a moutere noa iho taua tahuna ra, a ko te rua i noho ai taua taniwha i te roto ra i kii puru, koia te tahuna a moutere ra i tapa ai he ingoa ko Te-awa-a-pori-rua, a hoki ana ano te taniwha nei ki tona kainga i haere mai ai, a noho rawa atu i Pori-rua, i te takiwa ki Pae-kaka-riki i O-taki.

I te takiwa o Awa-nui-a-pori-rua raua ko tana hoa taniwha i haere atu ai i Pori-rua, a ka haere raua ma Wai-rarapa, ka tae raua ki Poranga-hau, ka kite raua i o reira iwi, i te iwi tupu ake o te whenua, o te iwi no ratou nga motu nei i te wa o te Maori ki ano i u mai ki konei, ara ki a Te-rae-moiri, ara o te upoko iri a ka tu ka riri taua iwi ra ki aua taniwha, a ka mate te hoa o Awa-a-pori-rua i taua iwi a ka whati a Awa-a-pori-rua, ka rere, a noho rawa atu i te Roto-a-tara, a taona ana taua taniwha e te iwi ra e Te-rae-moriri a kainga ana.

page (164)

Te Para-Ri I Roto-A-Tara
(Nga-Ti-Hau)

Te ariki o Nga-ti-kahu-ngunu ko Tanguru, a nana etahi o nga uri ariki o enei ra, a koia etahi o te iwi e noho i Te-aute i Here-taunga.

Ka noho nga hapu o Te-para-ri i te whenua i Roto-a-tara, a ka noho hoki nga uri a Kahu-ngunu i taua takiwa ano, a ka kari aua iwi i te roi, i te panahi, a ka hii i te ika, a ka tuku punga tuna i taua roto, a ka mahanga i te parera o reira ano, a ka riri noa iho a Kahu-ngunu ki te iwi o Para-ri, a ko te iwi tupu ake o te whenua ko Te-rae-moiri ka haumi atu ki te Para-ri, a ka whawhai ki a Kahu-ngunu, a ko te whenua te take o taua parekura, he pana ta Kahu-ngunu, i te iwi ra i a Te-para-ri me te iwi tawhito o te whenua, i a Te-rae-moiri, a kia mana anake te whenua ma Kahu-ngunu, a ka tauria te pa i taua roto a ka taea taua pa, ka rere a Tanguru te upoko o te iwi i te pa, o Kahu-ngunu, a ka eke aia i te moki, a tena e taimaha aia i ana kakahu pai i te parawai, i te kaitaka, i te topuni, ka tahuri te moki, a ka totohu aia i te pehanga o ana kakahu e mau ra i aia, a ka kite tana iwi a Kahu-ngunu i tana paremotanga, ka tikina ki te marau tuna ka maraua aia kia riro ake ai, a ka mau taua marau ki ana kakahu, a ka riro ake aia, a nehua ana aia ki nga ana tapu o mua, a to te hapu nana i marau a Tanguru i tapa ko Nga-ti-marau a e mau tonu ana taua ingoa i aia i tenei ra.

A ka rere aua hapu ra a Te-rae-moiri me Para-ri, a ka riro te kainga i a Kahu-ngunu, otira ko etahi wahi ano o taua takiwa i mau ano ki aua hapu, a kei te ora ano nga uri putanga o aua hapu i enei ra.

page (165)

Tanguru
(Kahu-Ngunu)

He whawhai i Roto aira a te Para-ri kai Kahu-ngunu, he whenua te take otiia ko te putake o taua whenua, na raua tahi ka tae ki reira te Roto-a-tara ka riri a Ngati Kahungunu ka whawhai ka horo te pa o Roto atara ka hoe i runga i nga waka ka tahuri ka totohu a Tanguru ka kite a Kahungunu kua paremo a Tanguru, i te taimaha o nga kakahu o te parawai, o te ihupuni, ka maraua e Kahungunu ki te marau ika, ka mau ake nga kakahu o Tanguru i te marau, ka riro ake aia me ana kakahu, ka hutia ki te waka, ka haehaea a Tanguru ka topatia a ka kainga, huaina tonutia iho tona iwi ko Ngatimarau, no te marau i roua ai a Tanguru.

Ko etahi taanga o Te Parari a Nga-ti-marau.

page (166)

Te Whawhai I Roto-A-Tara
(Kahu-Ngunu)

Te parekura tuatahi a Kawa tini i uru ai ko te whawhai i Roto-a-tara. He roto a Te-roto-a-tara kei Te-aute, a e tata ana ki te kura i te Aute, a he whenua toropuke te Aute, a kotahi tino puke e tata ana ki te Roto-a-tara, a rere atu ai te wai o taua roto ra ma rari iti atu i taua puke ki te awa i Wai-pawa, a he nui taua roto kei te taha ki te hau raro i taua roto ko te moutere ko Te-awa-a-pori-rua, a i tu te pa ra a te Roto-a-tara ki taua moutere, a i nohoia taua pa ra e nga hapu a Kahu-ngunu, he tini nga taua i huaki ki taua pa, a he tini nga parekura i turia ki uta o taua pa, a i nga ra o Kawakawa e ora ana, koia hoki te tino upoko o taua pa, i turia taua pa e Nga-ti-paoa o Hau-raki o te takiwa ki raro ki a Nga-puhi, a i haere tahi mai ano hoki a Nga-puhi i a Nga-ti-paoa ki te tau i taua pa, a he takitaki ta taua taua a Nga-ti-paoa i ona mate huanga i tona kainga he mea hoki e kore aia e pai kia patua ona huanga hei takitaki i ona mate i tona kainga ake, koia ratou i haere ai ki te whenua tawhiti patu ai, kia na ai te riri o ta ratou puku riri.

I haere mai te taua a Nga-ti-paoa raua ko Nga-puhi ma Patetere, a ma Tau-po, a ma Rua-hine, a ma Manawa-tu ki te maunga, a ka puta i te Rua-taniwha, me te patu haere, me te kai haere i a ratou tangata i patu ai, a ka huakina e ratou ko te pa i te Roto-a-tara, nei ra i aua ra, kua potu atu nga tane o taua pa ki Wai-marama ki te hii ika ma ratou, a ka whakaekea taua pa ra a ka mate a Kawakawa te tino rangatira o taua pa, page (167)me nga koroheke, me nga turoro tane o taua pa, me nga wahine, me nga kotiro katoa.

E hara i te mea huaki mohio te pa ra, i noho ware noa iho te iwi o te pa, a he mea hoe e te taua a Nga-ti-paoa raua ko Nga-puhi i te moki i whiti atu ai ki te pa, a ka whiti ratou i te roto ra ka tae ki te pa, ka patua te iwi i te pa ra i te po, a kihai te mea kotahi i puta a ka hoki te taua ra, ka ma Ahuriri, me Petone te ara hoki ki o ratou kainga me te patu haere i a ratou tangata e tutuki ai.

A he mea takitaki taua mate nei e etahi o te iwi o Ahuriri, he mea tiki, he mea patu e ratou nga iwi noho i te takiwa o Hau-raki a puta noa ki te tuawhenua o taua takiwa.

A roa kau iho ano i murunga iho o taua taua nei, ka mate a Nahu, he tino koroheke aia a mate a rakau ai tana mate, ara i tae ano ki te wa e ruhi ai te tinana a ka mate aia, a he matua tane aia na Hine-i-pokitia, a ka kiia e Wani-kau, te tangata nana e whakanui te tikanga tangi ki te tupapaku ra, kia topu nga tuna, nga ika, nga manu katoa o nga roto o te Roto-a-tara, o te roto o te Roto-a-kiwa, me o te roto i Pou-kawa, a ka tu i a Wani-kau nga pou i te taha o aua roto hei rahui i aua roto, a whakawahi ai aua pou ki te kokowai, a kihai rawa te tangata o Kahu-ngunu o te tangata kakai nei a Mau-tahi, he mea hoki ka kore he kai mana i te wa o te rahui e tu ra, koia aia i wawahi ai i aua pou rahui ra, a ka tahuna ki te ahi, a ka kanga aia ki a Wani-kau ka mea, ko ona pou e tahu nei ko nga koiwi a Wani-kau, a ka riri a Wani-kau mo taua tapatapa ra mo aua koiwi, a ka haere ai ki Tau-po page (168)ki te tutu ope, a ka pae mai a Nga-ti-tu-whare-toa, Nga-ti-te-pehi, me Nga-ti-te-upoko-iri ki tana tono, a ka heke mai te taua ra, ka ma te ara mai i te wao-nui o Tane, me te patu haere mai i te tangata a tae noa mai ki Wai-pawa, a ka awhina o pa i te moutere i te Roto-a-tara ano i te pa ra i Te-awa-i-pori-rua, a kihai noa ake te taua ra i whiwhi i te aha, a ka waiho e ratou te tahi matua ano o ratou hei awhina i te pa ra a ka haere te tahi matua ano a ratou ki Maunga-wharau, ki te ngahere i te tuauru i te takiwa i Wai-marama, i te mea he kainga hii ika a reira na te iwi o te pa nei o Te-awa-o-pori-rua ara o te Roto-a-tara, a ka huakina te iwi i taua kainga ra e ratou, a ka tu ka parekura, a tere ana te taua ra i te tangata whenua te patu, a ka mate o te taua ra, ko Manuwhiri te teina o Te-heuheu o Tau-po, me Tawake te upoko rangatira o Taupo, me Rangi-manawa te teina o Pehi-tu-roa o Whanga-nui, a hoki mai ana te whati o te taua nei, ka hoki mai ki enei e noho awhi nei i te pa i te Roto-a-tara.

Ano ka rongo tera i noho whakapae ra i te pa ra, ki te mate o te taua i haere ki te patu i te iwi i Maunga-wharau, ka mea a Te-heuheu koia hoki te tino tangata o te taua, kia maranga te taua kia hoki ki ona kainga, a i te aonga ake o te ra, ka hari te taua ra, ka hoki ki ona kainga, a kua rongo tena i te pa, ki te mate o te taua i ena i Maunga-wharau te patu, a he upoko hina te uru o Te-heuheu, ano ka ara te taua ra, ka haere, ka tu te iwi i te pa ra, ka karanga atu ki te taua "O ho, tena hoki te upoko hina te tau haere na" a kahore kau he kupu a Te-page (169)heuheu, ka powhiri ki muri ona, te tikanga o taua mahi ona, he mea, ka mau i aia te kanga nei, a taihoa ano ka patua he utu mo aua kupu, a ka haere te taua katoa nei, ka ahu ki Maunga-wharau, a ka huakina taua kainga ra e ratou, a na te pouri pea o era o ratou rangatira i mate ra ki reira, i maia ai te taua nei na te maia i patu, a ka mate te iwi o taua kainga i te taua a Te-heuheu, a ka mate i reira te iwi o nga toa me nga rangatira o Nga-ti-kahu-ngunu, a ka noho te taua ra ka kai i aua ika a Tu, a hoki ana te taua ra ma Rua-hine, a i ora ano etahi o te kainga i Maunga-wharau, a whati ana era ki te pa i te Roto-a-tara. A ka noho ka mahi te iwi o te pa ra i ta ratou pa, he mea tiki i te rakau i te ngahere o te Aute he rakau hei mahi mo taua pa.

Ano ka tae a Te-heuheu ki Tau-po, ka tukutuku karere aia kia Nga-ti-maru o Hau-raki kia Nga-ti-raukawa o Maunga-tautari o Wai-kato, o Nga-ti-mania-poto o Wai-kato, no nga ra enei o Te-rau-paraha ki ano i haere mai i Kawhia ki O-taki, a he mea tuku he karere ki a Nga-ti-tu-whare-toa, kia Wai-kato, kia Nga-ti-pehi, kia Nga-ti-uru-makina, o Taupo, kia Nga-ti-te-rangi-ita, kia Nga-ti-rauhoto, kia Te-hau-ponga-wheawhe o Taupo, a ki a Nga-puhi ano hoki i noho manuwhiri i a Hau-raki i aua ra, a ka hui aua iwi ra i Tau-po, a ka haere mai te taua ra ma te ngahere kia ngaro ai, kei kitea e te tutei, a ka puta te taua ra i Wai-pawa, a i Rau-kawa, a ka patua haeretia mai nga tangata o taua wahi e te taua nei.

Ko Pareiha te tino ariki upoko o te pa nei page (170)o te Roto-o-tara, a he toa aia, he mohio rawa aia ki te whakahaere tikanga pai mo te iwi, a e toru marama o ratou ko tana iwi i whakapaea ai e te taua nei, a kihai te pa ra i taea, a ka mahia e te taua te whata kaupapa atu ano i te taha o te roto ra, i te taha i te marangai, ka ahu atu ai ki te pa ra, kia tata atu ai te pa e te taua, a ko nga rakau mo taua ara kaupapa ra, he mea tiki e te taua i te ngahere o te Aute, ka kite a Pareiha i te mahi a te taua ra i taua ara whata kaupapa, ka kiia eia kia mahia hoki he puwhara e ratou mo ta ratou pa, a kia moiri rawa taua puwhara ki runga ake o taua ara kauhupapa, kia epaina atu ai te kowhatu a kia whiua atu ai te tao o te puwhara ra kia mate ai te taua.

Ko Te-ara-wai te tama o Tu-koretu o Tauranga i mate i te iwi o te pa ra, he mea epa ki te kowhatu, i te puwhara ra, a rewha ana te upoko o Te-ara-wai a ka mate aia. A ka toa tonu te iwi o te pa ra, a ka tae ki nga ra, i whiua atu ai e te taua te ahi i te ara whata ra, a ka toro nga whare o te pa ra, a ka huia e Pareiha te iwi o te pa ra ki te taha ki te hauauru o te pa ra, a ka wera te tahi taha o te pa ra i te ahi, a ka huakina e te taua ma te ara whata ra ka tahi ra ano ka kokiritia e Pareiha ratou ko ana toa, a ka tu ka kekeri, a ka whati te taua ra ki roto ki te wai, a ka patua e te pa ra a ka hinga to te taua, me to te pa, he tini ki te mate, ano ka po ka whati a Pareiha ma, ka hoe i runga i te moki ka ahu ki te tuauru ki Ponga-hau, a ka noho te taua i te pa ra ki te kai i aua i patu ai, a ki te mahi i aua tupapaku, ko nga uri teina o te taua i mate, kihai era i ahatia, ko nga rangatira o te taua, i pakipakia nga upoko, a ko nga wheua i maua page (171)ano era e te taua ki o ratou kainga, a ka hoki te iwi taua ra ki o ratou kainga, a ko Te-heuheu i hoki ma Ahu-riri, i ma te ara i a Pakipaki, a na Kahu-ngunu aia i whakawhiti i Te-whanga-nui-a-rotu, e te iwi i noho i te pa ra i Te-pakake i Ahuriri, a ka hoki ki Tau-po.

A ka hui ano a Wai-kato, me Hau-raki, me Nga-puhi i Tau-po, a ka hoki mai ai ki Ahuriri ki te takitaki i te mate mo Te-ara-wai, a ka huakina ki te pa i te Pakake. Ka rongo a Pareiha i te korero riri nei te patu a aua iwi mo Kahu-ngunu, ka haere aia ki te pa i te Pakake ka tono aia i te iwi e noho ra i taua pa kia haere ratou i aia ki Nuku-taurua, a kihai te iwi ra i pai, a ka haere ratou ko tana hapu ki Nuku-taurua.

Ano ka haere atu ra a Pareiha i te Pakake, ka tahuri te iwi o te pa ra, ka mahi i te pa kia kaha ai, kia kore ai e taea e te huaki mai mo Te-ara-wai.

Ko taua pa nei ko Te-pakake, he moutere i roto i te wai o Te-whanga-nui-a-rotu, i te wahapu o te awa o Ahuriri, a i te tai u he moutere motuhake, a i te tai pakoa, e tae atu te tangata o te tuawhenua ma te tahuna, atu ano i te pito ki te marangai o te moana ra, a i te tahi taha o te wahapu o te awa o Ahuriri ko te pito tahuna e kohia ana te kuku mo te pa i nga ra o mua, a ka noho te tahi taanga o te taua i reira, a i nga po ka whakamahia e ratou te pa ra kia taea, a i noho a Kawa-tini i roto i taua pa nei, a kihai noa ake te taua i whai wahi ki te pa ra, a ka tae ki taua po, ka eke etahi o nga taitamariki o page (172)te pa ra ki te waka napi ana hoea, a ka hoe ki te pito hau raro o te Whanga-nui-a-rotu ka ahu ki Petone, a ka noho ratou i reira, a ka rongo ratou i te reo tangata o te taua, e korero ana mo te taua puta mai i te ata o te ra apopo, ki te huaki i te pa ra, ko te taua ra e haere mai ana i uta, ma te ara mai i Petone, a ka huaki te taua ra i te pa ra, i te taha ki te hau raro o te pa i te Pakake, ka hoki te hunga i te waka ra ki te pa, a ka mene te tini o te taitamariki ka eke ano i te waka ka hoki ki te wahi i nohoia ra e ratou, a rongo ai ratou i te korero mo taua taua, ko Kawa-tini te tahi o taua hunga, ka noho ra ratou ka tatari i te taua ra kia puta mai, a ao kau ano te ra ka puta te taua ra, a ka tu a Kawa-tini i tua i te puia rakau, a ka puta te toa ra he koroheke, a ka kekeri raua ko Kawa-tini, a na te kakama o Kawa-tini ka mate taua hoa riri i aia. Ano ka hoki aua tini taitamariki ki te pa me a ratou mea i hopu ai i te whawhai ra, ka heke te iwi o te taua ra, e noho i te rae Kohi-kuku ra, a ka haere ki roto o te Whanga-nui-a-rotu, a tae noa ki te wahi raupo, ka tahuri ka mahi i te moki, a ka maua aua moki ki te wahapu o te awa o Ngaru-roro, a ka hoea ma te akau, a ka tapoko ki te wahapu o Ahuriri, a ka eke te taua i aua moki, ka whakaekea te pa o Te-pakake.

A no te aonga o te ra te pa ra i whakaekea ai, a ka patua te iwi o te pa ra, he tini ki te mate. Ko te tamariki note u i penei me te tupoupou e patua ana e te ngaru, a ko te tupapaku kaumatua e akina ana e te ngaru ki uta.

page (173)

A ko nga mea i rere, i whati ki uta ki te pae maunga i Rua-hine, a ka noho te taua ra ka kai i nga ika o te pakanga, a hoki ana ki o ratou kainga.

E rima ingoa o Kawa-tini, ona i iriria ai i te itinga a nui mea nei aia. Tana ingoa tuatahi ko Tu-nui, he atua tohora, ara pakake, he ingoa ia no tana tupuna, a huaina iho ki aia. Ko Kawa-tini tana ingoa tua rua, a ko te ingoa ia o tana tupuna tane, ara o te matua tane o tana whaea. Tana ingoa tua toru ko Kaka (nestor productus) a te take i huaina ai taua ingoa mona, mo te matenga o te rangatira nui nei o Kauru o Ahuriri, i mate a Kauru i te kainga i te manu nei o te kaka, he mea makutu aua kaka e te tohunga nei e Moe-roa, he mea anga a Moe-roa kia makuturia aua kaka e Meke te tino rangatira o Te-wai-roa, ko te tuahine a Meke, he wahine ia na Kauru, a ko Kohia te ingoa o taua wahine ra, a ko te tungane o Kohia i tonoa e Kauru kia noho i aia i te pa ra i te Pakake, a roa kau iho ano te wa o te tamaiti ra i noho ai i reira ka pangia aia e te mate, a i kiia he mea makutu aia e etahi o te iwi o Kauru, a tukua ana te tamaiti ra e Kauru ma etahi o tona iwi e mau ano ki te Wai-roa, a no te hokinga o taua kai mau i te tamaiti ra ki te Pakake, i maua atu ai he kaka i a Meke ma Kauru, a i kiia he mea topa, a he mea makutu e Moe-roa aua kaka, he mea unga e Meke kia makuturia aua manu e tana tohunga e Moe-roa, a ka kai a Kauru i aua manu, a ka mate aia, a no reira te ingoa o Kawa-tini i kiia ai ko Kaka. Te rima o nga ingoa o Kawa-tini ko Taka-wahie, no te takanga o Haropa page (174)i te huakanga o te taua ki te pa ra ki Te-pakake, a taka ana a Haropa ki te riu o te tahi waka, a takoto ana aia i runga i te wahie i roto i taua waka ra, koia ra taua ingoa i tapa ai.

(See Printers matter page 175 to end of page 185 to follow this Maori with English copy.) J White.

page (183)

(Extract from "Te Wananga")

He Korero Mo Nga Whakapae Mo Tukareaho

He whakahoki tenei mo nga korero na Tukareaho i kohuru a Te Rataau matua o Ihaka Whaanga.

Na, whakarongo mai e nga iwi Pakeha Maori hoki, e he aha tena korero, tena taua whakaromai, e hara ia Tukareaho tena ope kohuru, na Te Aitanga-a-Mahaki raua ko Te Whakatohea, kia haere mai ki te mahia ki te whawhai kia Te Rataau. Tona putake i karangatia ai taua ope, he kohuru na Te Rakato ia Terekahika, i taona ki Whangawehi waahi o Nukutaurua, na Te Rakato i patu kainga rawatia. He tipuna no Te Rataau, no muri o tena kohuru a Te Rato, a turia mai e Rongoiwaha ki te ngaki i te mate o Terakahi a, ka hinga tana patunga ko te Oropipi, i a mau a Wairangaiho, he tipuna na Ihaka Whaanga raua ko Te Matenga Tukareaho, kainga rawatia atu i Turanga, he patu kai onge, na Rongoiwaho tenei riri, ka ea te mate o Rerekahika.

Muri iho ka ho i mai ano a Rongoiho ki te Mahia ki te hohourongo kia Te Rakato, tona taenga mai patua iho e Te Rakato he kohuru, ka takoto te mate o Rongoiwaho, tae ana kia Te Rataau ki te mokopuna a Te Rakato, ka mate a Akurangi i Toparuparu waahi o Turanga, he rangatira no Te Aitanga-a-Mahaki, me Rongoaiwaho he ra ngatira ano no Te Aitanga-a-Mahaki, no mua atu a Rongoiwaho, no muri mai ko Akurangi, na nga tangata ano o Turanga i patu a Akurangi, ka tahuna ki roto i te taha penei i to te poaka nei, ka kawea mai ki Nuhaka nei ma Te Rataau e kai matua o Ihaka Whaanga.

Ka tu kia Te Rataau te tahaa ra, ka kawea kia Tamawehi, ka ki atu a Tamawehi ki te tangata nana i kawe mai, "whakahokia atu te tahaa na, kaore koutou e titiro mai ki te matua o taku mokopua," mo Hineikoia te matua o tana mokopuna. He wahine ia na Te Matenga Tukareaho. He wahine rangatira no Te Aitanga-a-Mahaki, ko te tangata i roto i te taha ra, he matua ki a ia, ko Akurangi.

I te tunga mai ano o te tahaa ra ki to ratou whare, ka kiia mai, ko Akurangi te tangata i roto te tahaa ra. Ka tangi a Ahineikoia ki tona matua, ka aohia ake te puku aroha ki tona matua ka whakahokia atu te tahaa ra kia Te Rataau matua o Ihaka Whaanga.

Ko te tangata nana i kawe mai kia Tamawheti, ko Takingakai.

Ka hoki a Hineikoia ki Turanga ki tona iwi ki Te Aitang-a-Mahaki. He haere nana he whakataka tana hei ngaki i te mate o Akurangi, ka maranga te mate tuatahi to Rongoiwaho, ka rua ona take i maranga ai tenei ope ki te whawhai kia Te Rataau, e hara ia Tu-kore-aho tena ope kore rawa, na Hineikoia, na Te Aitangara-Mahaki tena taua, ko ona putanga tenei i haere mai, ko Rongoiwaho to mua, na Te Rakato tipuna o Te Rataau. Ko Akurangi to muri mai, ko te kainga a Te Rataau ia Akurangi.

E hoa e te tangata nana tenei korero, ko te hea ture o mua nana i kite te he o a mua o ana mahi, no te mea he penei katoa te mahi o tenei Motu.

No te taenga mai o te Whakapono ka mohiotia te he o a mua o ana mahi. He kohuru, he kaikino, he to whare, he kai tangata. He nui maha noa atu nga kino o tenei Motu o Aotearoa, na te whakapono ka tae mai ki tenei Motu ka mutu nga mahi kino, a tenei iwi a te Maori.

E ta, e hara ia Tu-kare-aho page (184)tena ope i whakahau kia haere mai, ko te haere mai o taua ope me Tu-kore-aho ano tetahi, kaore a Tu-kore-aho i mohio he patu ia Te Rataau, mehemea i matau a Tu-kore-aho, hei ope patu ia Te Rataau, kaore a ia i haere i taua ope.

Kua ea te mate o Te Rataau, he kohuru ano na tona tuahine na Hineitikina ia Tamawheti ratou ko tona iwi ko Rakaipakaa, me Ngaiteaomate, na Hineitikina i whakataka te ope, hei patu ia Tamawheti matua o Tukareaho. Ko te kainga i mate ai a Tamawheti ratou ko tono iwi ko Rakaipakaa, ko Ngaiteaomate, ko Hautuwhenua waahi o te Mahia. Ka rongopaitia ko Ngaiteaomate, ka whakarakeitia ko Tamawheti me Rakaipakaa, ka mate etahi ka ora etahi, ko nga mea i ora i oma ki te ngahere, ko Tamawheti me etahi atu ko Rakaipakaa i oma ki te ngahere i ora ai ratou, no te mutunga o te patu ia Rakaipakaa ka patua a Ngaiteaomate, ka mate etahi, ko etahi i oma ki te ngahere i ora ai.

Ka huihuitia e Tamawheti nga morehu, ka noho i te ngahere whakatiputipu ai, ka ora katahi ka hapainga taua ope ki Turanga, ka rongo a Ihaka Whaanga e haere ana ki Turanga te ope a Tamawheti, ka kawea te korero kia Tawheo, he ki atu kia Tamawheti kia patua e Tawheo hei utu mo TeRataau, mo Matuakore, ka whakaatia e Tawheo, no Turanga tenei tangata. Ka haere te ope ra ka tae ki Turanga, haere tonu i te huanui, kaore i mohio te ope ra he whakaariki kei tahaki o te huanui, penei kua haere a matua tonu te ope ra, penei e kore e mate.

Heoi ano, te tino hangaitanga ki nga matua a te iwi ra e noho mai ra i tahaki o te huanui, ka riteritenoa ki ta ratou i mohio ai, kitahi rano ka kokiritia mai, haere ana te waewae raraa ana te waha, me te umere, patu noa ana he matua i taua takiwa i taana takiwa. Ko te iwi e patu ra ia Tamaweti, ko Rongowhakaata, kotahi mano e rua mano ranei, ko te ope ra, kotahi rau ranei e rima te kau ranei. Ka mate a Tamawheti me tona iwi katoa, he maha nga rangatira o taua ope i mate. Ko Tukareaho i ora, he kaha nona ki te oma, ko etahi o taua ope i whakarauoratia hei mokai ma ratou, tae noa ki te takiwa o te whakapono nei e noho ana ia Rongowhaoaata. Nga rangatira i mate, ko Tamawheti, ko Hikawera, ko Takapau, ko te maha noa iho i patua haeretia ki te parae taua ope ra, kei te ingoa hapu e mau ana ko Ngatipatuparae, he ingoa no taua Matenga kamutu tena whawhaitanga.

Muri mai ka haere Ngati Kahungunu ki te whawhai ki te Itangamahaki i Turanga ka awhitia te pa te ingoa o te pa ko Kekeparaoa, ko nga iwi i roto o taua pa, ko te Itangamahaki, ara ko nga potiki me nga Whakatohea hoki, ka mate taua iwi i te kai, ka puta ki waho o te pa, ki te rapa kai ma ratou Hopu tou mai te Taua patu rawa kai rawa, ka mau a te Awariki te Rangatira o roto o te pa, ka arahina ora tia mai ki te paahi o te taua, me te titoki haere tonu te iwi ra i ta ratou tangata, me te heke haere tonu nga toto o te Tupapaku ko etahi ki te unu haere i nga toto o te Tupapaku te taenga mai ki te paahi, ka poroa te Mahunga ka kawea mai ki te Mahia nei i a te Apatu kaumatua e takoto ano tana Mahuna, tae noa mai ki te takiwa whakapono nei, a he tokomaha nga tangata i kite i taua Mahunga nei, no te Awariki taua Mahunga, i whakamokaikaitia ai, hei utu mo Te Ratau, no Te Rataau enei mate, ko Hauhune to mua, ko Panui me te Mahunga o te Awariki, he mate kohuru anake enei mate.

Na Haami Te Hau

page (185)

He Kupu Utu Mo Nga Korero
Mo Te Kohuru A Te Rataau

He kupu whakahoki tenei mo nga korero a tenei tangate e korero mai nei, naku a Te Rataau i kohuru. E hara i au, kore rawa, na te Whakatohea, na Teitangamahaki, mo ona mate, heoi taku ko taku haerenga mai i roto o taua ope, kahore kau au i mohio i te haerenga mai i te kaainga kaore i korero mai kia au, erangi i pupuri mai aku hunarei kia noho atu au, kaore au i noho atu.

Na Te Matenga Tukareaho: o Mohaka