Te Takitaki A Hongi-Hika I Te Mate O Nga-Puhi
I A Nga-Ti-Whatua I Kai-Para
(Popoto, Nga-Ti-Whatua)

Ka hui nga hapu i Wai-hou a ka korero aua hapu mo te taua a Hongi-hika ki te patu i Nga-ti-whatua i Kai-para, a ka tu aua hapu ka hui ki era o Hongi-hika ma, a ka whakatika atu matou i Wai-hou ka haere ki Kai-kohe, a ka haere i Manga-kahia, ka ma Tu-ta-roi a ka heke ki Kai-hu, a ka aitua matou i te ara, he mea hoki ka moe tetahi o nga wahine a Te-morenga i te tahi o nga tangata a Hongi-hika, a ka riri a Hongi, a ka tonoa eia taua wahine ra kia hoki ma te akau i Maunga-nui a kia hoki aia ki ana whanaunga i Hokianga, a ka hoki te wahine ra, a ka patua e taua iwi, a ka taona, a i maua mai hei kai ma Muri-wai, a ka hoatu eia ki a Te-morenga, ano ka hoki te taua tutu ngarahu, ka tae a Muri-wai ka hoatu te mea i taona ra ki ana hoa rangatira o te taua ra, a ka kainga e ratou, kihai a Muri-wai i kai i taua kiko tangata, he mea hoki e noho tapu ana aia, i te mea koia te tahi o nga tino upoko o te taua a Hongi-hika, a e hara hoki taua wahine nei i te mea patu taua, he patu noa.

Ka tu ta matou taua ka patu ki a Nga-ti-whatua, a ka mate a Hone-hongi, me etahi ano o matou, a he tini nga upoko o Nga-ti-whatua i tu i te aro aro o to matou puri, he mea tia ki a matou tao.

A ka haere matou ki te muru kai ma matou, a ka kitea taua wahi tapu nei e Hupe me te tupapaku ano, a ka haehaea taua tupapaku e Hupe ka kawea ki ta matou puri, a ka riria e Patu-one raua ko Nene, a taona ana e Hupe page (220)a kanga ana eia he mea hoki nana, "I kai taua tupapaku ra i nga whanganga o Hupe," koia a Hupe i kai ai i aia.

A ka hoki matou ki Hokianga, a i te ara ka kite matou i te wahi i noho ai te puni o tetahi ope o Wai-ma whai ake i a matou, he haumi mo ratou i haere ake i Wai-ma, a he mea huaki e taua ope ra etahi o te iwi o Kai-para i rokohanga e ratou i te ara, a patua ana e ratou, a kainga ana a ratou i patu ai, a he mea waiho nga upoko o a ratou i patu ai kia iri ana i nga rakau tiatia i te ara pukana ai.

Ka tae matou ki te akau i Maunga-nui, ka kai matou i te roi me te toheroa, a ka haere ano matou i te akau, a ka kite ano matou i nga upoko tangata e iri ana i runga i nga rakau. A ka haere tonu matou, a no muri i a matou, taua wahine o Nga-ti-whatua i heke iho ai ki te akau haere ai, a hoki ai ki tana iwi, nei ra ko matou anake i pahure, ko te taua o matou i muri ano e haere mai ana, a na ratou i patu, a i kai taua wahine, na te hapu a Patu-one raua ko Nene i patu, a i kai ano raua i taua wahine, a ka mutu i reira to raua kai tangata.

A na Te-moherehere i kite te tahi wahine ano i reira, he mea hoki i whati te iwi o taua wahine ra, a koia i huna e ratou, a na te hapu o Te-moherehere i patu kai rawa hei utu no ta ratou i patua a i kainga hoki e Nga-ti-whatua i mua, ko Po-ahu taua tangata o Wai-ma i kainga e Nga-ti-whatua, otira kua nui noa atu nga utu mo Po-ahu i patua e Wai-ma, me aha i te uto, a i te ngakau kino o mua.

Te Take O Te Kekeri I Maunga-Nui
(Popoto, Nga-Puhi)

I mea a Pokaia te matua keke o Hone-heke kia moe te tamahine a Hongi-hika a ka raru i aia, a kihai taua wahine i pai mai ki aia, a moe ke ana a Ka-raru i a Tahere, a ka pouri a Pokaia. Koia aia i tahuri ai i huaki ki a Taoho o Nga-ti-whatua i Kai-para, a i ora atu a Taoho, ko te nui ia o ana hoa ara o tana hapu i patua e Pokaia, a roa kau iho ano ka huakina mai e Nga-ti-whatua ki Mata-raua i Kai-kohe, a ka mate a Nga-puhi i reira, a ka huakina a Nga-ti-whatua e Nga-puhi i Maunga-nui i te po ata rau, a ka mate a Nga-ti-whatua, a i mate ano hoki etahi o Nga-puhi.

A ka tu ano te taua a Pokaia, a ka turia a Nga-ti-whatua eia i Ri-piro, a ka mate a Nga-puhi i a Nga-ti-whatua, a he nui a Nga-puhi i mate i reira, a i mate ano hoki a Pokaia i reira, me Ti, me Tu-karawa, me Tohi, me Hou-ware, me Hou-moka, me Wai-keri, a ka tino pouri a Hongi-hika a he mea kia ea ai tenei mate o Nga-puhi, koia a Hongi-hika e haere ai ki Ingarangi, ki te tiki pu hei takitaki i taua mate.

A ka hoki mai a Hongi-hika i Ingarangi ka huakina a Taoho eia o Nga-ti-pou, he mea hoki i kai a Taoho i nga ika a Tu i te matenga o Pokaia.

A ka huakina e Hongi-hika a Te-tihi i tana pa i Wai-ma, a ka mate te nui o te iwi ra i reira i a Hongi-hika.

Te Parekura I Ri-Piro
(Popoto, Nga-Puhi)

I nga ra o mua, he mahi ta Nga-puhi, he haere ki te patu i a Nga-ti-whatua, a he hono tonu no taua mahi nei koia te tahi rangatira o Nga-ti-whatua i haere atu ai i Kai-para ki Kai-kohe i te takiwa ki Te-wai-mate. Ko Te-toko te ingoa o taua tangata, a i haere atu aia ki te tahi kuia tohunga i Kai-kohe, a ki te tono atua i taua kuia ra, kia homai ki a Te-toko.

Ka moe aia i Kai-kohe, a ao ake te ra, ka homai e te kuia ra ki a ia te tahi hei kaki, ko taua hei ra, he rau raukawa, a he mea takai ki te aute, a ka riro mai taua hei i a Te-toko, ka ui atu aia ka mea atu ki te kuia ra "Me pehea e au te mahi o te atua nei?" Ka mea mai te kuia ra "E tae koe ki te kainga, whakahaua e koe to iwi kia hanga i te whare whakairo, hei whare nohoanga mo to atua, a ka whakahuatia e koe to atua, ara me hanga e koe i te tahi Tiki, kia penei te nui, me te tiketike o te tangata ora, me mahi e koe ki te rakau nui, a ko te rakau e mahia ai e koe taua Tiki kia toru maaro te roa, ara kia toru wharona o nga ringa tangata, a ko te tahi pito o taua rakau hei ahua mo to atua, a ko te tahi pito me whakakoi, kia hei ai te pou taua pito ki te whenua, kia tu maaro ai taua Tiki ana poua ki te whenua, a ka tu taua Tiki hei tirohanga atu ma te iwi katoa, a e kitea e ratou i te marae o to pa. A ko runga o taua Tiki kia kotahi maro ringaringa o te tangata ana whanganga ki ana ringa maro tonu, a ko taua Tiki, me mahi kia rite te ahua ki to te tangata ahua, a me whakairo tana mata kia moko tukupu, a ko nga karu me mahi ki te paua, a me noho he tamaiti i tana ringa taiapo ai, a ko nga mokomoko, me ngaoki i page (223)ana waewae me tana kaokao, me ana ringa, me tana uma, a ko te tuara o te Tiki ra, me pao e koe kia puare, kia nui te puare, a me mahi e koe he taupoki mo taua puare, kia kapi ai taua puare, a me noho to atua i roto i taua puare, a me noho te atua i hoatu nei e au ki a koe i roto i taua puare, a me whakanoho te taupoki ki tera wahi i mahia ai taua taupoki, a me noho to atua i reira, ko te puritanga o taua taupoki ra me whakaahua ki te mokomoko, ka oti te Tiki nei te hanga e koe, hei muri iho ka mahi ai koutou i te whare whakairo, me mahi katoa to iwi i taua whare, te tane, te wahine, me te tamariki, ano ka oti te whare i a koutou te hanga, me haere te tohunga ki roto ki taua whare, a me noho aia i te kokonga o te taha ki katau ana tapoko atu aia ki roto ki taua whare, a me titiro aia ki waho, me ma te matapihi o te whare ra tana titiro, a ka karakia ai aia i te kawa mo te whare hou, ara me karakia aia i te karakia e rangona nei ko "Whakatau" a koia nei taua karakia:

Whiti Tuatahi (Verse 1):
Manawa mai tatau mai
E tu te riri, e tu te nguha
E tu tup a mimiha
Ta ta tapa rerei
Ta tapa kokota
Kokota i whea
Kokota i raro i aku taha
Ka ngarue Tu ki te rangi
Te whakarangona mai, ai ki taku hau taua
Whiti rua (Verse 2):
Papa te whatitiri i runga te rangi
Ka rarapa te uira mai te rangi
Te whakarangona te ati tipua
page (B No. 1 White)(74)(224) Te ati tahito
Te tipua horo nuku
Te tipua horo rangi
Horo a uta
Takina te manu
Takina te pou ki Rarotonga a - i
Takina ki Hawaiki
Rongo te po, rongo te ao
Te wa riri, te wa nguha
Te wae wae riri whakahume
Tama ki tona whenua papa kura
Te tangi whakamataku
Kia ngakia te mate o Tu-whaka raro
Tangi amu amu ki ona tuahine
Nunui roroa awai
E kore e taea te riri
Ko whakatau anake te toa
E ngana ai te tangi a te wahine
Rukuhia huka huka te patu ki te tai
Hangaia ake ko tana ihu
Tiro ake ko tana hoe o - i
Heke heke iho i runga i ona aitu
Ka rarapa ki te rangi
Mau o Rongo-keo te horo o whakatau
E hi te ata te horo o whakatau
He poke tahua tuku atu Whakatau
Ki roto te whare tona (tera) tino
Ka whakapungawerewere
Tu tara wananga te toa i tai nei
He toa he rere
He ngaro i roto te matikuku
Tenei ahau e tipua
Te - te - te - niho
I te pou o te whare
page (B No. l White)(75)(225) Whakatau hikitia, te tapu wae
Tu ana i waho
Me he kahui manu
Te rakau o whakatau
He mumu he awha tai
Penea tai wheneke whanaua o - i
Kua makawe te ngakinga o te toto
Te iramutu o Tu-te-kahu
Nau mai e waha i taku tua
Ka whano taua ki to matua
Manawa i tauria e Paka-whara
Ka riro i a koe na
Te hono o Ra-kai nui
E tu nei, e noho nei
Aua i te riri aua i te nguha
Whiria te kaha tu a tini mou
He koutu whenua he take whenua
E kore e taea te riri
Ko Whakatau anake te toa i ta maua
Whiti rona hara mai te toki
Hau ma Ui e, Taiki e"

page (226)

Ano ka tae aia ki te kainga, ka tahuri te iwi ka hanga whare, me te Tiki ano hoki i hanga e ratou, a mahia ana nga mea katoa i whakahaua e te kuia tohunga ra i Kai-kohe, a ka oti enei, ka tahuri te iwi ra ka tahere manu, me te ika ano hoki, a ka aami i te kumara, i te roi, i te pohue, i te tawa, i te hinau, i te mango, a ka turia aua kai hei hakari, a ka taona aua kai ra, a ka maoa aua kai ka whakaturia aua kai, a e rua rarangi o aua kai ra, a i pera te teitei me te tiketike o te tangata, ara kotahi maaro, a ka hui te iwi ra ka noho a rarangi i waho o aua rarangi kai, a ko nga tohunga o te iwi ra i haerere i waenga o aua rarangi kai, a ka rangona atu e te iwi ra e tatau haere ana aua tohunga i a ratou mea i tatau ai, he mea hoki e kite ana aua tohunga i nga wairua o te iwi o Nga-puhi, o te hunga e mate i te patu a Nga-ti-whatua i muri iho o taua hakari. Ano ka mutu te tatau a aua tohunga ra i aua wairua, ka pa ka karanga te tino tohunga ki te iwi e noho ra i waho o aua rarangi kai ra ka mea "Tena tongia" a ka toro te ringa maui o te iwi katoa ra ki nga kai o taua hakari, he rite tonu te toro o nga ringa o taua iwi katoa, a he rite tonu te mau i te kai me te whakahoki mai o aua ringa ki nga mangai o te iwi ra ki o ratou ngutu, ka oti ra tenei, ka tu ka maranga te iwi katoa ra, ka kawea nga kai o te hakari ra ka whaka ………. ki te iwi katoa, he ropu tangata i tae ki te oro, a ki te wara tangata takitahi e kai ai i te kai o nga koro i tu ki a ratou aroaro, a ko nga maanga o taua kai i waiho ano i te wahi i tu ai nga kino o taua kai, hei koha aua maanga ki nga atua.

Roa kau iho ano ka hui, nga rangatira o Nga-puhi page (227)me a ratou hapu, me nga wahine, me nga tamariki a ka haere ki te patu i a Nga-ti-whatua, a ki te tango ano hoki i ta ratou wharua, a ka haere a Nga-puhi i te akau o te moana, a ka tae ki Kai-para ana ki te akau i Ri-piro.

Ka rongo a Taoho, te ariki o Nga-ti-whatua i nga mahi a Nga-puhi, a ka haere ratou ko tana iwi ki Ri-piro, a ka mea a Taoho kia houhia te rongo ki a Nga-puhi, a ka haere aia ki nga ariki o Nga-puhi ki a Hou-wawe, a ki a Hou-moka, a ka mea aia a Taoho kia hongi aia ki a raua, a ko Hou-moka, i riri rawa nei, a kihai i toro tana ringa ki a Taoho, a pupu ana te huka i te waha o Hou-moka i te riri ona ki a Taoho, a ka kite te iwi o Nga-puhi i te riri kino o Hou-moka, ka tu te iwi ra ka patu i a Nga-ti-whatua, a ka tu ka riri aua iwi ka papatu a parekura, a ka mate a Nga-puhi i a Nga-ti-whatua, a i kainga etahi o nga tupapaku o Nga-puhi e Nga-ti-whatua, a ko nga tupapaku i mate ki te akau o te moana i kainga e te karoro.

A i ora atu etahi o Nga-puhi i whati ki a ratou kainga ano, he mea ia i ora atu i te nganga a kiko o te patu.

Ko taua parekura nei i tapa ki te ingoa nei "Te-kai-a-te-karoro".